OCENA WPŁYWU PRACY WZROKOWEJ Z MONITORAMI EKRANOWYMI NA TEMPERATURĘ POWIERZCHNI OKA I CIŚNIENIE WEWNĄTRZGAŁKOWE

Medycyna Pracy 2010;61(6):625 633 Instytut Medycyny Pracy im. rof. J. Nofera w Łodzi htt://medr.im.lodz.l Alicja Pas-Wyroślak 1 Ewa Wągrowska-Koski 1 Piotr Jurowski 2 PRACA ORYGINALNA OCENA WPŁYWU PRACY WZROKOWEJ Z MONITORAMI EKRANOWYMI NA TEMPERATURĘ POWIERZCHNI OKA I CIŚNIENIE WEWNĄTRZGAŁKOWE ASSESSMENT OF THE IMPACT OF THE VISUAL WORK WITH DISPLAY MONITORS ON THE EYE TEMPERATURE AND INTRAOCULAR PRESSURE 1 Instytut Medycyny Pracy im. rof. J. Nofera, Łódź Przychodnia Chorób Zawodowych 2 Uniwersytecki Szital Kliniczny nr 2 im. WAM, Łódź Zakład Diagnostyki Chorób Oczu Kliniki Okulistyki i Rehabilitacji Wzrokowej Streszczenie Wstę: Celem badań była ocena wływu racy wzrokowej z monitorami ekranowymi na temeraturę owierzchni oka i ciśnienie śródgałkowe oraz nawilżenie oka. Materiał i metody: W badaniu wzięło udział 50 osób wykonujących racę z monitorami ekranowymi (CRT, LCD) i bez monitora. U osób wykonywano omiar temeratury owierzchni oka za omocą kamery termowizyjnej i badanie ciśnienia wewnątrzgałkowego oraz test Schirmera bezośrednio racą i o jej 4 godzinach. Badania termowizyjne owtarzano również o 1 godzinie. Wyniki: Przerowadzone badania nie wykazały istotnego wływu różnych rac wzrokowych na badane arametry u osób bez zaburzenia wydzielania łez. Jedynie wśród osób z zesołem suchego oka (ZSO) stwierdzono istotny statystycznie wzrost temeratury owierzchni oka, który wynosił średnio 0,5 C o 4 godzinach wszystkich rac wzrokowych. Wnioski: W rzerowadzonych badaniach wykazano, że intensywna raca wzrokowa zarówno z monitorami ekranowymi CRT, LCD, jak i bez monitora owoduje zmiany temeratury owierzchni oka szczególnie o ierwszej godzinie racy wzrokowej. Istotny wzrost temeratury owierzchni oka zaobserwowano szczególnie u osób z ZSO. Wyniki badania tonometrycznego wskazały, że raca wzrokowa z bliskiej odległości owoduje obniżenie ciśnienia wewnątrzgałkowego, które może wynikać z usrawnienia odływu cieczy wodnistej. Ostatecznie nie wykazano negatywnego wływu racy wzrokowej z monitorem ekranowym na narząd wzroku. Ze względu na istotny wzrost temeratury owierzchni oka należy zachować odowiedni czas racy i ewentualnie stosować substytuty łez u osób z objawami zesołu suchego oka. Med. Pr. 2010;61(6):625 633 Słowa kluczowe: monitor ekranowy, ciśnienie wewnątrzgałkowe, temeratura owierzchni oka, badanie termograficzne, zesół suchego oka Abstract Background: The aim of this study was to assess the imact of the visual work with dislay monitors on the eye surface temerature, intraocular ressure and on the eye moisturizing condition. Materials and Methods: The study was conducted among 50 eole working with dislay monitors (CRT, LCD) and without monitor. The temerature of the eye surface via thermo camera and intraocular ressure were measured, as well as Schirmer s test was erformed and of visual work. Thermograhy was also erformed. Results: The studies revealed no significant effect of all visual works in atients with normal tear secretion. Only among those with dry eye syndrome, statistically significant increase in the eye surface temerature was found and averaged 0.5 C of all visual works. Conclusion: The studies revealed that intensive visual work with CRT and LCD dislay monitors and without monitor causes changes in the eye surface temerature, esecially after the first hour of visual work and in atients with dry eye syndrome. The results of tonometry showed that all visual works at a short distance lead to the decreased intraocular ressure, resulting from the imroved aqueous humor outflow. Finally, no negative effects of the visual work with the dislay monitor on the eye was found. However, the aroriate duration of work and alication of tear substitutes lay an imortant role in eole with the symtoms of dry eye syndrome. Med Pr 2010;61(6):625 633 Key words: dislay monitor, intraocular ressure, eye surface temerature, thermografic study, dry eye syndrome Adres autorów: Przychodnia Chorób Zawodowych, Instytut Medycyny Pracy im. rof. J. Nofera, ul. św. Teresy 8, 91-348 Łódź; e-mail: alaw@im.lodz.l Nadesłano: 16 kwietnia 2010 Zatwierdzono: 13 maja 2010 Praca została rzygotowana w ramach tematu finansowanego ze środków na działalność statutową IMP 11.4 Ocena wływu racy rzy monitorach ekranowych na temeraturę owierzchni oka i ciśnienie wewnątrzgałkowe. Kierownik tematu: lek. Alicja Pas-Wyroślak.

626 A. Pas-Wyroślak i ws. Nr 6 WSTĘP W ostatnich latach komuteryzacja w coraz szerszym zakresie wkracza w różne sfery życia. Komutery znalazły zastosowanie w większości dziedzin gosodarki, z czym wiąże się istotny wzrost liczby osób racujących bezośrednio z wykorzystaniem monitorów ekranowych. Dzienny wymiar czasu racy rzy komuterze ulega systematycznemu wydłużeniu. Co więcej, okres korzystania z monitora w godzinach racy często stanowi tylko część dobowego czasu sędzanego w ten sosób. Doceniając walory komuteryzacji, nie można ominąć negatywnego wływu racy monitorem komuterowym na stan sychofizyczny. Wymagania bezieczeństwa i higieny racy oraz ergonomii dla stanowisk racy wyosażonych w monitory ekranowe regulują odowiednie rzeisy rawa, a osoby racujące na tych stanowiskach są objęte oieką rofilaktyczną (1 3). Wyniki badań eidemiologicznych wskazują, że raca z monitorami ekranowymi nie jest szkodliwa, jednak jednocześnie zwraca się uwagę na jej znaczną uciążliwość. Podkreśla się również, że wiele stanowisk racy z komuterem nie sełnia wymogów ergonomii, co w ołączeniu z nierzestrzeganiem czasu racy oraz brakiem stosowania odowiednich rzerw relaksacyjnych może być rzyczyną dolegliwości racowników ze strony układu ruchu (w tym szczególnie kręgosłua) i/lub narządu wzroku (4). Badania nad wływem monitorów ekranowych na narząd wzroku rowadzone są od wielu lat (5 7). Mimo że autorzy niektórych rac wykazali istotne różnice w częstości wystęowania dolegliwości ze strony narządu wzroku u oeratorów monitorów ekranowych w orównaniu z osobami niekorzystającymi z komuterów, nie ma jednoznacznych wyników, które ozwoliłyby wyjaśnić rzyczyny wystęowania dolegliwości i wskazać skuteczne metody zaobiegania im (6 8). Istotna wydaje się jednak wykazana w racach zależność między wiekiem i stażem racy a częstością zgłaszanych skarg. Potwierdzono, że częstość dolegliwości ze strony narządu wzroku jest wrost roorcjonalna do stażu racy, natomiast nie zależy od wieku oeratora. Wyniki badań wcześniej rzerowadzonych w Instytucie Medycyny Pracy im. rof. J. Nofera w Łodzi wskazują, że warunki racy i obciążenie narządu wzroku związane z racą wzrokową zarówno z monitorem ekranowym (CRT czy LCD), jak i bez niego mogą wywoływać lub nasilać objawy ze strony oczu. Dowiedziono także, że objawy te ulegają nasileniu, gdy raca wykonywana jest długotrwale w ciągu dnia, a szczególnie w rzyadkach osób ierwotnie cieriących na zesół suchego oka (ZSO). W innych oracowaniach donosi się, że u osób racujących z komuterem obserwuje się rzemijającą krótkowzroczność oraz osłabienie zakresu akomodacji i konwergencji (7,8). Biorąc o uwagę emitowanie rzez monitory ekranowe energii cielnej, sugeruje się, że wzrost temeratury otaczającego owietrza i obniżenie jego wilgotności stanowi otencjalny mechanizm dolegliwości u osób korzystających w racy z komutera (9 12). Uważa się, że konsekwencją zmian temeratury i wilgotności owietrza jest wzrost temeratury owierzchni oka, jej rzesuszenie i zaostrzenie objawów suchego oka (13 15). Metody stosowane do oceny nawilżenia i jakości filmu łzowego określają wynik oddziaływania czynników zewnętrznych. Dodatkowo, klasyczne metody diagnostyczne ZSO, mimo niewątliwych zalet związanych z rostotą wykonania, cechuje wiele istotnych wad, w tym e wszystkim nie do końca jednoznaczna interretacja wyników. Znaczny roblem odczas ich stosowania stanowi także nasilenie miejscowych dolegliwości. Wynika ono z samej metodyki wykonywania badań, w tym konieczności zastosowania fluoresceiny w rzyadku badania czasu rzerwania filmu łzowego (break u team BUT) czy środka znieczulającego i asków bibuły w rzyadku testu Schirmera, czy też zastosowanie barwników: zieleni lizaminy lub różu bengalskiego, które wybarwiają martwe komórki nabłonka rogówki i śluz (16,17). W efekcie jatrogenne odrażnienie oka może skutkować odruchowym łzawieniem i ostatecznie zafałszowaniem otrzymanych wyników. Niektóre kontaktowe metody diagnostyczne zesołu suchego oka ze względu na ryzyko wzajemnego oddziaływania nie mogą być rzerowadzone jednoczasowo, co znacznie wydłuża czas badań. W związku z owyższym oszukuje się innych, nieinwazyjnych metod oceny stany filmu łzowego i owierzchni oka. Duże znaczenie wiąże się z niektórymi metodami oartymi na otycznej koherentnej tomografii. Jedną z nowatorskich metod nieinwazyjnych oceny stanu owierzchni oka jest określenie rozkładu temeratury na jej owierzchni z zastosowaniem kamery termograficznej (18,19). Z danych literaturowych wynika, że takie badanie narządu wzroku znajdowało dotychczas zastosowanie w diagnostyce guzów wewnątrzgałkowych, neuroatii nerwu wzrokowego o odłożu naczyniowym, a także w ocenie wływu leków rzeciwjaskrowych (20 24). Istnieją tylko nieliczne race oisujące zastosowanie termografii do omiaru tem-

Nr 6 Praca wzrokowa rzy monitorach a temeratura owierzchni oka 627 eratury rogówki w rzyadku acjentów z zesołem suchego oka (25 27). Badanie termograficzne olega na zdalnym i bezdotykowym omiarze temeratury badanego obiektu. Do rejestracji temeratury stosowane są kamery termograficzne rejestrujące romieniowanie cielne w zakresach fal elektromagnetycznych w zakresie romieniowania odczerwonego 3 5 mm lub 7 15 mm. Według danych literaturowych średnia temeratura owierzchni oka w warunkach fizjologicznych wynosi 32,9 C (18). W literaturze nie ma doniesień oceniających wływ racy rzy monitorze ekranowym na zmianę temeratury owierzchni oka. Oisywane wśród osób racujących rzy monitorach komuterowych zaburzenia refrakcji świadczyć mogą o istotnym wływie racy z komuterem na czynność mięśni rzęskowych (28 30). Można założyć także, że raca rzy monitorach może mieć wływ na zmiany temeratury na owierzchni oka i może stanowić otwierdzenie jej związku z nasileniem dolegliwości zgłaszanych rzez racujących rzy monitorach ekranowych. Istnieją race sugerujące wystęowanie zmian ciśnienia wewnątrzgałkowego rzy racy z bliskiej odległości. Do tej ory jednak nie ma rzekonujących danych o wływie racy rzy monitorach ekranowych na zmiany ciśnienie wewnątrzgałkowego. Należy wziąć od uwagę, że zarówno zbyt duże wahanie ciśnienia wewnątrzgałkowego, jak i jego nadmierny oziom może być niekorzystny dla erfuzji w naczyniach głowy nerwu wzrokowego (28,29). Jest to szczególnie niekorzystne dla osób z nadciśnieniem wewnątrzgałkowym, a e wszystkim z neuroatią jaskrową, u których może być rzyczyną wystąienia lub rogresji uszkodzenia jaskrowego (28). W związku z owyższym istotne wydaje się odjęcie badań, które ozwoliłyby na stwierdzenie, czy raca rzy komuterze ma wływ na zmiany ciśnienia wewnątrzgałkowego, a w efekcie czy może zwiększać ryzyko jaskry. Uzyskane wyniki ozwolą także na udzielenie odowiedzi, czy rozoznana jaskra stanowi rzeciwwskazanie do racy na stanowiskach wyosażonych w monitory ekranowe. CEL PRACY Celem racy było określenie wływu racy wzrokowej z różnymi rodzajami monitorów ekranowych (kineskoowy CRT i ciekłokrystaliczny LCD) na temeraturę owierzchni oka, ciśnienie wewnątrzgałkowe i stan nawilżenia owierzchni oka. Wyniki umożliwią uzyskanie odowiedzi, czy zgłaszany dyskomfort odczas racy z komuterem wynika ze zmian w nawilżeniu owierzchni oka od wływem energii termicznej oraz czy taki rodzaj racy ma wływ na zmiany ciśnienia wewnątrzgałkowego. MATERIAŁ I METODY Badania zostały rzerowadzone u 50 osób racujących na co dzień z monitorem ekranowym. Prowadzono je w 3 kolejnych dniach, stosując każdorazowo 4-godzinny czas racy. Osoby zakwalifikowane do badań racowały ierwszego dnia z monitorem ekranowym CRT, a drugiego z monitorem ekranowym LCD. Z kolei trzeciego dnia wszystkie osoby wykonywały 4-godzinną racę wzrokową z bliskiej odległości bez użycia komutera (czytanie książki z odległości 30 cm). W omieszczeniach, w których wykonywano racę, stosowano jednakowe warunki temeratury i wilgotności owietrza (odowiednio: 23 C i 45%). Natężenie oświetlenia na stanowiskach racy wynosiło 310 lx. Ponieważ uzyskane wyniki omiaru nawilżenia rogówki testem Schirmera wykazały objawy ZSO, ostanowiono oddać dodatkowej analizie orównawczej zmiany termograficzne na owierzchni oka u osób bez ierwotnego zaburzeń wydzielania odstawowego (odgrua I: 33 osoby) oraz u osób, u których obserwowano ierwotne zaburzenie wydzielania łez (odgrua II: 17 osób). U wszystkich 50 osób zostały wykonane: badanie ogólnolekarskie i ocena okulistyczna, ze szczególnym zwróceniem uwagi na badanie termowizyjne i nawilżenie owierzchni oka, oraz badanie ciśnienia wewnątrzgałkowego (17). Wszystkie badania były rowadzone bezośrednio racą i o zakończeniu 4-godzinnej racy wzrokowej. Wyjątek stanowiły omiary temeratury owierzchni oka, którą oceniano racą, o 1 godzinie i o 4 godzinach racy wzrokowej. Badania rzerowadzone zostały za omocą kamery termowizyjnej FLIR THERMACAM P 620, o czułości omiaru 0,06 C. Osoba badana była umieszczona na siedzisku w odległości 120 cm od kamery. Oceniano średnią temeraturę na owierzchni rogówki. Wydzielanie odstawowe łez oceniano za omocą testu Schirmera I. Ciśnienie wewnątrzgałkowe badano za omocą tonometru alanacyjnego. Technika omiaru ciśnienia wewnątrzgałkowego olegała na unim znieczuleniu rogówki roakainą (Alcaina-Alcon Lab.), nastęnie rzy lamie szczelinowej rzykładano do rogówki tonometr i odczytywano rzeczywiste ciśnienie wewnątrzgałkowe (28). Dla orównania uzyskanych wyników śred-

628 A. Pas-Wyroślak i ws. Nr 6 niej temeratury na owierzchni oka, arametrów filmu łzowego i ciśnienia wewnątrzgałkowego zastosowano statystyczny test oceny różnic test t-studenta dla zmiennych owiązanych. Wyniki analizy na oziomie < 0,05 rzyjęto jako statystycznie znamienne. uległa obniżeniu średnio do 34,0±0,75 C o 4 godzinach. Wyniki badań termograficznych owierzchni rogówki racą, odczas i o racy wzrokowej stawiono na rycinie 1. WYNIKI BADAŃ W badanej gruie (50 osób, tj. 100 oczu) kobiety stanowiły 78% (39 osób), a mężczyźni 22% (11 osób). Średni wiek badanych wynosił 40 lat, w tym 11 osób (22%) znajdowało się w ziale wiekowym 20 30 lat, 13 osób (26%) 31 40 lat, 12 osób (24%) 41 50 lat, a 14 osób (28%) miało owyżej 50 lat. Średni staż racy rzy komuterze wynosił około 11 lat, w zakresie od 1 roku do 21 lat. Wśród badanych 24 osoby racowały rzy monitorze CRT, a 26 rzy LCD. Z wywiadu wynikało, że oza miejscem racy częściej używane są monitory CRT (26 osób) niż monitory LCD (18 osób). Badani nie zgłaszali dolegliwości mogących sugerować wystęowanie zaburzeń nawilżenia owierzchni oka. Zmiany temeratury na owierzchni rogówki Średnia temeratura rogówki w badanej gruie racą wzrokową z monitorem CRT wynosiła 34,02±0,88 C. W trakcie racy obserwowano zmianę temeratury rogówki o 1 godzinie (wzrost średnio do 34,17±0,72 C) i o 4 godzinach (nieznaczny sadek do 34,04±0,94 C). Średnia temeratura rogówki w gruie racującej z monitorem LCD wynosiła 5±1,02 C. Po godzinie racy stwierdzono wzrost temeratury rogówki średnio do 34,12±0,74 C. Po 4 godzinach obserwowano sadek temeratury do 34,11±0,71 C. Z kolei średnia temeratura rogówki racą wzrokową bez monitora ekranowego wynosiła średnio 33,79±1,04 C. Po 1 godzinie racy temeratura rogówki wzrosła średnio do 34,13±0,71 C, a nastęnie Ryc. 1. Wyniki badań termograficznych owierzchni rogówki w zależności od rodzaju racy wzrokowej w gruie badanej (średnia arytmetyczna i odchylenie standardowe). Fig. 1. Results of the cornea surface thermograhy by the tye of visual work in the study grou (arithmetical average and standard deviation). Tabela 1. owierzchni rogówki w odniesieniu do wartości 25 temeratury badaniem 24 oraz istotność statystyczna w gruie badanej 23 Table 1. The difference in the cornea surface temerature with reference to the 22 re-test temerature and statistical significance 21 in the study grou Monitor 34,02 34,17 16,10 Zmiany 18,0 ciśnienia wewnątrzgałkowego 15,92 15,98 15,72 15,77 Średnia 17,5 wartość ciśnienia wewnątrzgałkowego 15,55 bezośrednio 17,0 badaniem wynosiła 16,0±1,89 mmhg. 16,5 Nie stwierdzono różnic istotnych statystycznie między 16,0 średnim ciśnieniem wewnątrzgałkowego badaniem w trzech kolejnych dniach. 15,5 15,0 Pomiary after ciśnienia 4 h wewnątrzgałkowego wykazały w gruie osób korzystających z monitora CRT sadek o 4 godzinach do 15,72±1,75 mmhg. Z kolei raca wzrokowa z monitorem LCD sowodowała jego sadek do wartości 15,55±1,66 mmhg. Po 4 godzinach racy wzrokowej bez monitora obserwowano sadek ciśnienia 32 wewnątrzgałkowego 21,09 do 15,77±1,74 mmhg. Wyniki 21,13 CRT 0,15 0,10 0,13 0,23 LCD 0,27 0,03 0,26 0,04 / 0,34 0,01 0,21 0,08 Temeratura rogówki / Temerature of the cornea Ciśnienie wewnątrzgałkowe / Intraocular ressure [mmhg] Długość asków bibuły / Length of tissue-aer stras [mm] 34,0 18,5 31 30 29 28 27 26 20 19 18 17 16 15 34,04 5 34,12 19,73 20,06 34,11 33,79 34,13 20,61 19,83 ure of the cornea 35,4 35,2 34,16 34,18 33,99 34,19 34,12 3 34,02

Temeratura rogówki / Temerature of the c... 34,0 Nr 6 Praca wzrokowa rzy monitorach a temeratura owierzchni oka 629 badań tonometrycznych racą i o racy wzro- kowej stawiono na rycinie 2. re of the cornea Temeratura rogówki / Temerature of the Temeratura cornea rogówki / Temerature of the cornea Temeratura rogówki / Temerature Długość of the cornea asków bibuły / Length of tissue-aer Długość stras asków [mm] bibuły / Length of tissue-aer Ciśnienie wewnątrzgałkowe stras [mm] / Intraocular ressure Ciśnienie [mmhg] wewnątrzgałkowe / Intraocular ressure [mmhg] 18,5 18,0 17,5 17,0 16,5 16,0 15,5 15,0 18,5 18,0 16,10 15,72 15,92 15,98 15,77 17,5 Ryc. 2. Wyniki badań tonometrycznych 15,55 w zależności od 17,0 rodzaju racy wzrokowej w gruie badanej (średnia 16,5 arytmetyczna i odchylenie standardowe). Fig. 16,02. Results of tonometry by the tye of visual work in the study grou (arithmetical average and standard deviation). 15,532 31 15,030 29 28 27 26 Wyniki 25 testu Schirmera Badanie 24 23 stonia nawilżenia owierzchni oka wykazało 22 we wszystkich 21 20 gruach wzrost wartości o 4 godzinach 19 18 racy wzrokowej (ryc. 3). 32 31 30 29 28 27 26 25 24 23 22 21 20 19 18 17 16 35,4 15 35,2 20,61 19,83 Ryc. 3. Wyniki testu Schirmera w zależności od rodzaju racy wzrokowej 34,0 w gruie badanej (średnia arytmetyczna i odchylenie standardowe). Fig. 3. Results of Schirmer s test by the tye of visual work in the study grou (arithmetical average and standard deviation). 35,4 35,2 34,16 34,18 Ponieważ badając stoień 34,19 nawilżenia oczu 3 34,12 testem 34,02 Schirmera u 17 osób stwierdzono zaburzenie w ostaci umiarkowanego zesołu suchego oka (długość zwilżonego aska 34,0 bibuły 10 mm), ostanowiono wydzielić tę odgruę do dalszej oceny, czy wystęowanie ierwotnego zaburzenia ilości 34,15 34,11 filmu łzowego u osób racujących z monitorem ekranowym LCD, 33,58 CRT i bez monitora ma 33,91wływ 33,99 34,09 33,96 33,75 33,39 na wyniki badania termograficznego i tonometrycznego. W związku z owyższym w oarciu o wstęne wyniki 34,0testu Schirmera badaną gruę odzielono na dwie odgruy: I (33 osoby) bez zaburzeń nawilżenia i II (17 osób) z zesołem suchego oka. 17 16 15 16,10 15,72 34,15 34,11 33,75 15,92 21,09 19,73 20,06 21,09 19,73 20,06 15,55 34,16 33,99 Monitor 34,18 CRT Monitor 34,19LCD 34,12 33,99 20,61 19,83 15,98 15,77 21,13 21,13 Bez 3 monitora 34,02 33,58 33,99 34,09 33,96 o 33,91 1 godz. 33,39 Ciśnienie wewnątrzgałkowe Ciśnienie wewnątrzgałkowe / Intraocular ressure / Intraocular [mmhg] 17,0 18,5 16,5 18,0 16,0 17,5 15,5 17,0 15,0 16,5 Porównanie 15,0 wyników badania termograficznego 4 godz. w odgruach Przebieg CRT zmian monitor termograficznych był odobny Without niezależnie od rodzaju monitora. Obserwowano wzrost teme- monitor ratury 32 rogówki o ierwszej godzinie racy wzrokowej, 21,09 20,61 21,13 a nastęnie 31 19,73 20,06 19,83 30 niewielki sadek temeratury o 4 godzinach 28 27 racy. W odgruie I wśród osób bez zaburzeń 29 26 25 32 w wydzielaniu 21,09 łez średnia temeratura rogówki wynosiła 34,05±0,92 C. 24 20,61 21,13 31 19,73 20,06 19,83 23 30 22 29 Po godzinie wzrosła do 5±0,87 C, 21 28 a o 20 27 26 19 4 godzinach sadła do 34,05±0,78 C. Z kolei 25 w odgruie 18 17 24 II średnia temeratura rogówki wynosiła 33,57±1,01 C. 21 Po godzinie wzrosła do 34,02±0,81 C, 23 16 22 15 20 a o 19 184 godzinach wynosiła 34,05±0,83 C. Wyniki 17 16 zarejestrowanych termogramów rogówki 15 4 godz. w obu odgruach stawiono na rycinie 4. i 5., a wyniki CRT różnic monitor temeratury LCD rogówki monitor i ocenę Without istotności monitor statystycznej rzestawiono w tabeli 2. i 3. Długość asków Długość bibuły / asków Length of bibuły tissue-aer / Length stras of tissue-aer [mm] stras [mm] Temeratura rogówki Temeratura / Temerature rogówki of the / Temerature cornea of the cornea 35,4 35,2 35,4 35,2 34,0 34,0 34,16 34,18 33,99 34,19 34,12 3 Ryc. 4. Wyniki o 1 badań godz. termograficznych owierzchni 4 godz. rogówki w zależności od rodzaju racy wzrokowej w odgruie I (średnia arytmetyczna i odchylenie LCD standardowe). monitor Fig. 4. Results of the cornea surface thermograhy by the tye of visual work in subgrou I (arithmetical average and standard deviation). 34,15 34,11 Temeratura rogówki Temeratura / Temerature rogówki of the / Temerature cornea of the cornea 16,0 15,5 34,0 34,0 16,10 34,16 33,75 33,75 34,18 15,72 34,15 34,11 33,99 15,92 33,58 33,58 34,19 15,55 33,99 34,09 33,91 34,12 33,39 15,98 3 33,99 34,09 33,91 33,39 15,77 Ryc. 5. Wyniki badań termograficznych owierzchni rogówki w zależności od rodzaju racy wzrokowej w odgruie II (średnia arytmetyczna i odchylenie standardowe). Fig. 5. Results of the cornea surface thermograhy by the tye of visual work in subgrou II (arithmetical average and standard deviation). 34,02 33,96 34,02 33,96

630 A. Pas-Wyroślak i ws. Nr 6 Tabela 2. owierzchni rogówki w odniesieniu do wartości temeratury badaniem oraz istotność statystyczna w odgruie I Table 2. Difference in the cornea surface temerature with reference to the re-test temerature and statistical significance in subgrou I Monitor CRT 0,02 0,84 0,16 0,37 LCD 0,20 0,13 0,13 0,41 / 0,23 0,13 0,02 0,92 Tabela 3. owierzchni rogówki w odniesieniu do wartości temeratury badaniem oraz istotność statystyczna w odgruie II Table 3. Difference in the cornea surface temerature with reference to the re-test temerature and statistical significance in subgrou II Monitor CRT 0,40 0,02 0,36 0,040* LCD 0,49 0,03 0,51 0,010* / 0,52 0,03 0,57 0,009* OMÓWIENIE Reklamy dotyczące szkieł ochronnych do racy z komuterem oraz liczne artykuły rasowe na ten temat budują w sołeczeństwie świadomość szkodliwości tego rodzaju racy dla zdrowia ogólnego i stanu narządu wzroku. Zgłaszane dolegliwości rzez racujących z komuterem mają najczęściej charakter bólu oczu, głowy, obniżenia ostrości obrazu oraz obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego i układu krążenia. Te ostatnie wyrażają się najczęściej dolegliwościami bólowymi leców, barków czy mrowieniem kończyn (4,5). Wśród rzyczyn zagrożeń zdrowotnych osób zatrudnionych na stanowiskach związanych z racą z wykorzystaniem monitorów komuterowych często wskazuje się na romieniowanie cielne ochodzące z komutera i innych urządzeń do niego odłączonych, słabe romieniowanie rentgenowskie czy działanie ola elektromagnetycznego (31,32). Liczne oracowania naukowe oświecone tej tematyce wykluczyły szkodliwy wływ wymienionych czynników fizycznych na organizm człowieka, ujawniając znacznie mniejsze niż douszczalne w odniesieniu do ludzi oziomy eksozycji na romieniowanie elektromagnetyczne i cielne. Wnioski wynikające ze wsomnianych rac oceniających racę z komuterem wskazują na konieczności zaewnienia odowiedniego oświetlenia stanowiska racy, orawę warunków mikroklimatycznych, leszą organizację stanowiska racy w zakresie jego ergonomii i rzestrzegania czasu racy. Uzyskane wyniki badań własnych wskazują, że raca z monitorem ekranowym zmienia temeraturę owierzchni oka. Stwierdzono istotne różnice w oziomie temeratury w zależności od rodzaju monitora ekranowego. Istotnie wyższą temeraturę owierzchni oka zanotowano w rzyadku osób racujących z monitorem LCD w orównaniu z monitorami CRT oraz w rzyadku racy z bliskiej odległości bez użycia monitora, szczególnie o ierwszej godzinie racy. Można sądzić, że uzyskane wyniki wynikają z odmiennej odległości każdego tyu monitora od oczu. W rzyadku racy z monitorami CRT odległość ekranu od oczu jest większa niż rzyadku ekranów LCD z reguły monitory CRT ustawione są w odległości około 70 cm, a monitory LCD około 40 cm. Stosowana w badaniu 4-godzinna raca z bliskiej odległości bez monitora olegała na czytaniu tekstu. W warunkach fizjologicznych czytanie odbywa się z od-

Nr 6 Praca wzrokowa rzy monitorach a temeratura owierzchni oka 631 ległości 30 35 cm. Warunki czytania tyowego tekstu książkowego różnią się więc od racy wzrokowej z monitorem komutera. W tym kontekście istotna wydaje się informacja, że odczas racy z monitorem LCD dochodzi do większego wzrostu temeratury owierzchni rogówki niż w rzyadku monitora CRT. Można założyć, że wzrost temeratury odczas czytania tekstu jest związany ze zwiększoną racą wzrokową, a względnie niewielka odległość ekranu monitora LCD od oczu może mieć wływ na wzrost temeratury owierzchni rogówki. Oisywane wśród osób racujących z monitorami komuterowymi zmiany akomodacyjne i nabyta krótkowzroczność świadczą o istotnym wływie racy z komuterem na czynność mięśni rzęskowych, a w związku z tym na większe ukrwienie ciała rzęskowego, wyższą temeraturę cieczy wodnistej oka i ostatecznie wyższą temeraturę owierzchni oka (24,25). Niektóre badania oświęcone temeraturze owierzchni oka wskazują na wystęowanie dobowych wahań temeratury. u osób zdrowych wynosi około 0,4ºC i może mieć związek z temeraturą ogólną ludzkiego ciała. Dobowy rytm zmian temeratury wskazuje, że najniższa temeratura ciała wystęuje na 2 godziny rzebudzeniem. Stwierdzono, że temeratura wzrasta w godzinach rannych, aby osiągnąć maksimum w godzinach 18:00 22:00. Z kolei około godziny 23:00 temeratura ciała onownie zaczyna się obniżać (33). Biorąc od uwagę wyniki badań własnych, wydaje się, że zmiany temeratury owierzchni oka zależą od stanu filmu łzowego okrywającego owierzchnię oka. Obserwowana bezośrednio racą wyższa temeratura rogówki u osób bez zaburzeń nawilżenia jest związana ze zjawiskiem emisyjności filmu łzowego. W rzyadku badań termograficznych wartość temeratury na owierzchni rogówki jest odwrotnie roorcjonalna do wartości emisyjności rogówki i filmu łzowego. Mniejsza emisyjność środowiska wodnego w stosunku do emisyjności owietrza tłumaczy wyższe wyniki omiaru temeratury rogówki osób zdrowych niż u osób z zesołem suchego oka (16). Wyniki te w bezośredni sosób związane są też z rocesem arowania filmu łzowego i warunkami mikroklimatycznymi środowiska racy (5). Ciekawych sostrzeżeń dostarcza badanie termograficzne w odgruach. Stwierdzono, że istotne statystycznie zmiany temeratury dotyczyły osób racujących zarówno z monitorem CRT, jak i LCD, a także odczas racy wzrokowej bez monitora. Zmiany te dotyczyły głównie osób z ierwotnymi zaburzeniami nawilżenia owierzchni oka. Co ciekawe, o ile rzy korzystaniu z monitora CRT zmiany te były największe o 1 godzinie i uległy obniżeniu od koniec trwania badania, o tyle w rzyadku monitora LCD temeratura wzrastała również o 4 godzinach racy. Wykazano, że osoby z ZSO wykazują istotne zmiany temeratury owierzchni oka, także odczas racy wzrokowej bez użycia monitora ekranowego. To ciekawe sostrzeżenie może sugerować istnienie swoistego srzężenia zwrotnego między stanem nawilżenia a temeraturą owierzchni oka. Biorąc od uwagę wymienione fakty, a szczególnie wzrost temeratury owierzchni oka u osób racujących wzrokowo bez monitorów, można wysunąć hiotezę, że wzrost temeratury obszaru ciała rzęskowego zaangażowanego w roces akomodacji a w konsekwencji cieczy wodnistej i nastęnie owierzchni oka wływa na zwiększone arowanie filmu łzowego. Nastęstwem tego rocesu jest nasilenie objawów suchego oka. Argumentem rzemawiającym za tą teorią jest wystęowanie w teście Schirmera wyższej temeratury owierzchni oka wśród osób bez zaburzeń, ale racujących wzrokowo z bliskiej odległości odczas czytania książki. Wydaje się więc, że zwiększony wysiłek akomodacyjny oka srzyja wzrostowi temeratury na owierzchni oka. Może to owodować u osób z ierwotnym zaburzeniem filmu łzowego istotne dolegliwości. Ciekawe, nieoruszane w części badawczej naszej racy, jest znaczenie częstości mrugania odczas intensywnej racy wzrokowej. Sugeruje się, że ta naturalna, odruchowa czynność owiek jest znacznie obniżona w orównaniu z warunkami innymi niż raca z bliska. Biorąc od uwagę znaczenie częstości mrugania dla rozrowadzenia filmu łzowego na owierzchni oka i/lub szybkość arowania filmu łzowego, roblem ten wymaga dalszych badań. W badaniach własnych stwierdzono, że ciśnienie wewnątrzgałkowe ulega obniżeniu w rzyadku racy z monitorem LCD i czytania tekstu z książki. Należy sadzić, że odobnie jak w rzyadku obserwowanej nabytej krótkowzroczności sadek ciśnienia wewnątrzgałkowego może być związany z działaniem mięśni rzęskowych, a e wszystkim mięśnia orzecznego ciała rzęskowego nainającego miejsce swojego rzyczeu w ostrodze twardówki. Ten mechanizm jest otencjalnie odowiedzialny za wzrost odływu cieczy wodnistej. Należy także brać od uwagę dobowe zmiany ciśnienia wewnątrzgałkowego, które może wahać się w zakresie 3 4 mmhg. Wiadomo, że do wzrostu ciśnienia wewnątrzgałkowego dochodzi w godzinach

632 A. Pas-Wyroślak i ws. Nr 6 rannych, a do sadku o ołudniu i w godzinach wieczornych. Maksymalne ciśnienie wystęuje w godzinach 8:00 12:00. U 30% oulacji wahania ciśnienia wewnątrzgałkowego rzekraczają 5 mmhg. Obserwacji i dokładnej diagnostyki w celu wykluczenia jaskry wymagają szczególnie osoby, u których wystęują znaczne wahania dobowe ciśnienia wewnątrzgałkowego (26 28). Z kolei nie do końca jest jasna rzyczyna większego sadku ciśnienia wewnątrzgałkowego w rzyadku racy z monitorem LCD. Być może, odobnie jak w rzyadku zmian temeratury na owierzchni oka, wykonywanie racy wzrokowej z bliższej odległości ma wływ na silniejszy skurcz mięśnia rzęskowego i większy odływ cieczy wodnistej. Wyniki naszych badań ozwoliły stwierdzić, że raca wzrokowa rzy monitorach ekranowych, a także raca wzrokowa bez ich użycia wływa na wzrost obciążenia mięśni rzęskowych, a rzez to obserwowane zmiany temeratury i ciśnienia wewnątrzgałkowego. Wyjątkowo cenne są wyniki wskazujące, że raca wzrokowa z monitorem ekranowym nie owoduje wzrostu ciśnienia wewnątrzgałkowego. Jest to istotna informacja z unktu widzenia ewentualnych rzeciwwskazań do tego tyu racy rzez osoby chorujące na jaskrę czy nadciśnienie wewnątrzgałkowe. W racy udowodniono, że w rzyadku osób z ZSO wystęują istotnie większe zmiany temeratury owierzchni oka niż u osób z rawidłowym nawilżeniem oka. Może to tłumaczyć otencjalnie częstsze skarżenie się tych osób na te dolegliwości odczas racy z monitorem ekranowym. W rzyadku zaburzeń nawilżenia gałki ocznej, które w znacznym stoniu utrudniałyby wykonywanie racy z komuterem, należy rozważyć ograniczenie czasu racy na tym stanowisku. Z kolei zarówno w rzyadku osób z ZSO, jak i osób, u których mimo rawidłowych wyników testu Schirmera wystęują objawy dyskomfortu ze strony oczu, zalecane jest stosowanie rearatów sztucznych łez. WNIOSKI 1. Wyniki badania termograficznego wskazały, że intensywna raca wzrokowa zarówno z monitorami ekranowymi CRT, LCD jak i bez monitora owoduje zmiany temeratury owierzchni oka, szczególnie o ierwszej godzinie racy wzrokowej. 2. Statystycznie znaczący wzrost temeratury owierzchni oka obserwuje się wśród osób z ierwotnie wystęującymi objawami ZSO. 3. Praca wzrokowa z bliskiej odległości zarówno z wykorzystaniem monitora, jak i bez niego owoduje obniżenie ciśnienia wewnątrzgałkowego. Zmiany ciśnienia wewnątrzgałkowego mogą wynikać z usrawnienia odływu cieczy wodnistej. 4. Ze względu na istotny wzrost temeratury owierzchni oka szczególnie u osób z ierwotnym zaburzeniami nawilżenia oka należy zachować odowiedni czas racy i ewentualnie stosować substytuty łez. PIŚMIENNICTWO 1. Rozorządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w srawie bezieczeństwa i higieny racy na stanowiskach wyosażonych w monitory ekranowe. DzU z 1998 r. nr 148, oz. 973 2. Rozorządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 17 czerwca 1998 r. w srawie najwyższych douszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku racy. DzU z 1998 r. nr 79, oz. 513 3. Rozorządzenie Ministra Zdrowia i Oieki Sołecznej z dnia 30 maja1996 r w srawie rzerowadzania badań lekarskich racowników, zakresu rofilaktycznej oieki zdrowotnej nad racownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów rzewidzianych w Kodeksie racy. DzU z 1996 r. nr 69, oz. 332 4. Bugajska J. [red.]: Komuterowe stanowisko racy. Asekty zdrowotne i ekonomiczne. Centralny Instytut Ochrony Pracy, Warszawa 1999 5. Kameduła M., Kameduła T., Mikołajczyk H.: Wymagania higieniczne na stanowiskach racy rzy monitorach ekranowych. Instytut Medycyny Pracy, Łódź 1997 6. Pas-Wyroślak A., Wągrowska-Koski E., Nowakowska B., Jurowski P.: Zesół suchego oka u oeratorów monitorów ekranowych. Instytut Medycyny Pracy, Łódź 2003, ss. 3 31 7. Niesłuchowska M.: Wływ racy rzy monitorach ekranowych na układ wzrokowy. Klin. Oczna 1994;96(3):107 109 8. Niżankowska M.: Wływ warunków racy na stanowiskach mikrokomuterów na stan narządu wzroku. Klin. Oczna 1994;96(3):103 106 9. Lem M.A.: Reort of the National Eye Institute/Industry worksho on clinical trials in dry eyes. CLAO J. 1995;21:221 232 10. Lem M.A.: Eidemiology and classification of dry eye. Adv. Ex. Med. Biol. 1998;438:791 803 11. Holly F.J.: Basic factors underlying the formation and stability of the reocular tear film. The Cornea Trans-

Nr 6 Praca wzrokowa rzy monitorach a temeratura owierzchni oka 633 actions of the World Congress on the Cornea III. Raven Press, New York 1996, ss. 1 4 12. Świtka-Więcławska I., Kęcik D.: Madrycka klasyfikacja zesołu suchego oka uwagi własne. Klin. Oczna 2006;108(10/12):475 478 13. Mathers W.D., Daley T.E.: Tear flow and evaoration in atients with and without dry eye. Ohthalmology 1996;103:664 669 14. Pflugfelder S.C.: Differential diagnosis of dry eye conditions. Adv. Dent. Res. 1996;10:9 12 15. Sendecka M., Baryluk A., Polz-Dacewicz M.: Częstość wystęowania i czynniki ryzyka zesołu suchego oka. Przegl. Eidemiol. 2004;58(1):227 233 16. Schirmer O.: Studien zur Physiologie und Pathologie der Tränenabsonderung und Tränenabfuhr. Arch. Klin. Ohthalmol. 1903;56:197 291 17. Ambroziak A.M., Szaflik J., Zaleska-Żmijewska A.: Diagnostyka zesołu suchego oka w raktyce okulistycznej. Okulistyka 2005;8(4):18 25 18. Mastone R.: Measurement of corneal temerature. Ex. Eye Res. 1968;7(2):237 243 19. Craig J., Sing I., Tomlinson A., Morgan P.B., Efron N.: The role of hysiology in ocular surface temerature. Eye 2000;14:635 641 20. Jung A., Żuber J., Ring J.: Możliwości zastosowania termografii w diagnostyce medycznej. Acta Biootica 2008;14(1):27 28 21. Mikulska D.: Wsółczesne możliwości zastosowania termografii wizyjnej w diagnostyce medycznej. Rocz. Pomor. Akad. Med. 2006;52(1):35 40 22. Jurowski P., Goś R., Owczarek G.: Zmiany temeratury owierzchni oka o różnych metodach znieczulenia doniesienia wstęne. Klin. Oczna 2004;1006(4/5): 557 560 23. Jurowski P., Goś R., Owczarek G.: Zastosowanie termowizji do monitorowania efektów ubocznych działania leków. Zmiany temeratury owierzchni oka o zastosowaniu 2% roztworu karteololu. Lek. Wojsk. 2002;78(4):219 222 24. Jurowski P., Goś R., Kuśmierczyk J., Owczarek G., Gralewicz G.: Quantitative thermograhic analysis of viscoelastic substances in an exerimental study in rabbits. J. Cataract Refract. Surg. 2006;32(1):137 140 25. Żelichowska B., Różycki R., Tłustochowicz M., Kujawa A., Kalicki B., Murawski P.: Przydatność termografii w diagnostyce zesołu suchego oka. Klin. Oczna 2005;107(7/9):483 487 26. Fujishima H., Toda I., Hamada M., Sato N., Tsubota K.: Corneal temerature in atients with dry eye evaluated by infrared radiation thermometry. Br. J. Ohthalmol. 1996;80(1):29 32 27. Mori A., Oguchi Y., Ono M., Fujishima H., Tsubota K.: Use of high Seer, high resolution thermograhy to evaluate the tear film layer. Am. J. Ohthalmol. 1997;124(6):729 735 28. Szaflik J., Zaleska-Żmijewska A., Ambroziak A.M.: Eidemiologia jaskry dane światowe. Okulistyka 2008;1:13 15 29. Kański J.J., Tesla P.: Jaskra. Wydawnictwo Medyczne Górnicki, Wrocław 2006 30. Kański J.J., Mc Alister J.A., Salmon J.F.: Jaskra kolorowy odręcznik diagnostyki i teraii. Urban & Partner, Wrocław 1998, ss. 26 28 31. Gryz K., Karowicz J.: Źródła ól elektromagnetycznych monitory ekranowe. Beziecz. Pr. 2002;4:13 17 32. PN-I-05300:1997. Technika informatyczna. Monitory ekranowe alfanumeryczne. Ogólne wymagania i metody badania. Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa 1997 33. Zalewski P., Klawe J.J., Buszko K., Tafil-Klawe M., Łukowicz M.: Dobowy omiar temeratury wewnętrznej i zewnętrznej ciała za omocą systemu Vital-Sense. Acta Biootica Inf. Med. 2008;14(2):133 137