Diagnoza sytuacji osób w wieku 45+ na rynku pracy w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej. Aspekt ekonomiczny

INSTYTUT PRACY I SPRAW SOCJALNYCH W WARSZAWIE Diagnoza sytuacji osób w wieku 45+ na rynku pracy w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej. Aspekt ekonomiczny Halina Sobocka Szczapa (red.) Iwona Poliwczak Łódź 2011

2 Spis treści WPROWADZENIE... 3 ROZDZIAŁ I. LUDNOŚĆ W WIEKU POWYŻEJ 45 LAT W POLSCE... 7 1. LICZBA I STRUKTURA DEMOGRAFICZNA LUDNOŚCI POWYŻEJ 45 ROKU ŻYCIA... 7 1.1. Liczba ludności w wieku 45+... 7 1.2. Struktura demograficzna populacji w wieku 45+... 10 1.3. Rozmieszczenie ludności w wieku 45+ według województw... 20 1.4. Ludność w wieku 45+ w świetle prognoz demograficznych... 24 2. SYTUACJA OSÓB W WIEKU 45+ NA RYNKU PRACY... 28 2.1. Liczba i struktura ludności w wieku niemobilnym i poprodukcyjnym... 28 2.2. Ludność pracująca w wieku 45+... 32 2.3. Bezrobocie wśród osób w wieku 45+... 41 ROZDZIAŁ II. POPULACJA OSÓB W WIEKU 45+ W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ... 48 1. UWARUNKOWANIA DEMOGRAFICZNE SYTUACJI OSÓB W WIEKU 45+... 49 2. SYTUACJA NA RYNKU PRACY OSÓB W WIEKU 45+... 76 ROZDZIAŁ III. PROGRAMY WSPOMAGAJĄCE AKTYWNOŚĆ ZAWODOWĄ OSÓB W WIEKU 45+... 121 1. PROGRAMY WSPIERAJĄCE AKTYWNOŚĆ ZAWODOWĄ OSÓB W WIEKU 45+ W POLSCE... 122 1.1. Program 45/50 Plus... 122 1.2. Program Solidarność pokoleń... 124 1.3. Projekty realizowane w Polsce w celu wspomagania pozycji konkurencyjnej osób w wieku 45+ 127 1.3.1. Projekty systemowe adresowane do osób w wieku 45+... 128 1.3.2. Niektóre konkursowe i indywidualne projekty wspierające aktywność zawodową osób w wieku 45+. 131 2. PROGRAMY UNII EUROPEJSKIEJ WSPIERAJĄCE POZYCJĘ KONKURENCYJNĄ OSÓB W WIEKU 45+ NA RYNKU PRACY... 148 PODSUMOWANIE... 152 BIBLIOGRAFIA... 160 KSIĄŻKI I ARTYKUŁY... 160 MATERIAŁY Z INTERNETU... 162 ŹRÓDŁA STATYSTYCZNE... 162

3 Wprowadzenie Na przestrzeni ostatnich lat obserwowany jest zarówno w Polsce, jak i na całym świecie proces starzenia się społeczeństwa, wynikający z tego, że na skutek poprawiającej się jakości opieki zdrowotnej coraz częściej niskiemu poziomowi urodzin towarzyszy niski wskaźnik śmiertelności 1. Konsekwencją tego rodzaju przemian jest rosnąca liczba i odsetek osób starszych. Proces ten zgodnie z opracowanymi prognozami może w przyszłości ulec natężeniu, ponieważ przewiduje się, że liczba osób powyżej 60 roku życia około 2020 r. może osiągnąć poziom 1 miliarda, zaś do 2025 r. ich populacja może liczyć 1,2 miliarda osób. W porównaniu do 1950 r. zbiorowość ta powiększy swoją liczebność od 8 do 10 razy, przy czym największy wzrost liczby osób starszych powinny zanotować kraje słabiej rozwinięte, w których stosunek liczby osób starszych do całej populacji może wynieść nawet 1 do 2, przy występującym obecnie stosunku 1 do 5 2. Poza tym, jak wynika z przewidywań, większość osób w tej kategorii wieku stanowiły dotychczas, jak również w przyszłości będą stanowiły kobiety, co może być konsekwencją zjawiska nadumieralności mężczyzn, której powodem jest wiele czynników, mających charakter związany zarówno z trybem życia (korzystanie z używek), jak i rodzajem aktywności zawodowej (wykonywanie częściej prac o znacznym stopniu narażenia na utratę zdrowia) 3. Przeważająca część populacji osób starszych będzie poza tym mieszkała w miastach. Zależność ta w przeważającym stopniu będzie dotyczyła krajów lepiej rozwiniętych, w których prawie 78% kobiet i ponad 75% mężczyzn będzie mieszkało na terenach zurbanizowanych. Ukazane tendencje kształtowania się liczby ludności w powyżej 60 roku życia, które mają mieć miejsce w przyszłości w skali całego świata, dotyczą również Polski. Jak wynika z badań Rządowej Rady Ludnościowej 4, liczba osób w wieku poprodukcyjnym do 2030 r. może zwiększyć się bez mała dwukrotnie, co będzie miało niewątpliwy wpływ na udział tej kategorii mieszkańców naszego kraju w ogólnej liczbie ludności. Determinantami tego 1 www.unic.un.org.pl 2 Tamże. 3 W badaniach prowadzonych nad tym zjawiskiem pojawiały się następujące czynniki nadumieralności mężczyzn: a) wykształcenie, które determinuje sposoby odżywiania się, aktywność fizyczną, aktywność w poszukiwaniu opieki medycznej, warunki pracy, skłonność do korzystania z używek (palenie papierosów, nadużywanie alkoholu), b) stan cywilny, który wpływa w większym stopniu na bezpieczeństwo mężczyzn, co w znacznie większym stopniu wpływa na ich stan zdrowia po utracie partnera, c) homeoreza (stabilność toru rozwojowego), która jest znacznie mniejsza wśród mężczyzn aniżeli kobiet. Źródło: http://pl.shvoong.com/medicine-and-health/comparative-medicine/1924884- nadumieralno%c5%9b%c4%87-m%c4%99%c5%bcczyzn-cz/#ixzz1rpfoer6a, http://pl.shvoong.com/medicine-and-health/comparative-medicine/1924885-nadumieralno%c5%9b%c4%87- m%c4%99%c5%bcczyzn-cz/#ixzz1rpg1eoj1 4 http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/bip/bip_stanowisko_rrl_starzenie_sie_ludnosci_polski.pdf

4 zjawiska będzie jednak nie tylko zmniejszająca się liczba urodzeń i wydłużanie się życia zarówno mężczyzn, jak i kobiet, ale również emigracja przedstawicieli młodszych roczników wieku produkcyjnego. Zjawiska te zagrażają rozwojowi demograficznemu, co wymaga reakcji podmiotów odpowiedzialnych za politykę ludnościową i społeczną. Rozpoznanie sytuacji osób w wieku niemobilnym oraz w wieku poprodukcyjnym w Polsce, stanowi niezbędny element wprowadzenia do badań, które zostaną przeprowadzone w ramach projektu Badanie wpływu elastycznych form zatrudnienia i organizacji pracy na aktywność zawodową zasobów pracy w wieku 45+ w latach 2011 2013. Badania te powinny przyczynić się do identyfikacji wpływu elastycznych form zatrudnienia i organizacji pracy na aktywność zawodową osób, reprezentujących tę kategorię wieku. Przedmiotem podjętych badań będzie zarówno ocena dotychczasowych kierunków wykorzystania elastycznych form zatrudnienia i organizacji pracy w procesach aktywizacji zawodowej osób 45+, z uwzględnieniem obowiązujących w tym zakresie rozwiązań prawnych, obowiązujących w Unii Europejskiej, jak i w Polsce oraz wskazanie determinant tych procesów. Niezbędne jest bowiem wypracowanie narzędzi, umożliwiających przedłużenie okresu aktywności zawodowej takich osób, posiadających często duże doświadczenie zawodowe, ale jednocześnie mało mobilnych zawodowo. Konieczność taka wynika z występujących w Polsce procesów demograficznych oraz ich wpływem na sytuację na regionalnych i lokalnych rynkach pracy. Ich cechą charakterystyczną będzie starzenie się społeczeństw, czego należy oczekiwać wraz ze spadającą liczbą urodzeń i wzrostem średniej długości życia, co wiąże się ono z postępem społecznym, uwarunkowanym osiągnięciami różnych dyscyplin naukowych, a zwłaszcza medycznych, pozwalających lepiej zrozumieć czynniki/determinanty ludzkiego starzenia się oraz sposoby przedłużające życie osobom starszym. Poza tym rozwój gospodarczy w wielu krajach przyczynił się do upowszechnienia bardziej zdrowego stylu życia. Ma to równocześnie istotny związek z możliwościami oddziaływania na poziom aktywności zawodowej osób w wieku 45+, ze względu na potrzebę ograniczenia zjawiska wykluczenia społecznego i zawodowego. Problem ten jest podnoszony szczególnie w ostatnim okresie, tym niemniej był już definiowany we wcześniej sformułowanych teoriach ekonomicznych 5. O znaczeniu tego zagadnienia może świadczyć również to, że bardzo często łączone jest ono z ubóstwem, co skutkuje nie tylko zmianą statusu zawodowego, ale również socjalnego. 5 Golinowska S., Tarkowska E., Kopińska I., (red. nauk.), Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Badania metody wyniki, IPiSS, Warszawa 2005.

5 Zachodzące obecnie przemiany demograficzne wymuszają działania wymagające przede wszystkim dokładnego empirycznego rozpoznania istniejącego stanu, a następnie zaplanowania i realizacji odpowiednich działań zmierzających do poprawy sytuacji poprzez rozwiązania w polityce ludnościowej, a szerzej polityce społeczno ekonomicznej państwa. Ważną rolę odgrywa w tym przypadku odpowiedni system zabezpieczenia społecznego, zachęcający do przedłużonej aktywności zawodowej. Biorąc pod uwagę powyższe uwagi, celem ekspertyzy jest szczegółowa charakterystyka procesów demograficznych i związanych z sytuacją na rynku osób w wieku 45+, przy jednoczesnym uwzględnieniu analizy porównawczej z wybranymi krajami Unii Europejskiej. Stanowić ona powinna podstawę różnicowania działań odnoszących się do tej kategorii osób, jak również umożliwiać doprecyzowanie działań z zakresu aktywizacji zawodowej za pomocą elastycznych form zatrudnienia i organizacji pracy. Prezentowana ekspertyza składa się z trzech rozdziałów, wstępu oraz zakończenia. W rozdziale pierwszym w sposób szczegółowy przeprowadzona została analiza sytuacji osób w wieku 45 + w Polsce. Ukazane zostały zarówno procesy demograficzne, jak również pozycja konkurencyjna tej zbiorowości na rynku pracy. Zachodzące przemiany demograficzne umożliwiły identyfikację podstawowych problemów, które mogą pojawić się w naszym kraju, związanych z istotnym zwiększaniem się liczebności badanej zbiorowości. Punktem odniesienia była w tym przypadku analiza porównawcza do zmian zachodzących w populacji mieszkańców całego kraju, jak również zróżnicowanie strukturalne badanej grupy osób. W rozdziale drugim przyjrzano się zjawiskom, występującym wśród mieszkańców w wieku 45+ w krajach Unii Europejskiej. Analiza przeprowadzona została również w podziale na uwarunkowania demograficzne, jak i sytuację na rynku pracy. Oprócz analizy ogólnej, w badaniach do celów porównawczych wybrano sześć krajów: Hiszpanię, Grecję, Holandię, Austrię, Niemcy, Irlandię oraz Wielką Brytanię. Kryteriami wyboru były przede wszystkim: średnioroczna stopa bezrobocia, mediana wieku oraz przewidywany wzrost liczby ludności. W rozdziale trzecim scharakteryzowane zostały programy, których zadaniem było wspomaganie pozycji konkurencyjnej na rynku pracy, jak również identyfikacja barier niskiego jak dotychczas zaangażowania w procesy gospodarowania. Przedmiotem zainteresowania były zarówno programy Unii Europejskiej, jak i te, które realizowane były lub są nadal w Polsce. Wśród programów, które wybrano, przede wszystkim wskazano na znaczenie tych, które miały zasięg ogólnopolski, a ich cele powiązane były z celami strategicznymi państwa. W analizie uwzględniono również programy systemowe, których

6 przebiegiem sterują instytucje państwowe oraz te, które realizowane są przez inne instytucje i organizacje. Całość rozważań zakończona jest podsumowaniem, które zawiera podstawowe wnioski, jak również wstępne rekomendacje, odnoszące się do celu realizowanego projektu.

7 Rozdział I. Ludność w wieku powyżej 45 lat w Polsce 1. Liczba i struktura demograficzna ludności powyżej 45 roku życia Proces starzenia się zasobów pracy oraz wywołanych nim zmian proporcji między zbiorowością aktywnych i biernych zawodowo pociąga za sobą wiele negatywnych zjawisk. Najważniejszą konsekwencją starzenia się zasobów siły roboczej jest nasilenie procesu dezaktywizacji zawodowej i jej skutków, do których zaliczyć należy przede wszystkim 6 : wzrost liczby osób, których dochody opierają się na świadczeniach społecznych, co pociąga wzrost wydatków publicznych i możliwych tego skutków, jak np. zwiększenie fiskalizmu państwa i jego dalsze konsekwencje; narastającą niewydolność społecznych systemów emerytalnych, opartych na zasadzie redystrybucji środków; wzrost obciążeń podatkowych i parapodatkowych (składki na ubezpieczenia społeczne i inne opłaty) osób pracujących i pracodawców; trudności w utrzymaniu realnych wartości świadczeń emerytalnych, co w systemach ubezpieczeń społecznych przyczynia się do wzrostu transferu dochodów wypracowanych przez ludność pracującą na rzecz emerytów; spadek liczby lat przepracowanych w ciągu życia, przypadających przeciętnie na 1 rok pobierania świadczeń emerytalnych, co powoduje konieczność zwiększenia zasobów przeznaczanych sfinansowanie własnych emerytur. Skutki te są najbardziej dotkliwie odczuwane w sferze finansów publicznych i kosztów pracy, przenosząc swe oddziaływanie na inne sfery życia gospodarczego i społecznego. Przyjrzyjmy się zatem zależnościom, które występowały dotychczas w odniesieniu do kategorii osób 45+ w Polsce. Osoby te są szczególnie ważną z punktu widzenia zbiorowością, ponieważ po części stanowią zasób pracy, po części natomiast po ukończeniu aktywności zawodowej mogą potencjalnie wspomagać procesy gospodarowania, wydłużając ją, ze względu na posiadane umiejętności i kwalifikacje, często poszukiwane przez pracodawców. 1.1. Liczba ludności w wieku 45+ W końcu 2010 r. na obszarze Polski mieszkało 15,7 mln osób powyżej 45 roku życia. Stanowiły one 41,1% wszystkich mieszkańców naszego kraju 7. W porównaniu do 1980 r. 6 Por. Urbaniak B., Praca zawodowa po przejściu na emeryturę. Społeczno-ekonomiczne przesłanki powrotu emerytów do aktywnego życia zawodowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1998, s. 43 44. 7 Stan i struktura ludności w przekroju terytorialnym w 2010 r. Stan w dniu 31 XII, GUS, Warszawa 2011.

8 populacja ta zwiększyła się o prawie 5 mln osób (o 45,4%). Najbardziej intensywny wzrost liczebności tej zbiorowości wystąpił w latach 1980 2000 (wykres 1). 45000 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 38073,0 38157,1 38167,3 38254,0 35734,9 38135,9 38200,0 15496,0 15723,8 13702,9 10818,4 11775,0 15042,2 15614,6 1980 1990 2000 2005 2008 2009 2010 Liczba mieszkańców Polski liczba osób w wieku 45+ Wykres 1. Liczba osób w wieku 45+ w Polsce w latach 1980 2010 (w tys.) Źródło: Stan i struktura ludności w przekroju terytorialnym w 2010 r. Stan w dniu 31 XII, GUS, Warszawa 2011, Rocznik demograficzny 2010, GUS, Warszawa 2010. Po 2005 r. obserwowane było również postępujące powiększanie liczby mieszkańców kraju w tym wieku, tym niemniej wzrost ten miał charakter bardzo ograniczony i kształtował się w granicach od nieco więcej niż 40 tys. osób (w latach 2005 2008) do około 100 tys. osób (w latach 2009 2010) 8. Tym niemniej, jak wynika z tych danych, problem ludzi w wieku niemobilnym oraz wieku uprawniającym do przechodzenia w stan bierności zawodowej w Polsce ma charakter narastający. Zmieniał się również udział tej kategorii osób w ogólnej liczbie mieszkańców Polski. O ile na początku okresu badawczego tylko bez mała co trzeci mieszkaniec Polski był w tym wieku (30,3%), to już w 2005 r. odsetek takich osób ukształtował się na poziomie bliskim 40% (39,4%), zaś od 2008 r. udział osób w wieku powyżej 45 lat przekroczył 40% i systematycznie wzrastał (tab. 1). Tabela 1. Udział osób 45+ w ogólnej liczbie mieszkańców Polski (w tys.) Wyszczególnienie 1980 1990 2000 2005 2008 2009 2010 Liczba mieszkańców 35734,9 38073,0 38254,0 38157,1 38135,9 38167,3 38200,0 Polski ogółem Liczba osób w wieku 45+ 10818,4 11775,0 13702,9 15042,2 15496,0 15614,6 15723,8 Udział osób w wieku 45+ w 30,3 30,9 35,8 39,4 40,6 40,9 41,1 8 Stan i struktura ludności w przekroju terytorialnym w 2010 r. Stan w dniu 31 XII, GUS, Warszawa 2011, Rocznik demograficzny 2010, GUS, Warszawa 2010.

9 ogólnej liczbie mieszkańców (w %) Źródło: Jak w wykresie 1. Zaprezentowane dane statystyczne jednoznacznie świadczą o pogłębiającym się procesie starzenia się społeczeństwa naszego kraju, z którym możemy mieć w sposób szczególny do czynienia właśnie w XXI wieku. Z uwagi na to, niezbędne jest podjęcie działań umożliwiających wykorzystanie potencjału kwalifikacyjnego tej grupy, ponieważ jej część stanowią osoby, które mają jeszcze od 15 do 20 lat do osiągnięcia wieku, uprawniającego do przejścia w stan bierności zawodowej. Przyjrzyjmy się zatem, która z poszczególnych 5 letnich kategorii wieku w sposób najbardziej istotny wpłynęła na wskazane tendencje. W badanym okresie najwięcej osób przybyło w wieku powyżej 80 lat. Populacja takich osób zwiększyła się o 153,9%, co było wskaźnikiem wyższym w porównaniu do dynamiki zmian obserwowanej w całej zbiorowości osób charakteryzujących wiekiem powyżej 45 lat. W mniejszym stopniu, chociaż wskaźniki były porównywalnie duże, zwiększyła się liczebność osób w wieku 60 64 lata (105,1%). W pozostałych przedziałach wieku zmiany były znacznie mniejsze, przy czym głównie dotyczyły tych, którzy reprezentowali wiek w granicach 55 59 lat oraz 70 74 lata. Odpowiednio wskaźniki wzrostu ukształtowały się na poziomie 56,5% i 60,2% (tab. 2). Tabela 2. Liczba i tempo zmian osób w wieku 45+ według poszczególnych przedziałów wieku (w tys.) Wyszczególnienie 1980 1990 2000 2005 2008 2009 2010 Dynamika (w%) 45-49 lat 2150,0 2049,0 3090,5 3008,4 2638,9 2529,8 2443,8 113,7 50-54 lata 2119,0 2102,0 2602,6 2990,8 3023,0 2994,1 2914,3 137,5 55-59 lat 1825,8 1957,0 1587,3 2483,3 2755,2 2807,9 2856,5 156,5 60-64 lata 1134,5 1780,0 1696,7 1484,0 1932,7 2121,3 2326,6 205,1 65-69 lat 1248,0 1403,0 1608,2 1541,9 1412,9 1379,1 1355,5 108,6 70-74 lata 1104,8 892,0 1379,6 1394,2 1375,7 1370,5 1356,8 122,8 75-79 lat 713,7 852,0 964,0 1108,8 1157,4 1154,7 1143,5 160,2 80 i więcej lat 522,6 740,0 774,0 1030,8 1200,2 1257,2 1326,8 253,9 Ogółem 10818,4 11775 13702,9 15042,2 15496 15614,6 15723,8 145,3 Źródło: Jak w wykresie 1. Najmniejsze wskaźniki przyrostu populacji osób według poszczególnych przedziałów wieku zaobserwowano wśród tych, którzy charakteryzowali się wiekiem w granicach 65 69 lat (o 8,6%) oraz wśród tych, którzy reprezentowali przedział wieku 45 49 lat (o 13,7%). Przedstawione zmiany, jak wynika z danych statystycznych, zachodzą pod dużym wpływem mających olbrzymie znaczenie dla obrazu demograficznego Polski wyżów i niżów

10 demograficznych. Mniej więcej do dwadzieścia lat mamy do czynienia ze zwiększaniem się liczebności populacji, co w miarę upływu lat, ma charakter tendencji wyraźnie ulegającej ograniczeniu. Tym niemniej można w tym przypadku sformułować następujące wnioski. Po pierwsze w odniesieniu do osób przekraczających wiek 80 lat, z uwagi na bardzo znaczące zwiększenie się tej zbiorowości, niezbędne jest podkreślenie znaczenia wydłużania się życia ze względu na polepszanie się standardów jakości świadczonych usług opieki zdrowotnej i socjalnej. Wydaje się, że właśnie ten czynnik odgrywa największą rolę w przypadku tej kategorii wieku. Dostęp do świadczeń zdrowotnych w Polsce wydaje się w pełni przystawać do zapotrzebowania zgłaszanego przez tę grupę mieszkańców. Podobnie należałoby ocenić wzrost liczby tych, którzy reprezentowali wiek z przedziału 70 74 lata. Po drugie znaczące zwiększenie populacji tych, którzy charakteryzowali się wiekiem przedemerytalnym, może wpływać na konieczność sformułowania pewnych programów umożliwiających wydłużenie ich aktywności zawodowej, szczególnie w przypadku, jeśli pozwala im na to stan zdrowia. Ich umiejętności i kwalifikacje stanowić bowiem mogą potencjalną determinantę, gwarantującą wysoki poziom wzrostu gospodarczego w Polsce. Ten sam postulat jest jak najbardziej zasadny w odniesieniu do grupy osób w wieku 50 54 lata, których liczba powiększyła się o ponad 1/3 w porównaniu do początku okresu badawczego. Generalnie, we wszystkich przedziałach wieku zaobserwowano wzrost liczby osób, co potwierdza wcześniejszy wniosek o starzeniu się społeczeństwa polskiego. Tym niemniej zróżnicowanie tempa wzrostu liczebności poszczególnych kategorii wieku, powinno wpływać na zróżnicowanie działań, które są zarówno oczekiwane przez nich, jak również niezbędne są z punktu widzenia polityki społeczno gospodarczej, umożliwiającej osiąganie wszystkich bądź najważniejszych jej celów. 1.2. Struktura demograficzna populacji w wieku 45+ Wśród populacji osób w wieku powyżej 45 lat zawsze w badanym okresie dominowały kobiety, co potwierdza prawidłowości występujące na całym świecie. Ich odsetek kształtował się na poziomie około 56%, przy czym występowała w tym przypadku niewielka tendencja spadkowa, co wprawdzie w dość ograniczonym stopniu może jednak wskazywać na zmniejszanie się znaczenia zjawiska nadumieralności mężczyzn (tab. 3).

11 Tabela 3. Liczba kobiet i mężczyzn w wieku 45+ oraz udział kobiet w latach 1980 2010 (w tys.) Wyszczególnienie mężczyźni kobiety odsetek kobiet 1980 4755,0 6063,4 56,0 1990 5191,0 6585,0 55,9 2000 6068,5 7634,1 55,7 2005 6699,7 8353,5 55,5 2008 6903,6 8592,9 55,5 2009 6957,0 8657,3 55,4 2010 7008,3 8717,6 55,4 Źródło: Jak w wykresie 1. Potwierdzają to również wskaźniki dynamiki, które w przypadku mężczyzn w badanym okresie były nieco wyższe, ponieważ ich liczba w grupie 45+ wzrosła w tym czasie o 47,4%, zaś liczba kobiet o 43,8%. Kobiety w wieku 45+ w 2010 r. stanowiły poza tym 44,1% wszystkich kobiet w Polsce, zaś mężczyźni około 38% wszystkich mężczyzn. W porównaniu do 1980 r. odsetek kobiet zwiększył się o 11 pkt proc., a mężczyzn o 10,7 pkt. proc. Były to zatem wielkości porównywalne, co świadczy o tym, że w tym czasie nie występowały żadne zasadnicze zmiany, zwiększające niebezpieczeństwo powiększenia się zjawiska nadumieralności mężczyzn. Biorąc pod uwagę tendencje wzrostu liczby kobiet i mężczyzn na przestrzeni badanych lat, to co należałoby podkreślić miały one charakter porównywalny, przy czym populacja kobiet od 2008 r. zwiększała się bardziej dynamicznie w porównaniu do populacji mężczyzn w wieku powyżej 45 roku życia (wykres 2). 10000,0 9000,0 8000,0 7000,0 6000,0 5000,0 4000,0 3000,0 2000,0 1000,0 0,0 8592,9 8717,6 7634,1 6063,4 8353,5 8657,3 7008,3 6585,0 6068,5 6699,7 6903,6 6957,0 5191,0 4755,0 1980 1990 2000 2005 2008 2009 2010 mężczyźni kobiety Wykres 2. Liczba kobiet i mężczyzn w wieku 45+ w latach 1980 2010 (w tys.) Źródło: Jak w wykresie 1.

12 Przyrosty z roku na rok były nieco większe, co potwierdza jednak znaczenie czynników wpływających na zróżnicowanie długości trwania życia według płci, a mających swe źródło w determinantach nadumieralności mężczyzn. Szczególne znaczenie dla kształtowania się liczby kobiet i mężczyzn w badanej kategorii wieku (45+) miały jej zmiany w następujących pięcioletnich przedziałach wieku (tab. 4): wśród mężczyzn, najbardziej zwiększyła się liczba osób w wieku 80 i więcej lat (157,9%) oraz w wieku 60 64 lata (114,6%); w tych samych przedziałach wieku również wśród kobiet obserwowany był najwyższy poziom wskaźników dynamiki (odpowiednio 152,2% i 97,6%), choć jak widać były one nieco mniejsze, wśród kobiet wyższe w porównaniu do mężczyzn wskaźniki dynamiki obserwowano wyłącznie w przedziale wieku 70 74 lata (wzrost o 23,3% w porównaniu do wzrostu o 22,2% wśród mężczyzn), we wszystkich pozostałych przedziałach wieku wyższe były wskaźniki dynamiki odnoszące się do wzrostu liczby mężczyzn aniżeli kobiet. Powyższe zależności miały niewątpliwy wpływ na kształtowanie się przeciętnego tempa wzrostu ogólnej liczby kobiet i mężczyzn powyżej 45 roku życia, które było jak już wspomniano nieco niższe wśród populacji kobiet. Może to w przyszłości wpłynąć na zmiany w strukturze według płci osób przekraczających 45 rok życia, tym niemniej przemiany te będą miały charakter długookresowy, ponieważ jak wykazuje analiza danych statystycznych różnice w dynamice zmian liczebności kobiet i mężczyzn są bardzo niewielkie. Należałoby jednak uwzględnić te przemiany w działaniach, związanych z polityką ludnościową oraz społeczno gospodarczą, ponieważ obiektywną potrzebą jest utrzymywanie jak najdłużej trwającej aktywności społecznej 9, co w szczególności dotyczy tych, którzy w badanej kategorii wieku charakteryzują się wiekiem niemobilnym. Aktywność społeczna osób starszych, stawianie sobie przez nich wysokich wymagań, świadczy bowiem o tym, że starość niekoniecznie musi oznaczać całkowite pogodzenie się z prawami natury. Wręcz przeciwnie, wskazuje na możliwości w zakresie dalszego kierowania własnym rozwojem oraz dążenia do wartości, nadających większy sens ludzkiemu istnieniu. 9 Dudek M., Murat M., Wsparcie osób starszych w Polsce wybrane problemy, http://www.pulib.sk/elpub2/ff/balogova1/pdf_doc/32.pdf

Tabela 4. Ludność w wieku 45 + w Polsce według pięcioletnich przedziałów wieku w latach 1980 2010 (w tys.) Wyszczególnienie 1980 1990 2000 2005 2008 2009 2010 dynamika (w %) M K M K M K M K M K M K M K M K 45-49 lat 1056,5 1093,5 1005,0 1044,0 1518,8 1571,6 1486,3 1533,0 1307,9 1331,1 1255,8 1274,0 1215,9 1227,9 115,1 112,3 50-54 lata 1008,3 1110,7 1014,0 1088,0 1257,7 1344,9 1448,3 1542,6 1469,1 1554,0 1457,3 1536,7 1419,1 1495,2 140,7 134,6 55-59 lat 813,8 1012,0 924,0 1033,0 742,6 844,7 1174,3 1309,0 1303,0 1452,3 1328,4 1479,5 1353,2 1503,3 166,3 148,5 60-64 lata 496,9 637,6 783,0 997,0 762,4 934,3 671,6 812,4 883,3 1049,4 971,1 1150,1 1066,5 1260,1 214,6 197,6 65-69 lat 520,0 728,0 588,0 815,0 690,6 917,5 659,5 882,4 607,9 805,1 594,7 784,4 586,3 769,2 112,8 105,7 70-74 lata 445,8 659,0 347,0 546,0 541,5 838,1 559,8 834,4 551,2 824,5 549,2 821,2 544,6 812,3 122,2 123,3 75-79 lat 258,7 455,0 306,0 546,0 329,0 634,9 398,7 710,1 426,1 731,4 425,7 729,0 422,9 722,6 163,5 158,8 80 i więcej lat 155,0 367,6 224,0 516,0 225,9 548,1 301,2 729,6 355,1 845,1 374,8 882,4 399,8 927,0 257,9 252,2 Ogółem 4755,0 6063,4 5191,0 6585,0 6068,5 7634,1 6699,7 8353,5 6903,6 8592,9 6957,0 8657,3 7008,3 8717,6 147,4 143,8 M mężczyźni, K kobiety Źródło: Jak w wykresie 1.

Działania w stosunku do tej grupy, z uwzględnieniem zmieniającej się struktury według płci, powinny koncentrować się nie na sprawowaniu opieki, a na dostarczeniu jej takiej pomocy, która pozwoliłaby utrzymywać jak najdłużej aktywność społeczną 10. Powinny one również uwzględniać kształtowanie świadomości społeczeństwa odnoszącej się do poznania możliwości osób starszych. Przyjrzymy się teraz strukturze ludności w wieku powyżej 45 roku życia według miejsca zamieszkania. W latach 1980 2010 zdecydowana większość tej populacji zamieszkiwała miasta (wykres 3.) Osoby w tej kategorii wieku stanowiły, mieszkające na terenach zurbanizowanych stanowiły w końcu badanego okresu 42,9% wszystkich mieszkańców miast, co wskazuje na zdecydowanie większe znaczenie problemu starzenia się społeczeństwa miejskiego w Polsce. 12000 10000 8000 6000 8769,0 6006,8 7107,0 4666,0 9642,9 5399,6 9873,7 9933,2 5681,4 9985,6 4000 2000 4811,6 4933,8 5322,6 5740,1 0 1980 1990 2000 2005 2008 2009 2010 miasto wieś Wykres 3. Liczba ludności w wieku 45+ mieszkającej w miastach i na terenach wiejskich w latach 1980 2010 (w tys.) Źródło: Jak w wykresie 1. W porównaniu do 1980 r. odsetek ten zwiększył się 14,3 pkt. proc., co było zmianą znacznie większą w porównaniu do występującej na obszarach wiejskich (5,8 pkt. proc.). Wskaźniki te potwierdzają koncentrację procesów starzenia się społeczeństwa szczególnie na terenach zurbanizowanych, czego powodem jest zapewne znacznie bardziej rozbudowana infrastruktura, w tym głównie znacznie lepiej rozbudowana sieć placówek opieki zdrowotnej. 10 Tamże.

15 Dynamika zmian liczby ludności w wieku powyżej 45 roku życia na terenach miast była również znacznie wyższa w porównaniu do obszarów wiejskich (tab. 5). Populacja ta zwiększyła się o ponad 66%, zaś w przypadki wsi tylko o niecałe 20%. Wskazuje to na kierunki osiedlania się osób w starszym wieku, które preferują miasta, jako miejsce swojego pobytu, przede wszystkim po zakończeniu aktywności zawodowej. Jak wynika bowiem z danych statystycznych w pięcioletnich grupach wieku: 65 69 lat i 70 74 lata, zbiorowość takich osób w porównaniu do 1980 r. uległa zmniejszeniu. Tabela 5. Mieszkańcy miast i wsi w wieku 45+ w podziale na pięcioletnie grupy wieku w latach 1980 2010 (w tys.) Wyszczególnienie 1980 1990 2000 2005 2008 2009 2010 dynamika miasto 45-49 lat 1297,8 1364,0 2090,2 1919,3 1605,3 1522,6 1456,2 112,2 50-54 lata 1223,5 1350,0 1774,3 1996,8 1961,1 1916,0 1837,9 150,2 55-59 lat 1020,7 1200,0 1051,5 1673,2 1836,2 1864,3 1887,3 184,9 60-64 lata 595,9 1047,0 1075,9 975,3 1289,8 1418,2 1556,0 261,1 65-69 lat 655,0 792,0 984,0 975,6 913,2 897,6 888,2 135,6 70-74 lata 570,4 490,0 807,5 854,74 862,9 865,0 861,2 151,0 75-79 lat 366,6 460,0 551,5 651,6 700,1 705,8 707,4 193,0 80 i więcej lat 276,9 404,0 434,1 596,4 705,1 743,7 791,4 285,8 Ogółem 6006,8 7107,0 8769,0 9642,9 9873,7 9933,2 9985,6 166,2 45-49 lat 852,2 684,0 1000,3 1089,1 1033,7 1007,3 987,6 115,9 50-54 lata 895,5 751,0 828,3 994,1 1061,9 1078,1 1076,4 120,2 55-59 lat 805,1 757,0 535,8 810,1 919,0 943,6 969,2 120,4 60-64 lata 538,6 733,0 620,8 508,7 642,9 703,1 770,6 143,1 65-69 lat 593,0 611,0 624,2 566,4 499,8 481,5 467,2 78,8 70-74 lata 534,4 403,0 572,1 539,6 512,8 505,4 495,6 92,7 75-79 lat 347,1 391,0 412,4 457,2 457,4 448,9 438,1 126,2 80 i więcej lat 245,7 336,0 339,9 434,4 495,1 513,5 535,4 217,9 Ogółem 4811,6 4666,0 4933,8 5399,6 5622,6 5681,4 5740,1 119,3 Źródło: Jak w wykresie 1. Wśród osób, które zamieszkiwały w miastach, szczególny wpływ na wzrost liczebności badanej populacji miało zwiększenie ilości osób w wieku 60 64 lata oraz 80 i więcej lat. Ich populacja zwiększyła się ponad dwukrotnie. Sytuacja ta w ogóle nie miała miejsca w przypadku terenów wiejskich, na których tylko liczba osób w tej ostatniej kategorii wieku uległa podwojeniu. Porównywalne natomiast były wskaźniki wzrostu, odnoszące się do kategorii wieku 45 49 lat, gdzie wzrost liczby mieszkańców zarówno terenów zurbanizowanych, jak i wiejskich przekroczył nieco 10%. Może to wskazywać na prawie taką samą skłonność do zamieszkania tak w miastach, jak na wsi przez przedstawicieli młodszych roczników wieku mobilnego. wieś

16 Wskazane tendencje są zapewne konsekwencją dwóch jakościowo różnych procesów, z którymi mieliśmy do czynienia w okresach wcześniejszych w Polsce, odnoszących do kierunków migracji. Początkowo preferowany kierunek przemieszczania się do miast, związany z postrzeganiem większych szans, związanych z aktywnością zawodową, kształceniem, rozrywką, zastąpiony został później kierunkiem odwrotnym (migracje z miasta na wieś), gdzie żyje się spokojniej. Czynnikiem sprawczym był w tym przypadku rozwój motoryzacji, telekomunikacji oraz sieci internetowych. Analizując strukturę mieszkańców miast powyżej 45 roku życia według płci i miejsca zamieszkania można zauważyć, że w badanych latach (wykres 4): największa była dynamika wzrostu liczby kobiet, mieszkanek miast; znacznie mniejszą dynamiką charakteryzował się wzrost liczebności populacji kobiet mieszkających na wsi; można przyjąć, iż w latach 2008 2010 liczba tych ostatnich bez mała nie ulegała zmianie, a ponadto w latach 1980 1990 miała tendencję zniżkową, zbiorowości mężczyzn, zarówno mieszkających na terenach zurbanizowanych, jak i wiejskich powiększały się stopniu znacznie mniejszym, przy czym ograniczanie trendu wzrostowego wśród tych, którzy mieszkali zarówno w miastach, jak i na wsiach wystąpiło dopiero po 2008 r.; również w tym przypadku mieliśmy do czynienia z przejściowym zmniejszeniem liczby mężczyzn, mieszkańców wsi w latach 1980 1990. 6000,0 5000,0 4000,0 3000,0 2000,0 1000,0 0,0 1980 1990 2000 2005 2008 2009 2010 mężczyxni - miasto mężczyźni - wieś kobiety - miasto kobiety - wieś Wykres 4. Tendencje zmian populacji kobiet i mężczyzn w wieku 45+ z uwzględnieniem miejsca zamieszkania w latach 1980 2010 (w tys. osób) Źródło: Jak w wykresie 1. Jak wynika z wykresu, mimo zmniejszającego się z okresu na okres tempa zmian w poszczególnych badanych populacjach, najwięcej uwagi należałoby poświęcić zbiorowości mężczyzn, mieszkających zarówno w miastach, jak i wsi. Ich liczba bowiem z okresu na

17 okres systematycznie wzrasta, a tempo wzrostu jest w ostatnich latach w obu przypadkach wyższe w porównaniu do obserwowanego w odniesieniu do kobiet, co w szczególności dotyczy populacji mężczyzn, mieszkańców obszarów wiejskich. Skutkowało to wyższymi w porównaniu do kobiet wskaźnikami dynamiki, które ukształtowały się w miastach odpowiedni ona poziomie 66,8% i 65,8%, zaś na terenach wiejskich odpowiednio 24,2% i 15,3%. Mimo zatem przewagi kobiet w badanych rocznikach wieku 45+, w przyszłości możemy z dużą pewnością oczekiwać stopniowego wyrównywania struktury według płci, co potwierdza zresztą wcześniejsze wnioski, odnoszące się całej badanej populacji. Na taki kształt tendencji, występujących w badanych grupach kobiet i mężczyzn, mieszkających na terenach wiejskich i w miastach miały wpływ następujące wielkości wskaźników dynamiki w poszczególnych pięcioletnich przedziałach wieku (tab. 6): największe przyrosty liczebności zaobserwowane zostały grupach wieku powyżej 80 lat; dotyczyło to zarówno obszarów wiejskich, jak i miast, przy czym ponad trzykrotne zwiększenie populacji miało miejsce w przypadku mężczyzn, mieszkańców miast, tylko na terenach wiejskich mieliśmy do czynienia ze zmniejszeniem wielkości populacji mężczyzn i kobiet w badanym okresie, a dotyczyło to grup wieku 65 69 lat i 70 74 lata, przy czym większe ograniczenie liczebności wystąpiło wśród kobiet w wieku 65 69 lat i wśród mężczyzn w wieku 70-74 lata, wyższe wskaźniki dynamiki zmian liczby kobiet obserwowane były wyłącznie w najmłodszych rocznikach wieku niemobilnego w miastach oraz w powyżej 70 roku życia na terenach wiejskich, od 2008 r. na terenach wiejskich w grupie wieku 55 59 lat obserwowana była przewaga mężczyzn, co może wskazywać na zmniejszenie się znaczenia problemu nadumieralności mężczyzn właśnie w przypadku tej kategorii, mieszkającej na wsiach. Powyższe zależności świadczące o pogłębianiu się zjawiska starzenia się społeczeństwa, wskazują na to, że podstawowe znaczenie ma w tym przypadku bardzo intensywny proces wydłużania się życia, szczególnie wśród kobiet, choć coraz częściej zaczyna to również dotyczyć mężczyzn. Jak wynika z danych statystycznych GUS, opracowanych w 2008 r., od 1990 r. przeciętne dalsze trwanie życia mężczyzn wzrosło o nieco więcej niż 5 lat, zaś kobiet o 4,8 roku. Tym niemniej zgodnie z tymi samymi informacjami mężczyźni dożywają najczęściej 71 lat, a kobiety 80 lat.

Tabela 6. Ludności w wieku 45+ według płci, pięcioletnich grup wieku oraz miejsca zamieszkania w latach 1980 2000 (w tys.) Wyszczególnienie 1980 1990 2000 2005 2008 2009 2010 dynamika (w%) M K M K M K M K M K M K M K M K 45-49 lat 635,8 662,0 657,0 707,0 687,4 1102,8 907,8 1011,5 764,2 841,1 728,0 794,7 700,0 756,2 110,1 114,2 50-54 lata 583,3 640,2 642,0 708,0 835,7 938,6 928,4 1068,4 912,2 1048,9 892,2 1023,8 855,9 982,1 146,7 153,4 55-59 lat 451,3 569,4 563,0 637,0 484,8 566,7 769,8 903,4 836,7 999,5 847,6 1016,7 857,5 1029,8 190,0 180,9 60-64 lata 252,2 343,7 456,0 591,0 474,1 601,8 434,0 541,2 575,9 713,9 632,5 785,7 692,7 863,3 274,7 251,2 65-69 lat 259,2 395,8 326,0 467,0 417,5 566,5 408,7 566,9 385,4 527,8 379,9 517,7 377,3 510,9 145,6 129,1 70-74 lata 212,8 357,6 183,0 307,0 313,9 493,6 339,6 515,1 339,5 523,5 340,1 524,9 338,9 522,3 159,3 146,1 75-79 lat 121,6 245,0 155,0 305,0 183,5 368,5 232,8 418,8 257,1 443,0 259,4 446,4 259,8 447,7 213,7 182,7 80 i więcej lat 73,2 203,7 112,0 292,0 118,6 315,5 168,1 428,3 204,6 500,5 218,5 525,2 236,1 555,2 322,5 272,6 ogółem 2589,4 3417,4 3094,0 4014,0 3515,5 4954,0 4189,2 5453,6 4275,6 5598,2 4298,2 5635,1 4318,2 5667,5 166,8 165,8 Wieś 45-49 lat 420,7 431,5 347,0 337,0 531,4 468,8 578,5 510,6 543,7 490,0 527,9 479,3 516,0 471,7 122,7 109,3 50-54 lata 425,0 470,5 372,0 380,0 422,0 406,3 519,9 474,2 556,9 505,0 565,2 512,9 563,2 513,2 132,5 109,1 55-59 lat 362,5 442,6 361,0 397,0 257,9 277,9 404,5 405,6 466,2 452,8 480,8 432,8 495,7 473,5 136,7 107,0 60-64 lata 244,7 293,9 326,0 407,0 288,3 332,5 237,6 271,2 307,4 335,6 338,6 364,5 373,8 396,8 152,8 135,0 65-69 lat 260,8 332,2 263,0 348,0 273,1 351,1 250,8 315,5 222,5 277,3 214,8 266,7 209,0 258,3 80,1 77,8 70-74 lata 233,0 301,4 164,0 239,0 227,6 344,5 220,2 319,4 211,8 301,1 209,1 296,3 205,7 289,9 88,3 96,2 75-79 lat 137,1 210,0 151,0 240,0 145,5 266,9 165,9 291,3 169,0 288,4 166,3 282,6 163,1 275,0 119,0 131,0 80 i więcej lat 81,8 163,9 112,0 223,0 107,3 232,6 133,1 301,3 150,5 344,6 156,4 357,2 163,7 371,7 200,1 226,8 ogółem 2165,6 2646,0 2096,0 2571,0 2253,1 2680,6 2510,5 2889,1 2628,0 2994,8 2659,1 2992,3 2690,2 3050,1 124,2 115,3 Miasto M mężczyźni, K kobiety Źródło: Jak w wykresie 1.

W porównaniu z początkiem lat 50. ubiegłego stulecia jest to o około 15 lat więcej dla mężczyzn i około 18 lat więcej dla kobiet. Korzyści wynikające z rozwoju nowych technologii medycznych i nowoczesnych metod diagnostycznych oraz poprawa kondycji zdrowotnej Polaków realizowana przez prozdrowotny styl życia, mają swoje odzwierciedlenie w trwającym już od ponad piętnastu lat spadku natężenia zgonów, a tym samym wydłużaniu przeciętnego trwania życia 11. W 2009 r. przeciętne trwanie życia mężczyzn zamieszkałych w miastach wynosiło 71,9 lat, tj. prawie o rok więcej niż mężczyzn na wsi, natomiast wśród kobiet było odwrotnie mieszkanki wsi żyły 80,2 lat, czyli o 0,2 roku dłużej niż kobiety w miastach. Relacje takie zaobserwowano dopiero w latach dziewięćdziesiątych. Wcześniej, przez okres ponad 20 lat, zarówno mężczyźni jak i kobiety mieszkający na wsi żyli dłużej niż ludność miast. Charakterystycznym dla lat 90. było również zmniejszanie się rozpiętości między przeciętną długością trwania życia mężczyzn i kobiet. Począwszy od 2002 r. różnica ta zaczęła się jednak pogłębiać. Obecnie w miastach kobiety żyją o 8,1 roku dłużej niż mężczyźni (w 1991 r. prawie 9 lat; w 2001 7,8 roku), natomiast na wsi o 9,2 roku (w 1991 r. 9,7 roku, w 2001 8,8 roku) 12. Nadal utrzymuje się duże regionalne zróżnicowanie przeciętnego trwania życia. W województwie łódzkim średnia długość trwania życia mężczyzn jest najkrótsza w Polsce w 2009 r. wynosiła 69,2 lat. Jest to o 4 lata mniej niż w województwie podkarpackim, które od lat jest wiodącym pod względem długości trwania życia. Zróżnicowanie średniego trwania życia kobiet w przekroju wojewódzkim jest mniejsze maksymalna różnica wynosi 2,6 roku. Najkrócej żyją mieszkanki województwa łódzkiego oraz śląskiego odpowiednio 78,9 i 79,1 lat, natomiast najdłużej mieszkanki województwa podlaskiego, podkarpackiego, małopolskiego i świętokrzyskiego powyżej 81 lat. Wieku co najmniej 80 lat dożywają także kobiety mieszkające w województwie lubelskim, opolskim, mazowieckim i pomorskim 13. Powyższe dane jednoznacznie wskazują na to, że niezbędne jest prowadzenie polityki, dotyczącej różnych obszarów funkcjonowania państwa, która za cel powinna sobie stawiać wypracowanie działań, umożliwiających aktywne, pozytywne starzenie się. Wymaga to sprzyjającego otoczenia społecznego i instytucjonalnego, jak również możliwości tworzenia potencjału pomyślnej starości przez całe życie, kapitału oraz przystosowania rodziny, społeczności lokalnej, a także szerszych zbiorowości do zmian demograficznych, zwłaszcza 11 http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/publ_lu_trwanie_zycia_w_polsce_w_2008r.pdf 12 Trwanie życia w 2009 r., GUS, Warszawa 2010. 13 Tamże.

20 zaś wywołanych inwersją piramidy rodzinnej 14. W tym celu powinno się prowadzić działania umożliwiające 15 : uznanie seniorów za wartościową część zasobów społecznych, opracowanie naukowo wspomaganych strategii przeciwstawiania się mitom i stereotypom na temat starzenia się i starości, ludziom starym bycia aktywnym uczestnikiem procesu rozwojowego (w tym także miejsca na rynku pracy), zapewnienie przedstawicielom starszego pokolenia odpowiedniej opieki zdrowotnej i działań z zakresu promocji zdrowia, tworzenie warunków i propagowanie permanentnego kształcenia, promowanie solidarności międzypokoleniowej, budowanie krajowej i lokalnej infrastruktury wspierającej politykę wobec starzenia się i seniorów oraz programy adresowane do osób starszych (stosując założenia i zalecenia ONZ i jej agend). Tak wszechstronne potraktowanie działań, umożliwiających aktywne uczestnictwo nie tylko w procesach gospodarowania, ale również w życiu społeczno gospodarczym osób w wieku niemobilnym i uprawniającym do zakończenia aktywności zawodowej, powinno znaleźć odzwierciedlenie w formułowanych programach. Tym bardziej jest to ważne, że zmniejszająca się populacja ludzi młodych może wpłynąć na pogorszenie relacji, występujących na rynku pracy, a przede wszystkim ograniczyć możliwość zapełnienia wolnych miejsc pracy. Z uwagi na to, że procesy starzenia się społeczeństwa przebiegają w sposób różnorodny w układzie województw, przyjrzyjmy się teraz populacji osób 45+ w podziale na regiony. 1.3. Rozmieszczenie ludności w wieku 45+ według województw Czynniki, wpływające na zróżnicowanie przestrzennego rozmieszczenia ludności mają przede wszystkim charakter przyrodniczo geograficzny, ekonomiczno społeczny oraz demograficzny. Również w odniesieniu do osób, które przekroczyły 45 rok życia mają one 14 Inwersją piramidy rodzinnej nazywamy przewagę liczby dziadków nad liczbą wnuków, co wiąże się z odwróceniem piramidy struktury rodziny. Dawniej w rodzinach było dużo dzieci i wolno rosła liczba dorosłych i seniorów. Dziś i w przyszłości strukturę rodziny prawdopodobnie tworzyć będą: jedno, rzadziej dwoje dzieci, dwoje rodziców, czterech dziadków i prawdopodobnie ośmioro pradziadków. (por. Z, Woźniak, Priorytety w programach gerontologicznych organizacji międzynarodowych i struktur europejskich jako przesłanka budowy polityki społecznej wobec starości i osób starszych, (w:) Starzenie się populacji wyzwaniem dla polityki społecznej, M. Szlązak (red.), Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Krakowie, Kraków 2003. 15 Tamże.

21 decydujące znaczenie. Tym niemniej o udziale tych osób w populacji poszczególnych województw decydować mogą przede wszystkim, występujące na ich obszarach warunki życia, które wpływają pozytywnie na wydłużanie czasu trwania życia, jak również ze względów tradycyjnych, gwarantują dożywanie do późnej starości. Jak wynika z wcześniejszych obserwacji, takimi terenami do niedawna w Polsce były obszary wiejskie, co może skutkować zwiększeniem udziału osób w wieku 45+ w tych województwach, które postrzegane są, jako regiony o dominującym znaczeniu rolnictwa. Z uwagi jednak na obserwowany w latach dziewięćdziesiątych proces zmian takich zależności, można z dużą pewnością twierdzić, że powiększanie się odsetka takich osób mogło również wystąpić w tych województwach, które uznawane są za zurbanizowane, a co za tym idzie, występuje w nich przewaga działalności pozarolniczej. Biorąc pod uwagę odsetek osób mieszkających na wsi, największego udziału osób w wieku powyżej 45 lat, należałoby się spodziewać w województwach: świętokrzyskim, podkarpackim, lubelskim oraz opolskim, w których to regionach w końcu 2010 r. udział ludności wiejskiej przekraczał 50% wszystkich mieszkańców lub był bliski tej wielkości. Prawidłowość ta jednak prawie wyłącznie dotyczyła wieku powyżej 65 lat. W granicach wieku 45 65 lat znacznie wyższe w latach 1990 2009 odsetki obserwowano w województwach: dolnośląskim, kujawsko pomorskim oraz zachodniopomorskim, w których udział mieszkańców wsi był znacznie niższy (tabela 7) 16. Tabela 7. Struktura ludności 45+ według województw w latach 1990 2009 Wyszczególnienie Ludność w wieku 45 65 lat Ludność w wieku powyżej 65 lat 1990 2000 2005 2009 1990 2000 2005 2009 Dolnośląskie 19,7 24,7 27,9 29,2 9,2 12,5 13,5 13,4 Kujawsko - pomorskie 18,0 23,3 23,2 27,6 9,9 11,5 12,3 12,5 Lubelskie 20,1 22,5 25,1 26,4 11,8 13,7 14,3 14,4 Lubuskie 17,9 23,3 26,9 28,5 8,5 10,9 11,7 11,8 Łódzkie 20,8 25,1 28,0 29,0 12,6 14,4 14,9 15,0 Małopolskie 19,8 22,0 24,0 25,4 10,3 12,4 13,4 13,6 Mazowieckie 20,9 24,0 26,3 27,0 11,7 13,9 14,5 14,5 Opolskie 20,5 23,4 25,7 27,7 8,6 11,7 13,7 14,3 Podkarpackie 18,6 21,0 23,4 25,4 10,1 12,0 12,9 13,1 Podlaskie 20,0 21,2 24,0 25,9 11,4 13,6 14,5 14,8 Pomorskie 18,4 23,3 25,6 26,8 8,5 10,8 11,9 12,3 Śląskie 20,6 25,2 27,7 28,6 9,0 11,5 13,2 14,5 Świętokrzyskie 20,0 23,5 26,2 27,9 11,9 14,0 14,9 14,9 Warmińsko - mazurskie 17,8 21,9 25,2 27,2 7,8 10,6 11,6 11,8 16 Dla celów porównania wykorzystane zostały dane statystyczne opublikowane przez GUS. Por. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2010 r. Stan w dniu 31 XII, GUS, Warszawa 2011.

22 Wielkopolskie 17,8 22,8 25,6 27,0 10,5 11,3 11,9 11,9 Zachodniopomorskie 18,7 24,1 27,6 29,1 7,9 11,1 12,1 12,3 Źródło: Rocznik demograficzny 2010, GUS, Warszawa 2010 Równocześnie najwyższe było tempo zmian odsetka właśnie w tych województwach, co świadczy o wyższym poziomie opieki zdrowotnej na terenach bardziej zurbanizowanych, a tym samym o znaczącym wpływie tego czynnika na wydłużanie się trwania życia. Dodatkowym czynnikiem, niewątpliwie wpływającym na obraz demograficzny poszczególnych województw, w tym udział zamieszkujących je osób w wieku powyżej 45 lat, jest kształtowanie się współczynników zgonów i urodzeń w podziale na miasta i wieś w poszczególnych województwach. Tam, gdzie współczynniki urodzeń na 1000 ludności były najwyższe, zaś współczynniki zgonów najniższe, należałoby oczekiwać znacznie mniejszego udziału badanej populacji w ogólnej liczbie mieszkańców. Jak wynika z danych statystycznych 17, wyższej od przeciętnych dla całego kraju współczynniki urodzeń wystąpiły w województwach: wielkopolskim (12 ), warmińsko mazurskim (11,6 ), pomorskim (12,3 ), mazowieckim (11,5 ), małopolskim i lubuskim (po 11,4 ) oraz kujawsko pomorskim (11,1 ). Jak wynika jednak z porównania z danymi zawartymi w tabeli 7, nie wpłynęło to jednak na istotne ograniczenie udziału osób powyżej 45 roku życia, ponieważ odsetek ten właśnie w tych regionach był wyższy od przeciętnego, obserwowanego w całej Polsce. Mogło to być spowodowane kompensacją pozytywnych efektów wysokiej liczby urodzeń przez również wyższe od średniej krajowej współczynniki zgonów, występujące w większości wskazanych województw 18. Można zatem mówić o dość ograniczonym znaczeniu elementów ruchu naturalnego ludności w Polsce dla kształtowania się proporcji wewnątrzregionalnych w zakresie podziału na grupy wieku, związane aktywnością zawodową. Znacznie większą wymowę nadal w tej dziedzinie ma miejsce zamieszkania, które wskazują dość jednoznacznie na to, że generowanie procesów starzenia się społeczeństwa odbywa się głównie na terenach miast, w których mieszka zdecydowana większość populacji powyżej 45 roku zycia. Pewnego rodzaju uzupełnieniem w tej dziedzinie może być analiza dynamiki demograficznej, będącej stosunkiem liczby urodzeń żywych w danym okresie do liczby zgonów w tym samym okresie. Jak wynika z danych statystycznych (tab. 8), współczynniki te w badanych latach uległy zdecydowanemu zmniejszeniu, przy czym w większym stopniu 17 Rocznik demograficzny 2010, GUS, Warszawa 2010. 18 Wyższe od przeciętnej dla całego kraju współczynniki zgonów, występowały w województwach: kujawsko pomorskim (10,7 ), lubuskim (10,9 ), małopolskim (12,5 ), opolskim (10,5 ), pomorskim (10,2 ), świętokrzyskim (10,5 ) oraz warmińsko mazurskim (10,8 ).

23 dotyczyło to terenów wiejskich, co świadczy o przewadze zgonów na urodzeniami. Wskazane wcześniej zależności, odnoszące się do wydłużania się czasu życia, znajdują w tym przypadku pełne uzasadnienie. Najbardziej korzystna sytuacja pod względem kształtowania się dynamiki demograficznej występowała w województwach: lubuskim, małopolskim, pomorskim, warmińsko mazurskim oraz wielkopolskim, w których w całym okresie badawczym obserwowano nadwyżkę urodzeń nad zgonami. Najbardziej niekorzystnie analizowane współczynniki kształtowały się w województwie łódzkim, co potwierdza wcześniejsze spostrzeżenia, związane okresem trwania życia, występującym w tym regionie. Z punktu widzenia struktury mieszkańców poszczególnych województw, z uwzględnieniem grupy osób w wieku powyżej 45 lat, zaprezentowane obserwacje nie mają znaczenia, ponieważ udział osób w populacji mieszkańców tych obszarów w sposób istotny nie różnicuje wielkości odsetków. Tabela 8. Dynamika demograficzna według województw w latach 1990-2009 Wyszczególnienie 1990 2000 2005 2009 Dolnośląskie 1,40 0,92 0,90 0,97 Kujawsko - pomorskie 1,45 1,09 1,05 1,13 Lubelskie 1,43 1,00 0,92 0,97 Lubuskie 1,61 1,13 1,09 1,18 Łódzkie 1,00 0,73 0,72 0,82 Małopolskie 1,62 1,23 1,12 1,25 Mazowieckie 1,21 0,93 0,97 1,10 Opolskie 1,48 1,00 0,90 0,95 Podkarpackie 1,83 1,30 1,12 1,20 Podlaskie 1,51 1,02 0,93 1,00 Pomorskie 1,69 1,30 1,27 1,39 Śląskie 1,21 0,92 0,88 0,99 Świętokrzyskie 1,33 0,94 0,85 0,92 Warmińsko - mazurskie 1,92 1,33 1,19 1,25 Wielkopolskie 1,40 1,10 1,17 1,29 Zachodniopomorskie 1,66 1,12 1,06 1,09 Źródło: Jak w tabeli 7. Generalnie zatem struktura według województw populacji w wieku 45+ jest determinowana raczej innymi czynnikami, które mają znaczenie dla wyboru miejsca zamieszkania. Tym niemniej można stwierdzić, że do obszarów, w których szczególnie obserwować można procesy starzenia się społeczeństwa należeć mogą województwa: dolnośląskie, śląskie i zachodniopomorskie z uwagi na narado wysoki odsetek osób, które przekroczyły 45 rok życia oraz ze względu na bardzo duży udział mieszkańców miast. Zdecydowanie korzystniejsza powinna być natomiast sytuacja w województwach małopolskim i pomorskim, w których udziały tej kategorii osób były znacznie mniejsze, a

24 dodatkowo dynamika demograficzna wskazywała na pozytywne dla struktury według wieku mieszkańców zależności. Czynnikiem ograniczającym znaczenie wskazanych determinant, wpływających na strukturę według wieku w tych regionach, może czas trwania życia, który właśnie tam należał zazwyczaj do najdłuższych. W celu potwierdzenia zjawiska starzenia się społeczeństwa, a więc wzrastania problemów, które wymagałyby działań, umożliwiających podtrzymywanie uczestnictwa tej kategorii osób w procesach gospodarowania, przeanalizujemy dane statystyczne odnoszące się prognoz liczby ludności. 1.4. Ludność w wieku 45+ w świetle prognoz demograficznych W świetle prognozy demograficznej, opracowanej przez Główny Urząd Statystyczny 19, populacja osób w wieku powyżej 45 lat będzie jedyną zbiorowością, która powiększy swoją liczebność do 2035 r. (o 79,1%). W przypadku pozostałych grup wieku (0 17 lat oraz 18 44 lata) wystąpić powinno zmniejszenie liczby osób, przy czym będzie ono znacznie większe w przypadku tych, którzy ukończyli 18 rok życia, a nie przekroczyli jeszcze wieku 44 lat. Oczekiwane jest bowiem zmniejszenie liczebności tej kategorii wieku o prawie 30%. Młodzież i dzieci w wieku 0 17 lat będzie w tym samym okresie mniej o około 21%. Przyczyn tej sytuacji należałoby upatrywać przede wszystkim w trzech czynnikach, a mianowicie: spadku rozrodczości oraz umieralności, jak również procesów migracji wewnętrznej i zewnętrznej 20. Badania prowadzone przez demografów wskazują bowiem na to, że 21 : obserwowany od kilkunastu lat spadek rozrodczości jeszcze nie jest procesem zakończonym i dotyczy w coraz większym stopniu kolejnych roczników młodzieży; wywołuje go przede wszystkim zwiększone zainteresowanie zdobywaniem wykształcenia, trudności na rynku pracy, zmniejszenie świadczeń socjalnych na rzecz rodziny, brak w polityce społecznej filozofii umacniania rodziny i generalnie trudne warunki społeczno ekonomiczne, w jakich znalazło się pokolenie w wieku prokreacyjnym; poza tym z dużym prawdopodobieństwem można oczekiwać, że będzie nadal trwał proces przesuwania się wieku, w którym kobiety rodzą dzieci, na coraz starsze roczniki, trwający od wielu lat spadek umieralności w Polsce, mający prawdopodobnie swoje źródło w zmianie warunków życia dużej części ludności (zakończenie występujących uprzednio powszechnych niedoborów żywności, środków higieny i leków), jak również 19 Rocznik demograficzny 2010, GUS, Warszawa 2010 20 Prognoza ludności na lata 2003 2030, http://www.msap.pl/npr/prognozy/prognoza%20ludnosci%20na%20lata%202003+2030%20(gus).pdf 21 Tamże.