ARTYKUŁY. Rzadkie i chronione mięczaki obszaru Natura 2000 Dolina Zwoleńki. Rare and protected molluscs of the Natura 2000 site Dolina Zwoleńki

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 69 (4): , 2013 Rzadkie i chronione mięczaki obszaru Natura 2000 Dolina Zwoleńki Rare and protected molluscs of the Natura 2000 site Dolina Zwoleńki MAGDALENA MARZEC Muzeum Przyrodnicze, Uniwersytet Wrocławski Wrocław, ul. Sienkiewicza 21 magdamarzec@poczta.onet.pl Słowa kluczowe: mięczaki, obszar Natura 2000, Dolina Zwoleńki, Ver go angus or, Anisus vor culus, Ver go moulinsiana. Na obszarze Natura 2000 Dolina Zwoleńki wykazano obecność 30 gatunków ślimaków lądowych, 11 gatunków ślimaków wodnych z rodziny zatoczkowatych Planorbidae oraz 3 gatunki małży. Potwierdzono wcześniejsze informacje o występowaniu poczwarówki zwężonej Vertigo angustior oraz zatoczka łamliwego Anisus vorticulus. Ponadto odnotowano występowanie na tym terenie sześciu kolejnych gatunków chronionych lub zagrożonych, tj.: poczwarówki jajowatej Vertigo moulinsiana, szklarki zielonawej Nesovitrea petronella, ślimaka winniczka Helix pomatia, zatoczka wieloskrętnego Anisus calculiformis, zatoczka moczarowego A. spirorbis oraz zatoczka spłaszczonego Hippeutis complanatus. Wstęp Obszary Natura 2000 odgrywają bardzo ważną rolę w ochronie mięczaków, a także wielu innych bezkręgowców, poprzez ochronę ich siedlisk. W Polsce znajduje się 958 obszarów Natura 2000, z czego w 111 stwierdzono występowanie przynajmniej jednego chronionego lub zagrożonego gatunku mięczaka (www. natura2000.gdos.gov.pl). Dane te nie odzwierciedlają prawdziwego rozmieszczenia rzadkich gatunków mięczaków, lecz stan poznania fauny obszarów chronionych. Dokładniejsze poznanie malakofauny obszarów chronionych jest niezbędne, aby skutecznie chronić zagrożone gatunki mięczaków. Głównym celem przeprowadzonych badań było zweryfikowanie dotychczasowych danych (SDF 2008) o występowaniu w Dolinie Zwoleńki trzech gatunków mięczaków z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywa 1992): poczwarówki zwężonej Vertigo angustior, zatoczka łamliwego Anisus vorticulus oraz skójki gruboskorupowej Unio crassus. Teren badań Obszar Natura 2000 Dolina Zwoleńki obejmuje fragment doliny rzecznej między Zwoleniem a ujściem Zwoleńki do Wisły, gdzie sąsiaduje z obszarem Natura 2000 Przełom Wisły w Małopolsce. Dolina Zwoleńki stanowi mozaikę siedlisk wodnych, podmokłych i suchych. Według podziału fizycznogeograficznego Polski teren ten należy do mezoregionu Równina Radomska wchodzącego w skład makroregionu Nizina Środkowomazowiecka (Kondracki 2000). Zwoleńka na odcinku badań jest rzeką o wolnym nurcie i głębokim, natural- 330

2 M. Marzec Mięczaki Doliny Zwoleńki nym korycie tworzącym liczne zakola i starorzecza. Dominuje dno muliste. Wąskie dno doliny (od 0,5 do 1,0 km) wypełnione jest torfem. Miejscami, na dnie doliny, spotyka się zbiorniki wodne powstałe w wyniku wydobycia torfu, czyli tzw. torfianki. Na obszarze doliny dominują tereny otwarte, w większości użytkowane rolniczo. Największy kompleks podmokłych terenów otwartych znajduje się w dolinie Wisły pomiędzy miejscowościami Gniazdków i Lucimia. Dominują tam łąki kośne, koszone z różną intensywnością, a także turzycowiska i fragmenty niekoszone. Poza wyżej wymienionym kompleksem łąk, wilgotne tereny otwarte nie tworzą dużych zwartych obszarów. Występują na ogół w niewielkich płatach pomiędzy zalesioną doliną rzeczną a łąkami kośnymi, zazwyczaj mniej wilgotnymi i położonymi wyżej na wznoszących się brzegach doliny. Niewielkie płaty otwartych łąk znajdują się także miejscami bezpośrednio przy korycie rzeki. Łagodnie wznoszące się piaszczyste zbocza doliny porastają suche sośniny, są tu także pola uprawne i nieużytki z roślinnością kserotermiczną. W granicach obszaru Natura 2000 mieści się rezerwat przyrody Borowiec. Metody Prace terenowe prowadzono w okresie roku. Badania były ukierunkowane na poszukiwanie i oszacowanie kondycji populacji trzech gatunków mięczaków zasiedlających odmienne środowiska, dlatego dla każdego gatunku zastosowano inną metodykę badawczą. Badaniami objęto: wilgotne łąki (potencjalne siedlisko poczwarówki zwężonej), niewielkie zbiorniki wodne (środowisko typowe dla zatoczka łamliwego) oraz fragmenty rzeki z wartkim nurtem (potencjalne środowisko skójki gruboskorupowej) (Zając 2004a, b, c). W celu wykrycia obecności poczwarówki zwężonej skontrolowano 27 potencjalnych stanowisk. Na każdym wycinano płat darni o powierzchni 0,25 m 2, a następnie cały materiał (czyli rośliny wraz z korzeniami, ściółką oraz niewielką wierzchnią warstwą gleby) przesiewano przez kolejne sita o średnicy oczek: 10, 1,6 i 0,5 mm. Pobraną próbę przesiewano przez najrzadsze sito w terenie, a przez pozostałe sita po wysuszeniu w laboratorium. Poszczególne frakcje przeglądano i wybierano wszystkie ślimaki. Preferencje siedliskowe gatunków przyjęto za Maltzem i Pokryszko (2007). W ramach inwentaryzacji zatoczka łamliwego pobrano próby z 33 zbiorników, głównie torfianek i starorzeczy. Z każdego zbiornika pobierano fragment roślinności unoszącej się przy powierzchni lustra wody, tj. na głębokości od 0 do 25 cm. Pojedyncza próba stanowiła materiał zagarnięty przez jedno pociągnięcie (ok. 1 m) kasarka. Próby pobierano z brzegu. Materiał przemywano na metalowym sicie o średnicy oczek 4 mm. Z pozostającego na sicie materiału wybierano muszle przedstawicieli rodziny Planorbidae. Inwentaryzację skójki gruboskorupowej prowadzono na trzech odcinkach rzeki, stanowiącym przynajmniej w minimalnym stopniu siedlisko odpowiadające wymaganiom gatunku (tj. fragmenty o nieco szybszym nurcie, płytszym korycie, z dnem piaszczystym lub kamienistym). Małży i pustych muszli wypatrywano bezpośrednio na dnie, w piasku, żwirze, pomiędzy kamieniami, brodząc w nurcie rzeki. Dodatkowo przeczesywano kasarkiem muliste i kamieniste dno powyżej i poniżej fragmentów rzeki z szybszym nurtem. Wyniki i dyskusja Na obszarze Natura 2000 Dolina Zwoleńki stwierdzono 30 gatunków ślimaków lądowych (tab. 1), 11 gatunków ślimaków wodnych z rodziny zatoczkowatych Planorbidae oraz 3 gatunki małży z rodziny skójkowatych Unionidae. Należy podkreślić, że nie jest to kompletna lista mięczaków tego terenu. Przeprowadzono inwentaryzację konkretnych gatunków, co pociągało za sobą zawężenie obszaru badań do wybranych siedlisk. Dokładne poznanie malakofauny Doliny Zwoleńki wymaga dalszych badań. 331

3 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 4, 2013 Tab. 1. Ślimaki stwierdzone na terenie obszaru Natura 2000 Dolina Zwoleńki 1 Table 1. Snails found in the Natura 2000 site Dolina Zwoleńki Lp. No Gatunek/ Species Liczba stanowisk No. of sites Czerwona Lista 1 Red List DS 2 /HD Chroniony 3 Protected Ślimaki lądowe/ Land snails 1 białek malutki* Carychium minimum O.F. Müller, bursztynka podłużna* Succinea oblonga Draparnaud, bursztynka pospolita* Succinea putris (Linneus, 1758) 21 4 bursztynka Pfeiffera* Succinea elegans Risso, błyszczotka połyskliwa* Cochlicopa lubrica O.F. Müller, błyszczotka mała Cochlicopa lubricella (Porro, 1838) 1 7 błyszczotka lśniąca* Cochlicopa nitens (Gallenstein, 1852) 9 8 poczwarówka bezzębna* Columella edentula (Draparnaud,1805) 1 9 poczwarówka malutka Truncatellina cylindrica (Férussac, 1807) 1 10 poczwarówka alpejska Ver go alpestris Alder, poczwarówka rozdęta* Ver go an ver go (Draparnaud, 1801) 1 12 poczwarówka jajowata Ver go moulinsiana (Dupuy, 1849) 1 CR 13 poczwarówka karliczka Ver go pygmaea (Draparnaud, 1801) 7 14 poczwarówka zwężona* Ver go angus or Jeffreys, EN 15 poczwarówka pospolita Pupilla muscorum (Linneus, 1758) 6 16 ślimaczek żeberkowany Vallonia costata (O.F. Müller, 1774) 8 17 ślimaczek gładki* Vallonia pulchella (O.F. Müller, 1774) krążałek malutki* Punctum pygmeum (Draparnaud, 1801) 4 19 przeźrotka szklista* Vitrina pellucida (O.F. Müller, 1774) 5 20 szklarka kryształowa Vitrea crystallina (O.F. Müller, 1774) 1 21 szklarka żeberkowana* Nesovitrea hammonis (Ström, 1765) szklarka zielonawa* Nesovitrea petronella (L. Pfeiffer, 1853) 6 NT 23 szklarka obłystek* Zonitoides ni dus (O.F. Müller, 1774) stożeczek Aldera Euconulus alderi (Gray, 1840) 2 25 stożeczek drobny* Euconulus fulvus (O.F. Müller, 1774) 7 26 zaroślarka pospolita Bradybaena fru cum (O.F. Müller, 1774) 4 27 ślimak dwuzębny Perforatella bidentata (Gmelin, 1791) 3 28 ślimak łąkowy* Perforatella rubiginosa (A. Schmidt, 1853) ślimak gajowy Cepea nemoralis (Linneus, 1758) 1 30 ślimak winniczek Helix poma a Linneus, Nazewnictwo ślimaków lądowych przyjęto za Wiktorem (2004), ślimaków wodnych za Piechockim (2008). 332

4 M. Marzec Mięczaki Doliny Zwoleńki Ślimaki wodne z rodziny Planorbidae/ Freshwater snails (only Planorbidae family) 1 zatoczek rogowy* Planorbarius corneus (Linnaeus, 1758) 2 2 zatoczek pospolity* Planorbis planorbis (Linnaeus, 1758) 21 3 zatoczek ostrokrawędzisty* Anisus vortex (Linnaeus, 1758) 29 4 zatoczek łamliwy* Anisus vor culus (Troschel, 1834) 12 NT 5 zatoczek moczarowy* Anisus spirorbis (Linnaeus, 1758) 1 DD 6 zatoczek białowargi Anisus leucostomus (Millet, 1813) 1 7 zatoczek wieloskrętny Anisus calculiformis (Sandberger 1874) 1 VU 8 zatoczek skręcony* Bathyomphalus contortus (Linnaeus, 1758) 12 9 zatoczek białawy* Gyraulus albus (O. F. Müller, 1774) 1 10 zatoczek spłaszczony Hippeu s complanatus (Linnaeus, 1758) 1 DD 11 zatoczek lśniący* Segmen na ni da (O. F. Müller, 1774) 13 * Gatunki stwierdzone także wcześniej na terenie rezerwatu Borowiec (Zemanek 1992) 1 Gatunek z Czerwonej listy zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (Piechocki 2002; Wiktor, Riedel 2002) 2 Gatunek wymieniony w II załączniku Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywa 1992) 3 Według Rozporządzenia Ministerstwa Środowiska z 2004 roku Objaśnienia symboli: CR krytycznie zagrożony, EN zagrożony, NT bliski zagrożenia, VU narażony, DD dane niepełne; podlega w Polsce ochronie ścisłej, podlega w Polsce ochronie częściowej * Species previously found in the nature reserve Borowiec (Zemanek 1992) 1 Species from the Red List of Threatened Animals in Poland (Piechocki 2002; Wiktor, Riedel 2002) 2 Species listed in Annex II of the Habitat Direc ve (Dyrektywa 1992) 3 Acc. to the Regula on of the Ministry of the Environment of 2004 Explana on of symbols: CR cri cally endangered, EN endangered, NT near threatened, VU vulnerable, DD data deficient, strictly protected, par ally protected in Poland Ślimaki lądowe Faunę ślimaków lądowych badanego obszaru stanowiło: 6 gatunków związanych z terenami otwartymi (poczwarówka malutka Truncatellina cylindrica, poczwarówka karliczka Vertigo pygmaea, poczwarówka zwężona, poczwarówka pospolita Pupilla muscorum, ślimaczek gładki Vallonia pulchella, stożeczek Aldera Euconulus alderi), 23 gatunki eurytopowe, czyli o szerokiej tolerancji ekologicznej, oraz 1 gatunek leśny (ślimak dwuzębny Perforatella bidentata). Są to w większości ślimaki wilgociolubne lub umiarkowanie wilgociolubne, ale stwierdzono także 2 gatunki sucholubne (błyszczotka mała Cochlicopa lubricella, poczwarówka malutka). Badania prowadzono tylko na wilgotnych terenach otwartych. Jednak ze względu na to, że powierzchnia poszczególnych płatów tych siedlisk była niewielka, w faunie spotykano gatunki typowe dla środowisk sąsiadujących. Na badanym terenie stwierdzono 4 gatunki ślimaków chronionych lub zagrożonych: Poczwarówka zwężona Ver go angus or (ryc. 1). Występuje nielicznie, ale stosunkowo równomiernie na całym obszarze badań. Zasiedla nawet niewielkie płaty wilgotnych łąk. Obecnie częstość występowania tych siedlisk jest prawdopodobnie dostatecznie duża, aby zapewnić gatunkowi utrzymanie się na tym terenie. Jednak w przyszłości zagrożeniem może być zanik łąk o odpowiedniej wilgotności. Na niektórych stanowiskach poczwarówki obserwowano pierwsze etapy sukcesji wkraczanie pionierskich gatunków drzew. Przy braku działań zapobiegawczych za kilka lat pas łąk przekształci się w las, środowisko unikane przez poczwarów- 333

5 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 4, mm Ryc. 1. Poczwarówka zwężona Ver go angus or ( r., fot. Maciej Romański) Fig. 1. Ver go angus or (17 April, 2012; photo by Maciej Romański) 1 mm Ryc. 2. Zatoczek łamliwy Anisus vor culus ( r.; fot. Maciej Romański) Fig. 2. Anisus vor culus (17 April, 2012; photo by Maciej Romański) kę zwężoną, a tym samym stanowiska gatunku prawdopodobnie ulegną zniszczeniu. Poczwarówkę zwężoną stwierdzono na 13 stanowiskach (48,1% skontrolowanych stanowisk). Średnie zagęszczenie gatunku wyniosło 41,5 osobników/m 2 (4 208 os./m 2 ). Maksymalne zagęszczenie stwierdzono w szerokim pasie łąk ciągnących się wzdłuż Doliny Zwoleńki. Jest ono kilkakrotnie mniejsze od zagęszczeń notowanych w szczególnie sprzyjających środowiskach (Pokryszko 2003). Nie stwierdzono występowania poczwarówki zwężonej w największym kompleksie podmokłych terenów otwartych w dolinie Wisły, co może się wiązać z nietolerancją na podtopienia, gdyż łąki te były całkowicie zalane przez kilka tygodni podczas powodzi w 2010 roku. Poczwarówka jajowata Ver go moulinsiana. Na badanym terenie stwierdzono 2 osobniki poczwarówki jajowatej na silnie podmokłej łące z wodą podsiąkającą do poziomu gruntu. Było to najwilgotniejsze spośród skontrolowanych stanowisk. Poczwarówka jajowata preferuje tereny otwarte o wysokim poziomie wód gruntowych i ze stosunkowo wysoką roślinnością, a unika terenów koszonych lub spasanych (Zając 2004d). Na badanym obszarze istnieje więcej potencjalnie atrakcyjnych siedlisk tego gatunku, co jednak nie przesądza o szerszym występowaniu poczwarówki jajowatej. Przykładem jest dolina Nidy, gdzie nie stwierdzono obecności poczwarówki jajowatej w wielu potencjalnie atrakcyjnych siedliskach sąsiadujących z miejscami występowania tego gatunku (Lipińska 2010). Szklarka zielonawa Nesovitrea petronella. Szklarkę zielonawą stwierdzono na 6 stanowiskach, z czego na pięciu współwystępuje z poczwarówką zwężoną. Średnie zagęszczenie na stanowisku wynosiło 35,2 osobników/m 2 (8 64 os./m 2 ). Szklarka zielonawa jest gatunkiem wilgociolubnym występującym chętnie w wilgotnych lasach (Wiktor 2004), a sukcesja krzewów i drzew nie stanowi dla niej zagrożenia. Na podstawie preferencji siedliskowych oraz 334

6 M. Marzec Mięczaki Doliny Zwoleńki wcześniejszego stwierdzenia gatunku na terenie rezerwatu Borowiec (Zemanek 1992) można oczekiwać, że szklarka zielonawa jest obecna w licznych olsach porastających dno doliny rzecznej. Ślimaki wodne Na badanym terenie stwierdzono 4 gatunki chronionych lub zagrożonych ślimaków słodkowodnych z rodziny Planorbidae: Zatoczek łamliwy Anisus vor culus (ryc. 2). Stwierdzono go na 12 stanowiskach (36,4% skontrolowanych zbiorników). Główne środowisko występowania stanowiły liczne na tym terenie torfianki, przede wszystkim dobrze nasłonecznione oraz pokryte gęstym kożuchem roślinności, bez widocznego lustra wody. Zbiorniki te były porośnięte przede wszystkim rzęsą wodną Lemna sp. Na wszystkich stanowiskach zatoczek łamliwy występował nielicznie, co jest charakterystyczne dla tego gatunku (Zając 2004a). Średnio w próbie stwierdzono 5,3 osobnika (1 15 os.). Dla porównania zatoczek ostrokrawędzisty Anisus vortex był około czterokrotnie liczniejszy średnio w próbie stwierdzono 22,4 osobnika (1 113 os.). Na badanym terenie zatoczek łamliwy tworzy prawdopodobnie stabilną populację, dzięki występowaniu licznych torfianek spełniających wymogi siedliskowe gatunku oraz zapewniających potencjalną możliwość ekspansji lub rekolonizacji w przypadku losowych wyginięć. Zatoczek wieloskrętny Anisus calculiformis (syn. A. septemgyratus). Pojedynczego osobnika zatoczka wieloskrętnego odnotowano na jednym stanowisku, w zbiorniku, w którym nie stwierdzono rzęsy wodnej w miejscu pobierania próby. Zatoczek moczarowy Anisus spirorbis. Pojedynczego osobnika zatoczka moczarowego stwierdzono na jednym stanowisku. Wcześniej jednostkowe okazy znajdowano w drobnych zbiornikach wodnych leżących na terenie rezerwatu Borowiec (Zemanek 1992). Zatoczek spłaszczony Hippeu s complanatus. Pojedynczego osobnika zatoczka spłaszczonego znaleziono w tym samym zbiorniku, w którym występował zatoczek wieloskrętny. Ponadto świeżą muszlę zatoczka spłaszczonego znaleziono na lądzie w pobliżu rzeki. Małże skójkowate W Zwoleńce nie odnotowano ani obecności osobników żywych, ani pustych muszli skójki gruboskorupowej. Stwierdzono natomiast obecność dwóch gatunków małży należących do tego samego rodzaju, tj.: skójkę malarzy Unio pictorum oraz puste muszle skójki zaostrzonej Unio tumidus. Ponadto wykryto obecność młodocianych osobników z rodzaju szczeżuja (Anodonta lub Pseudanodonta). Rzeka Zwoleńka ze względu na swój charakter nie odpowiada wymogom siedliskowym skójki gruboskorupowej, a wcześniejsze stwierdzenie gatunku na tym obszarze (SDF 2008) było prawdopodobnie związane z błędnym oznaczeniem. Skójka gruboskorupowa najczęściej jest mylona z dość pospolitą skójką zaostrzoną (Zając 2004b), która chętnie zasiedla wody stojące i wolno płynące (Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993). Fauna małży Zwoleńki zasługuje na dalsze szczegółowe zbadanie. Rozpoznanie gatunku (lub gatunków) szczeżui może rozszerzyć listę taksonów chronionych tego terenu, gdyż dwa z trzech rodzimych gatunków szczeżui, tj. szczeżuja wielka Anodonta cygnea i szczeżuja spłaszczona Pseudanodonta complanata, są objęte ochroną (Rozporządzenie 2004) oraz zagrożone wyginięciem (Dyduch-Falniowska, Zając 2002). Podziękowania Badania zostały sfinansowane przez Biuro Ekspertyz Przyrodniczo-Leśnych. PIŚMIENNICTWO Dyduch-Falniowska A., Zając K Bivalvia Małże. W: Głowaciński Z. (red.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków:

7 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 4, 2013 Dyrektywa Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz.U. L 206, , p.7). Kondracki J Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Lipińska A Wybór siedliska u Vertigo moulinsiana na bagnach nadnidziańskich: rola roślinności, wilgotności i temperatury. Problemy współczesnej malakologii. XXVI Krajowe Seminarium Malakologiczne, Kudowa Zdrój. Maltz T.K., Pokryszko B.M Propozycja nowej klasyfikacji ekologicznej ślimaków lądowych. XXIII Krajowe Seminarium Malakologiczne, Siedlce Serpelice. Piechocki A Gastropoda aquatica Ślimaki wodne. W: Głowaciński Z. (red.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: Piechocki A Mięczaki (Mollusca). W: Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I. i Skibińska E. (red.). Fauna Polski charakterystyka i wykaz gatunków. Tom 3. MiIZ PAN, Warszawa: Piechocki A., Dyduch-Falniowska A Fauna słodkowodna Polski. Zeszyt 7a. Mięczaki (Mollusca). Małże (Bivalvia). Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Pokryszko B.M Vertigo of continental Europe autecology, threats and conservation status. Heldia 5: Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz. 2237). SDF Natura Standardowy Formularz Danych. PLH Dolina Zwoleńki [www. natura2000.gdos.gov.pl]. Wiktor A Ślimaki lądowe Polski. Wyd. Mantis, Olsztyn. Wiktor A., Riedel A Gastropoda terrestria Ślimaki lądowe. W: Głowaciński Z. (red.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: Zając K. 2004a. Anisus vorticulus. W: Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.). Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Tom 6. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: Zając K. 2004b. Unio crassus. W: Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.). Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Tom 6. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: Zając K. 2004c. Vertigo angustior. W: Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.). Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Tom 6. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: Zając K. 2004d. Vertigo moulinsiana. W: Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.). Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Tom 6. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: Zemanek M Rezerwat przyrody Borowiec w dolinie Zwoleńki. Ochr. Przyr. 50: SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 69 (4): , 2013 Marzec M. Rare and protected molluscs of the Natura 2000 site Dolina Zwoleńki Malacological research was carried out at the Natura 2000 site Dolina Zwoleńki (Zwoleńka River Valley PLH140006) to verify data from the Standard Data Form where three mollusc species of community interest (Habitat Directive, Annex II) were listed i.e.: Vertigo angustior, Anisus vorticulus and Unio crassus. As a result, 30 species of land snails, 11 species of freshwater snails from the Planorbidae family (Table 1) and 3 bivalve species were found, including 7 protected and endangered species: Vertigo angustior, V. moulinsiana, Nesovitrea petronella, Anisus vorticulus, A. spirorbis, A. calculiformis and Hippeutis complanatus. 336