DORADZTWO ROLNICZE JAKO PODMIOT WDRAŻANIA INNOWACJI W POLSKIM SEKTORZE ŻYWNOŚCIOWYM dr Zenon Pokojski Warszawa, 23.09.2014
Doradztwo rolnicze we wdrażaniu innowacji w polskim sektorze żywnościowym 1. System doradztwa rolniczego w Unii Europejskiej 2. Stan doradztwa rolniczego w Polsce 3. Klienci doradztwa rolniczego 4. Doradztwo rolnicze w Polsce propozycje rozwiązań
System doradztwa rolniczego w Unii Europejskiej W Unii Europejskiej obecnie funkcjonujące systemy doradztwa można podzielić na trzy grupy: Państwowy - całkowicie finansowany z budżetu państwa, - bez pobierania opłat za usługi, - w Belgii, Grecji, Luksemburgu i Słowenii - za doradztwo odpowiada centralna organizacja rządowa, - w Hiszpanii, południowych Niemczech, Portugalii, Szwecji, Włoszech, Szwajcarii - zarządzany przez jednostki regionalne. Półpaństwowy - doradztwo świadczone przez organizacje państwowe pobierające opłaty za niektóre usługi od rolników, - funkcjonuje w Czechach, Estonii, Irlandii, Norwegii, Polsce, Słowacji, na Węgrzech. Prywatny: - autonomiczny własność rolników (izb rolniczych, związków, organizacji zawodowych itp.), występuje w Austrii, Danii, Finlandii, Francji i północno-zachodnich Niemczech, - komercyjny własność prywatnych osób i instytucji, występuje w Anglii i Walii, Holandii, północno-wschodnich Niemczech i Szkocji.
System doradztwa rolniczego w Unii Europejskiej Proces ciągłych zmian Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej doprowadzał do coraz większego włączania doradztwa przy wdrażaniu unijnych programów wsparcia. Usługi doradcze zaczęto określać mianem doradztwa papierowego (paper advisory) związanego w coraz większym stopniu z usługą przygotowywania wniosków o wsparcie ze środków unijnych. Zjawisko to występuje z dużym nasileniem także w Polsce.
Stan doradztwa rolniczego w Polsce Zgodnie z obowiązującą ustawą, jednostkami doradztwa rolniczego w Polsce są: Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie k. Warszawy wraz z Oddziałami w Krakowie, Poznaniu i Radomiu, 16 wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego z 27 oddziałami (WODR) oraz 312 zespołów powiatowych, Instytucje i podmioty niepubliczne.
Organizacja i finansowanie jednostek doradztwa rolniczego w Polsce (stan na 2012 r.) W tym miejscu jest klient W zamieszczonym powyżej schemacie zwraca uwagę złożoność wzajemnych zależności i źródeł finansowania. Jak w tak bogatym systemie organizacji doradztwa sprawnie i kompetentnie obsłużyć klienta rolnego?
Stan doradztwa prywatnego W Polsce rozwija się doradztwo prywatne jako element dostarczania wartości dodanej do oferowanych przez producentów i dystrybutorów środków wykorzystywanych w produkcji rolnej. Dynamika wzrostu przychodów tych firm gwałtownie rośnie pomimo sytuacji kryzysowych w szeroko pojmowanym sektorze. Zwiększyło się rozpowszechnienie aktywności informacyjnej i w stosunku do 2005 r. - wzrost odsetka wsi z tym doradztwem wzrósł z 7,9 pkt. proc. do 15,8%.
Dynamika zmian przychodów największych dystrybutorów środków do produkcji rolnej 1600000 1400000 1200000 1000000 800000 600000 400000 200000 0 947 198,49 1 375 183,00 850 633,57 1 235 782,90 1 296 930,00 620 537,42 600 747,63 1 053 485,00 390 816,53 CHEMIROL OSADKOWSKI AGROLOK AMPOL-MEROL AGROEFEKT 2010 947 198,49 850 633,57 620 537,42 600 747,63 390 816,53 2011 1 149 294,98 1 122 537,87 966 515,07 806 106,99 525 494,11 2012 1 334 365,02 1 301 217,31 1 180 058,02 1 001 933,74 620 590,39 2013 1 375 183,00 1 235 782,90 1 296 930,00 1 053 485,00 647 490,00 647 490,00 2010 2011 2012 2013
System wsparcia doradczego rolników przez firmę dystrybucyjną Dział nr 1 Doradca Agrotechnik nr 1 Sprzedawca nr 1 Przedsiębiorca rolny: Manager Dział nr 2 Doradca Agrotechnik nr 2 Sprzedawca nr 2 Klienci A Klienci B Klienci C Dział nr 3 Doradca Agrotechnik nr 3 Sprzedawca nr 3 Itd. Działy firmy dystrybucyjnej Rolę doradcy w przedstawionym schemacie pełni agrotechnik, natomiast sprzedawcami są przedstawiciele rolni kontaktujący się bezpośrednio z przedsiębiorcami rolnymi.
Podmioty służące rolnikom fachowym doradztwem poza systemem WODR-ów (odsetek wsi z doradztwem innych podmiotów w %)* Producenci środków produkcji rolnej 7,9 15,8 Urząd gminy 11,8 18,4 ARiMR 10,5 11,8 Prywatne firmy doradcze 3,9 6,6 Izba rolnicza 2,6 6,6 Inne 10,5 13,2 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 2011 2005
Zagadnienia poruszane w kontaktach rolników z doradcami w latach 2005-2011 (odsetek wsi z danym tematem spotkania w %)* Płatności bezpośrednie 37,5 Stosowanie środków ochrony roślin 17,9 19,7 Instrumenty polityki rozwoju obszarów wiejskicj i inne fundusze UE 50 26,2 Wymogi wzajemnej zgodności 10,7 0 Stosowanie nawozów 10,7 0 Uprawa zbóż 8,9 14,8 Chów bydła mlecznego, trzody chlewnej 5,4 11,5 55,7 0 10 20 30 40 50 60 2011 2005
Przepływy do Polski z budżetu UE z tytułu WPR (w mln euro) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2004-2013 SAPARD 118,3 339,1 0,0 0,0 34,7 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 492,1 Dopłaty bezpośrednie Instrumenty rynkowe 0,0 702,7 811,6 935,1 1 037,6 1 446,2 1 827,7 2 395,4 2 702,8 3 066,9 14 926,0 10,0 166,7 181,9 62,4 134,6 409,1 66,4 142,2 129,3 96,8 1 399,4 PROW 286,6 662,1 1 149,5 1 550,9 846,5 1 043,8 1 571,9 1 706,0 2 024,8 1 695,9 12 538,0 Razem 414,9 1 870,6 2 143,0 2 548,4 2 053,4 2 899,1 3 466,0 4 243,6 4 856,9 4 859,6 29 355,5 Dochód rozporządzalny na osobę na wsi utrzymuje się od lat na poziomie około 80% 4000 3000 2000 1000 0 0 Przepływy z budżetu UE z tytułu dopłat bezpośrednich (w mln euro w ujęciu kasowym) 702,7 811,6 936,1 1 037,60 1 446,20 1 827,70 3 066,90 2 395,40 2 702,80 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 wysokość dopłat bezpośrednich
w tys. zł na 1 gospodarstwo w tys. zł na 1 ha UR Średnia wysokość dochodów w gospodarstwach w latach 2004-2009 600 500 2,5 2 1,5 400 300 200 1 0,5 0 bardzo małe małe średnio-małeśrednio-duże duże bardzo duże 2004-2006 2007-2009 100 0 bardzo małe małe średnio-małe średnio-duże duże bardzo duże 2004-2006 2007-2009 Źródło: obliczenia IERiGŻ na podstawie danych FADN
Zróżnicowanie rolników Podział rolnictwo to biznes podążającymi za innymi przede wszystkim jakość internetowi tradycjonaliści Kluczowe wyróżniki - Umiejętności biznesowe są równie ważne jak wiedza na temat uprawy. - Posiadanie nowoczesnych maszyn świadczy o przedsiębiorczości, sukcesie i prestiżu gospodarza. - Właściciel ma opracowany plan rozwoju gospodarstwa; coraz trudniej zarządzać bez specjalistycznego wykształcenia. - Poszukiwanie zagranicznych inspiracji do rozwoju swojego przedsiębiorstwa. - Przekonanie do nowinek, jeśli sprawdziły się już u innego przedsiębiorcy. - Współpraca z sąsiadami może przynieść obopólne korzyści. - Cena jest czynnikiem drugorzędnym wobec jakości przy wyborze środków do produkcji rolnej. - Przy wyborze nawozu mineralnego bardziej niż cena liczy się wielkość granul, odporność na zbrylanie, zawartość czystego składnika. - Internet i portale stanowią źródło pozyskiwania wiedzy oraz są platformą wymiany doświadczeń agrarnych. - Internet stanowi źródło najbardziej aktualnych informacji rolniczych. - Posługują się sprawdzonymi od lat metodami; nie lubią nowinek. - Produkują chałupniczo, chcąc zaspokoić głównie potrzeby własne i rodziny. - Nie są gotowi na wprowadzanie zmian, nawet jeśli mogłyby przynieść obietnicę podniesienia standardu życia. - Nie są zorientowani na przyszły rozwój. Źródło: opracowano na podstawie: Raport z badań, Opis sytuacji ZAP na rynku polskim, ABM, Puławy-Warszawa 2012.
Rolnicza mapa Polski
ROLNICY 50 ha+ Skąd czerpie Pan/Pani wiedzę/informacje potrzebną do prowadzenia gospodarstwa? prasa rolnicza 8 16 32 44 internet 23 11 25 41 rolnicze programy telewizyjne 5 11 48 36 targi rolne, wystawy, pokazy, dni pola 7 21 41 31 szkolenia organizowane przez producentów/dystrybutorów 9 26 41 24 Ośrodki Doradztwa Rolniczego 10 25 42 23 znajomi rolnicy, sąsiedzi, tzw "liderzy opinii" 4 20 55 21 w miejscu zakupu (punkt sprzedaży) 7 21 52 20 doradcy rolni 11 28 42 19 przedstawiciele handlowi producenta/dystrybutora 8 30 45 17 rolnicze programy radiowe 25 30 31 14 informatory, ulotki reklamowe producentów/dystrybutorów 11 23 52 14 Pytanie wieloodpowiedziowe, wspomagane lista odpowiedzi do wyboru 0% 25% 50% 75% 100% nigdy rzadko często zawsze N=400
ROLNICY 50 ha+ Gdzie czerpie się wiedzę o prowadzeniu gospodarstwa z Internetu? Kujawy i Pomorze 53% Ziemie Zachodnie Zachodniopomorskie Lubuskie Dolnośląskie 32% Wielkopolska 45% Mazowieckie Łódzkie 34% Ziemie Wschodnie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Lubelskie 46% Śląsk Opolszczyzna 50% Świętokrzyskie Małopolskie Podkarpackie 11% Pytanie wieloodpowiedziowe, wspomagane lista odpowiedzi do wyboru
Doradztwo rolnicze w Polsce propozycje rozwiązań System doradztwa nie powinien opierać swojej budowy pod środki unijne, a w oparciu o nie powinien budować system wsparcia intelektualnego polskich przedsiębiorców rolnych. Reguły gry określone przez regulatora unijnego nie powinny występować w zastępstwie dla reguł gry rynkowej w doradztwie rolniczym. Doradztwo nie może funkcjonować oddzielnie od pozostałych ogniw systemu wiedzy i informacji rolniczej oraz biznesowego modelu obsługi rolników.
W Polsce, w bogatym krajobrazie różnych uczestników rynku rolnego, uwzględniając stosowaną politykę rolną regulatora unijnego i krajowego jest miejsce dla doradztwa publicznego, prywatnego i publiczno-prywatnego/mieszanego.
Doradztwo publiczne - powinno koncentrować się na realizacji polityki państwa wynikającej z regulacji unijnych w tym obszarze, - to działania: cross-compliance, reforma WPR, nowe instrumenty polityki krajowej wobec obszarów wiejskich, - odpowiedni nadzór sprawowany przez MRiRW i powierzenie roli koordynatora np. CDR-owi - jakość usług doradczych powinna być monitorowana przez organ nadzorujący oraz ewaluowana przez niezależną instytucję. Doradztwo prywatne - bardzo efektywne w odniesieniu do gospodarstw towarowych o wysokiej skali produkcji i specjalizacji produkcji oraz małych i średnich przedsiębiorstw działających na obszarach wiejskich i reprezentujących różne dziedziny produkcji, przetwórstwa i usług - oferowane przez producentów oraz dystrybutorów środków do produkcji rolnej, - element modelu biznesowego producenta/dystrybutora służącego wsparciu obsługi swoich klientów, - poddane presji efektywności, odpowiedzialności za rezultat oraz doskonalenia narzędzi i technik komunikacji z odbiorcami. Doradztwo publiczno prywatne - możliwość powoływania jednostek publiczno-prywatnych/samorządowo-prywatnych, - nowoczesną formą realizacji zadań publicznych, - podział ryzyka między stronami oraz możliwości wykorzystania know - how i doświadczenia sektora prywatnego, - partnerstwo samorządowo-prywatnego może przynieść znaczne korzyści dla wspólnotowej polityki rolnej, zwiększając efekt dźwigni budżetu unijnego.
Nowe wyzwania przed doradztwem rolniczym Sterowanie maszyną i optymalizacja wydajności bezpośrednio z kabiny. Wzrost produktywności bezpośrednio na polu. Kontrola pracy maszyn i zdalna diagnoza. Rozwiązania w zakresie oprogramowania dla gospodarstw rolnych.
Sprawny system doradztwa rolniczego: - powinien poddawać podmioty doradztwa rolniczego w Polsce presji efektywności, skuteczności, odpowiedzialności za rezultat oraz ciągłego doskonalenia narzędzi i technik komunikacji z odbiorcami, - bez presji system nie będzie uczył się doskonałości, a podmioty nie będą dobrze wspierały przedsiębiorcy rolnego, - doradztwo to potencjał kapitału intelektualnego, który powinien być zamieniany na wzrost wartości rynkowej polskiego rolnika.
Podsumowanie Konstruując model systemu doradztwa należy mieć na uwadze niżej wymienione uwarunkowania i sugestie: powinien istnieć system certyfikacji podmiotów oraz nadzoru i monitorowania jakości świadczonych usług doradczych przez niezależnych audytorów; rekomenduje się wprowadzenie egzaminów dla doradców; mechanizm konkurencji powinien wymuszać potrzebę ciągłego doskonalenia umiejętności i kwalifikacji doradców, ciągłego podnoszenia jakości świadczonych usług, poszukiwania nowych źródeł wiedzy agrotechnicznej, tzw. głodu innowacji technologicznych, organizacyjnych czy marketingowych w zarządzaniu gospodarstwem rolnym; należy ustalić jednostki nadzoru merytorycznego, administracyjnego i finansowego nad podmiotami doradczymi; system doradztwa rolniczego powinien eliminować możliwość nieuczciwej konkurencji i konflikty interesów; nie powinien preferować, ani dyskryminować żadnej z form organizacyjnych i prawnych doradztwa;
Podsumowanie c.d. doradca w formule zastępstwa prawnego powinien mieć możliwość reprezentowania rolnika wobec urzędników i instytucji, być jego pełnomocnikiem; należy utrzymać szeroki zakres usług doradczych, przy równoczesnym ograniczeniu komplikacji zasad ubiegania się o pomoc; należy wprowadzić system rejestracji doradczych jednostek akredytowanych/certyfikowanych oraz stworzyć możliwość szerokiego dostępu rolników do list tego rodzaju doradców; system powinien umożliwiać z korzystania z doradztwa on-line z wykorzystaniem narzędzi IT uwzględniających najnowsze rozwiązania w zarządzaniu gospodarstwem rolnym, w tym również wsparcie rozwoju gospodarki rolnej w rozumieniu Europejskiego Partnerstwa Innowacyjnego (EPI); należy rozważyć zasady odpowiedzialności doradców za szkody wywołane błędami w sztuce doradzania; należy zapewnić dostęp do usług doradczych drobnym rolnikom.
Dziękuję za uwagę
Klienci doradztwa rolniczego 2004-2013 - Polska otrzymała w ramach różnych instrumentów WPR 29,4 mld euro. Poprawa sytuacji dochodowej mieszkańców wsi (jednocześnie nadal utrzymują się niekorzystne dla mieszkańców wsi różnice w relacji miasto-wieś). Dochód rozporządzalny na osobę na wsi utrzymuje się od lat na poziomie około 80%. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na gospodarstwo domowe rolników w 2013 r. jeden z najwyższych (wyższy tylko w gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek poza gospodarstwem indywidualnym w rolnictwie 5164 zł). Jednak dochód przeliczony na 1 osobę w gospodarstwie domowym rolników - 1156 zł - 11% niższy, niż przeciętny dochód dla gospodarstw domowych ogółem w Polsce. Mamy do czynienia z coraz większym zróżnicowaniem dochodów rolników.