Kraków; 09.03.2015 DZIECKO Z ZABURZENIAMI ODŻYWIANIA WPROWADZENIE Rodzina jest głównym środowiskiem, w którym kształtowane są zwyczaje żywieniowe. W okresie dzieciństwa może mieć początek cała gama zburzeń odżywiania o podłożu psychologicznym. Do zaburzeń w sferze żywienia zalicza się: jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa), żarłoczność psychiczna (bulimia nervosa) oraz mniej uświadomione przez społeczeństwo przejadanie związane z czynnikami psychologicznymi (często będące przyczyną tzw. otyłości prostej) i wymioty psychogenne. BULIMIA I ANOREKSJA 1. OBJAWY WSKAZUJĄCE NA ZAGROŻENIE ZABURZEŃ ODŻYWIANIA Pierwszymi objawami anoreksji lub bulimii mogą być: nadmierna koncentracja na sylwetce, częste kontrolowanie wagi; wyrażanie niezadowolenia ze swojego wyglądu, uzależnianie samooceny w znacznej mierze od figury i masy ciała; podejmowanie odchudzania, mimo że jest szczupłe lub kontynuowanie odchudzania mimo osiągnięcia szczupłej sylwetki; nadmierne zainteresowanie rodzajami diet i kalorycznością posiłków; drastyczna zmiana sposobu odżywiania, domaganie się od rodziców odżywiania niskokalorycznego; lęk przed utratą kontroli nad jedzeniem, wyrzuty sumienia, gdy zje więcej lub zje niedozwolony produkt; bardzo wolne tempo jedzenia, nieestetyczne spożywanie posiłków; manipulowanie jedzeniem oszukiwanie, wyrzucanie jedzenia, przekazywanie drugiego śniadania kolegom; unikanie spożywania posiłków w obecności innych osób; nadmierna aktywność fizyczna, unikanie odpoczynku w celu zmniejszenia masy ciała; stosowanie w celu odchudzania takich metod jak: prowokowanie wymiotów, nadużywanie środków przeczyszczających, specyfików zmniejszających apetyt, przyspieszających przemianę materii, wypijanie nadmiernej ilości wody przed posiłkiem; znaczny spadek masy ciała, zatrzymanie wzrostu oraz dojrzewania; w trakcie odchudzania dziecko dotychczas zgodne i pogodne staje się ponure, rozdrażnione, konfliktowe a nawet agresywne ( konflikty dotyczą najczęściej sfery odżywiania), ogranicza kontakty z rówieśnikami, staje się coraz bardziej wymagające w stosunku do siebie i perfekcyjne jeżeli chodzi o naukę; zjadanie zbyt dużych ilości pożywienia, przekraczających ilość zjadaną zwykle w podobnych okolicznościach, z poczuciem braku kontroli nad tym co i ile się zjada oraz trudnością w przerwaniu jedzenia, najczęściej w samotności. 1
W przypadku wymiotów psychogennych: występowanie samoistnych ( bez prowokacji) nudności i wymiotów bez przyczyn medycznych. Przejadanie się psychogenne: zjadanie zbyt dużych ilości pożywienia, zbyt częste podjadanie; obsesyjne myślenie o jedzeniu, szukanie w nim pocieszenia; jedzenie jako metoda poradzenia sobie w sytuacjach stresowych. 2. JADŁOWSTRĘT PSYCHICZNY ( ANOREXIA NERVOSA) 2.1.Opis schorzenia Jadłowstręt psychiczny jest chorobą, która zazwyczaj rozpoczyna się w okresie dorastania. Jest to celowe dążenie do zmniejszenia masy ciała, związane z lękiem przed otyłością i utratą zgrabnej sylwetki. Zazwyczaj osoba chora na anoreksję przed chorobą była szczupła i miała prawidłową masę ciała. Zdarza się jednak, że na początku odchudzania stwierdzono u niej nadwagę i podjęte odchudzanie było uzasadnione. Dążenie do szczupłości przybiera często postać idei nadwartościowej, mającej charakter natręctwa. Ograniczenie ilości przyjmowanych pokarmów łączy się ze stosowaniem niskokalorycznej diety, intensywnymi ćwiczeniami fizycznymi, prowokowaniem wymiotów, stosowaniem leków tłumiących łaknienie, środków moczopędnych, itp. Jedzenie przez anorektyczki jest stopniowo ograniczane, aż do prawie całkowitego wyeliminowania. Anorektycy same czynności przygotowania posiłków traktują jako swego rodzaju rytuał. Są zafascynowani przeróżnymi dietami, przepisami i sposobami gotowania. Czasami odchudzanie się jest przerwane okresami niepowstrzymanego głodu objadania się. Około połowa osób z anoreksją staje się w pewnym momencie bulimiczka. 2.2. Symptomy kliniczne a) somatyczne: wychudzenie, postępujący zanik tkanek ciała; sucha łuszcząca się skóra; zasinienie dłoni i stóp; obrzęki dłoni, stóp i twarzy; kruche łamliwe włosy na głowie; mocne puchate owłosienie na twarzy, ramionach; zwolnienie akcji serca; niedokrwistość obniżenie ciśnienia krwi; zanik miesiączkowania; nietolerancja chłodu, paniczny lęk przed zimnem; wzdęcia i zaparcia. b) psychiczne: spowolnienie psychoruchowe; potrzeba izolacji; nadwrażliwość na bodźce; powrót do dziecięcych zabaw (wtórny infantylizm). 2
2.3. Przyczyny jadłowstrętu psychicznego Anoreksja jest chorobą, której przyczyny są bardzo złożone. W chwili obecnej zidentyfikowano blisko 30 czynników ryzyka jej wystąpienia. Wśród czynników predysponujących wymienia się czynniki indywidualne ( dziedziczne i osobowościowe ), rodzinne i społeczno kulturowe. Nastolatki, które są predysponowane do wystąpienia jadłowstrętu, zazwyczaj w dzieciństwie były nadmiernie uległe, perfekcyjne, a jednocześnie prezentowały niską samoocenę. W okresie dojrzewania są one zbyt mało asertywne i mają trudności w uzyskaniu własnej odrębności i samodzielności. W ostatnich dekadach wzrost zachorowalności na jadłowstręt psychiczny związany jest z czynnikami kulturowymi wyrażającymi się promowaniem przez środki masowego przekazu zbyt szczupłej sylwetki. W kręgu kultury zachodniej szczupła sylwetka warunkuje sukces i aprobatę otoczenia. Również w edukacji dzieci i młodzieży kładzie się nacisk na zdrowe odżywianie, które ma głównie zapobiegać otyłości, przy niedostatecznym omawianiu zagrożeń związanych z odchudzaniem i niedoborami żywieniowymi. W rodzinach, w związku z dużym rozpowszechnieniem otyłości, często mówi się o odchudzaniu, a członkowie rodziny stosują różne diety. Czynnikami, które wyzwalają chorobę, mogą być różne czynniki stresogenne: negatywne uwagi otoczenia na temat wyglądu dziecka; stres związany z procesem dojrzewania, który w początkowym okresie łączy się ze wzrostem tkanki tłuszczowej, a później z szybkimi zmianami w zakresie wymiarów ciała i zmian sylwetki; stres szkolny; stres związany ze zmianą szkoły lub miejscem zamieszkania; życie rodzinne, np. choroba lub śmierć w rodzinie, nierozwiązane konflikty rodzinne, brak gotowości rodziny do fazy życia z dorastającym dzieckiem; stres związany ze środowiskiem rówieśniczym. 2.4. Zapobieganie Dotychczas nie ustalono skuteczności programów zapobiegających anoreksji. Wysoka samoocena oraz samoakceptacja wydają się być bardziej skuteczne niż skupienie na zachowaniach związanych z jedzeniem. W przypadku, kiedy u dziecka występuje nadwaga lub otyłość, negatywne, przykre uwagi na ten temat mogą zwiększyć problem przejadania ( dziecko pociesza samo siebie ) albo - u osób predysponowanych może zapoczątkować jadłowstręt. Dlatego w przypadku nadwagi i otyłości ważne jest podjęcie odchudzania na zasadzie współpracy rodzice dziecko dietetyk i / lub lekarz oraz kontrolowanie tego procesu przez dietetyka i/ lub lekarza. Należy również dążyć do ograniczenia stresu u dzieci w okresie adaptacyjnym (na początku edukacji szkolnej) poprzez organizowanie zajęć służących integracji i stwarzanie przyjaznej atmosfery. 3
3. ŻARŁOCZNOŚĆ PSYCHICZNA ( BULIMI NERVOSA) 3.1.Opis schorzenia Objawy tej choroby pojawiają się zwykle u dziewcząt, które wcześniej nieskutecznie próbowały odchudzać się stosując różne diety, i u których w wielu przypadkach wystąpiły uprzednio objawy jadłowstrętu psychicznego. W trakcie odchudzania pojawiają się uporczywe myśli o jedzeniu, silne pragnienie lub poczucie przymusu jedzenia i napady niekontrolowanego jedzenia. Spożywane podczas napadu produkty są zwykle wysokokaloryczne. Po napadzie żarłoczności pojawiają się poczucie winy i lęk przed przyrostem masy ciała. Jednocześnie chory odczuwa ulgę w związku z pozbyciem się napięcia lub innych nieprzyjemnych uczuć ( osamotnienia, smutku, pustki, złości), które poprzedzają napad. W związku z obawą przytycia chorzy stosują metody kompensacyjne są to: prowokowanie wymiotów, intensywne ćwiczenia fizyczne, głodówka, nadużywanie środków moczopędnych i przyspieszających przemianę materii. W celu zmniejszenia apetytu chorzy mogą stosować środki hamujące łaknienie. Bardzo często u chorych występuje obniżona samoocena, objawy depresyjne i lękowe oraz samouszkodzenia. Może występować u nich labilność emocjonalna, z tendencją do drażliwości. Niektórzy chorzy w momentach napięcia i nieradzenia sobie z emocjami mogą dokonywać samookaleczeń. W relacjach społecznych mogą być wycofani ( podobnie jak anorektycy) lub przeciwnie mogą łatwo nawiązywać kontakty i przejawiać dużą aktywność towarzyską. Częstym ich problemem jest trudność w utrzymaniu stałych przyjaźni. Chorzy na bulimię, w przeciwieństwie do chorych na jadłowstręt, czują się chorzy. Dostrzeżenie przez otoczenie osoby cierpiącej na bulimię może być trudne, ponieważ większość chorych wygląda całkiem zdrowo. 3.2. Symptomy kliniczne a)somatyczne: Odwodnienie; Zaburzenia elektrolitowe, przejawiające się np. omdleniami i zasłabnięciami; Napadami drgawek; Zaburzeniami rytmu serca; drętwieniem, mrowieniem rąk i nóg; osłabieniem mięśni i ich bolesnymi skurczami; ubytki szkliwa zębów, choroby dziąseł; zwiększone wydalanie moczu; nasilone pragnienie. b)psychiczne: depresje i naprzemienne okresy euforii; spowolnienie psychoruchowe; deficyt odporności emocjonalnej; nałogi wielopostaciowe( alkoholizm, narkomania, seksoholizm, pracoholizm). 3.3. Przyczyny bulimii nervosa Napadu bulimiczce lub prowokowanie wymiotów mogą mieć związek z nadmiernym stresem i przeżywaniem przez dziecko napięcia lub nieprzyjemnych uczuć. Źródłem czynników stresogennych jest: terror szczupłości; dyskryminacja ludzi otyłych; 4
utrwalanie obsesyjnego lęku przed odtłuszczaniem ( obawa ta często powoduje leczenie nieistniejącej nadwagi); syndrom rodziny przedłużającej opiekę nad potomstwem ( patologiczna rodzina, nadopiekuńcza, wszelkimi sposobami stara się uniemożliwić osiągnięcie takiego poziomu społecznych umiejętności dziecka, które pozwalają mu opuścić rodzinę doprowadzając do tego, że dziecko czuje się niepotrzebne nikomu, jeżeli nie spełni oczekiwań innych, w życiu dorosłym zabiega o akceptację poprzez poszukiwanie funkcji przydatności); rodziny obciążone depresją lub alkoholizmem; rodziny obciążone nadwagą; rodziny zamknięte dla świata; rodziny zapobiegające o uznanie innych; rodziny gdzie stawia się duże wymagania. Do grup szczególnego ryzyka należą: osoby perfekcyjne; dziewczęta nadmiernie ambitne, ale niesamodzielne; dziewczęta poszukujące tożsamości, polegające na opinii innych; dziewczęta po doznanej traumie nadużycia seksualnego; dziewczęta ze szkół baletowych, teatralnych, modelki; młodzież czynnie uprawiająca sport. 4. DZIECKO Z NADWAGĄ i OTYŁOŚCIĄ W SZKOLE Nadwaga i otyłość występuje u 10% - 15% dzieci i młodzieży i u większości utrzymywać się będzie przez całe życie. U wielu młodych ludzi jest to przyczyną kompleksów, obniżania własnej wartości i ograniczenia możliwości życiowych. Otyłość objawia się w różnych formach: hipertroficznej, hiperplastycznej lub mieszanej. Różne są też jej przyczyny: wpływ środowiska (np. nadmierne spożywanie kalorii lub obniżona aktywność fizyczna, a często jedno i drugie), czynniki genetyczne bądź zaburzenia hormonalne. W okresie dziecięcym i młodzieżowym najczęściej, bo w 95% mamy do czynienia z otyłością w postaci prostej hiberbarią, której główną przyczyną jest trwające przez dłuższy czas nadmierne dostarczanie kalorii i przekraczające zapotrzebowanie energetyczne ustroju. Rozkwit współczesnej cywilizacji przyniósł m. in. mechanizację zastępującą pracę mięśni, co wpływa wydatnie na ograniczenie aktywności fizycznej, a ponadto dietę wysokokaloryczną, bazującą na łatwo przyswajalnych węglowodanach o wysokich walorach smakowych i tłuszczowych. 4.1. Somatyczne i psychoemocjonalne konsekwencje otyłości u dzieci Skutki somatyczne wynikają z zaburzeń metabolicznych towarzyszących otyłości oraz będące następstwem nadmiernego otłuszczenia organizmu: cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze, zespół bezdechu sennego. Skutki wynikające z obciążenia nadmierną masą ciała: koślawe kolana, płaskostopie, wiotkość wiązadeł i ścięgien, zmiany zwyrodnieniowe w układzie kostno stawowym, skrzywienie kręgosłupa. Problemy psychospołeczne i emocjonalne Wystąpienie otyłości u dzieci może być poprzedzone zaburzeniami emocjonalnymi związanymi z urazami psychicznymi i konfliktami w rodzinie. Przy rozwiniętej otyłości zmienia się zachowanie dziecka. W efekcie tego dochodzi do nieporozumień w domu i w szkole. Ze względu na społeczne stereotypy dotyczące osób otyłych postrzeganych jako nieatrakcyjne zewnętrznie, ale także jako leniwe, powolne, a nawet głupie dzieci z nadmierną masą 5
ciała często mają poczucie odrzucenia i osamotnienia. Często są obiektem przezwisk i żartów tak ze strony rówieśników jak i osób dorosłych. Otyli nastolatkowie są też częściej niż ich koledzy bez nadwagi, zarówno sprawcami, jak i ofiarami przemocy rówieśniczej. Znajduje to odzwierciedlenie w braku wiary we własne siły i możliwości, a także obniżeniu zadowolenia z życia. 4.2. Dziecko z nadwagą i otyłością w szkole Każde dziecko, które wyróżnia się w grupie rówieśników, zwraca na siebie uwagę i spotka się z wieloma reakcjami. Jeżeli nie podoba się rówieśnikom wywołuje reakcje nieprzychylne. Mniej sprawne ruchowo, zazwyczaj powolne i słabsze, przestaje być atrakcyjnym partnerem do zabaw. Nadwaga i otyłość, które nie mieszczą się w obowiązujących kanonach urody, narzucających szczupłą i zgrabną sylwetkę, powodują też, że nastolatki nie chcą pokazywać się w towarzystwie osoby, która przyciąga uwagę nieatrakcyjnym wyglądem. Codzienne przejawy braku akceptacji przezwiska, docinki i złośliwe komentarze sprawiają, że u dzieci otyłych kształtuje się poczucie niskiej wartości własnej. Obawiając się nieprzychylnych reakcji otoczenia, wykazują różne reakcje obronne, mogą nawet posunąć się do rezygnacji z kontaktów rówieśniczych. Dzieci otyłe często spychane są na margines uwagi kolegów, a bywa, że stają się kozłami ofiarnymi i skupiają na sobie ich agresję. W skrajnych przypadkach mogą być wykluczone z grupy rówieśniczej. Wyczuwając nieżyczliwość innych, zaczynają mieć do nich urazę, to zaś prowadzi do zachowań takich jak: bunt przeciwko rodzicom i nauczycielom oraz odmawianie współpracy z rówieśnikami. W dalszej kolejności często zaczynają traktować szkołę, jako miejsce nieprzyjemne, opuszczają zajęcia, a zdarza się, że w ogóle przestają chodzić do szkoły. Dziecko z otyłością zwykle samo nie akceptuje swojego wyglądu, często przeżywa frustracje, co może prowadzić do zachowań agresywnych wobec innych. Powyższe aspekty problemu zdrowotnego wywierają niekorzystny wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka. 4.3. Rola nauczyciela we wspieraniu dzieci z nadwagą i otyłością Wychowawca, który chce pomóc uczniowi musi zdawać sobie sprawę z istniejących mechanizmów ograniczających oraz wziąć pod uwagę ich wpływ na dziecko. Aby postępować skutecznie, powinien współpracować z rodzicami ucznia, pielęgniarką szkolną, pedagogiem i psychologiem. Ważna jest również współpraca z innymi nauczycielami, zwłaszcza z nauczycielem wychowania fizycznego. Wspomaganie oznacza wspieranie wysiłków podejmowanych przez samego ucznia. Należy : rozbudzić motywację dziecka do redukcji nadwagi, stworzyć możliwości zdobycia kompetencji do redukcji nadwagi ( w tym umiejętności doboru diety, zajęć ruchowych, samokontroli), stworzyć warunki do redukcji nadwagi zajęcia ruchowe, atrakcyjne dla dziecka i dostosowane do jego możliwości, wspierać psychicznie dziecko podejmować działania służące budowaniu pozytywnej samooceny i dobrych relacji z rówieśnikami. 6
Literatura: Michałek D. Z., Anoreksja czy bulimia? Aleksandrowicz J., Zaburzenia nerwicowe Józefik B., Wolska M., Anoreksja i bulimia u dzieci i młodzieży Opracowała: Ewa Wróbel 7