ŚWIADOMOŚĆ MARKI GMO W ŚWIETLE BADAŃ ANKIETOWYCH GMO brand awareness in light of the survey

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO W SIEDLCACH Se ri a ROL NICTWO Nr 3 (3-4) 2015 Roksana Spodobalska, Małgorzata Wyrzykowska Katedra Ekologii Rolniczej Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach ekorol@uph.edu.pl ŚWIADOMOŚĆ MARKI GMO W ŚWIETLE BADAŃ ANKIETOWYCH GMO brand awareness in light of the survey Streszczenie: Opracowanie ma na celu określenie świadomości konsumentów w zakresie GMO. Grupą docelową badania byli studenci pierwszego i piątego roku studiów na kierunku rolniczym. Analiza uzyskanych wyników pozwala na stwierdzenie, że około 90% respondentów zna pojęcie GMO i ocenia wysoko swoją znajomość tego zagadnienia. Głównym źródłem wiedzy o organizmach modyfikowanych genetycznie jest Internet (78%), a na uwagę zasługuje fakt zwiększenia znaczenia jako źródła wiedzy informacji zawartych w książkach i podręcznikach (93%) u osób kończących studia. O możliwości uprawy GMO w Polsce przekonanych jest 25% osób uczestniczących w badaniu. Prawidłową odpowiedź na to zagadnienie potrafi wskazać 67% studentów kończących studia, 46% kobiet i 46% mieszkańców wsi. Na uwagę zasługuje fakt, iż 65% respondentów ma świadomość stosowania pasz zawierających GMO w żywieniu zwierząt. Świadomość ta jest większa u studentów ostatniego roku studiów (80%) oraz mieszkańców wsi (73% respondentów). O szkodliwości GMO dla środowiska i naszego zdrowia przekonanych jest odpowiednio 55% i 60% respondentów. Słowa kluczowe: inżynieria genetyczna, konsument, organizm zmodyfikowany genetycznie, świadomość, transgeneza Wstęp Człowiek od zawsze zależny był od roślin, które wykorzystywał jako pokarm, a także jako źródło różnego rodzaju materiałów, energii czy leków. Dzisiejszy rozwój cywilizacji możliwy był między innymi dzięki eksploatacji zasobów roślinnych oraz zmianom kierunkowym w świecie roślin, dokonanym przez człowieka [Linkiewicz i Sowa 2007, Sowa i Linkiewicz 2007]. Można powiedzieć, że wszystkie uprawiane dziś rośliny są efektem manipulacji genetycznej, gdyż ich cechy były zmieniane od tysięcy lat w celu polepszenia właściwości użytkowych. Dzięki temu udało się uzyskać rośliny wyżej plonujące, odporne na choroby i szkodniki. Poprawiono także ich jakość w porównaniu do pierwotnych odmian. Zmiany te rozpoczęły się od momentu udomowienia roślin. Człowiek, wykorzystując proces krzyżowania płciowego, selekcję oraz inne zabiegi hodowlane miał wpływ na wymianę genów między blisko spokrewnionymi taksonami. Dzięki rozwojowi nauki w ostatnich dekadach uzyskano nowe zestawienia

46 Roksana Spodobalska, Małgorzata Wyrzykowska genów u roślin, które nie mogłyby się ze sobą krzyżować w sposób naturalny w przyrodzie [Linkiewicz i Sowa 2007, Sowa i Linkiewicz 2007]. Transgeneza to nowoczesna technika uzyskiwania nowej zmienności oraz doskonalenia roślin. Jest ona trudna lub niemożliwa do osiągnięcia za pomocą tradycyjnych metod, stosowanych w hodowli roślin, takich jak krzyżowanie czy mutageneza [Klein 2009]. Kod genetyczny jest uniwersalny, co pozwala na korzystanie z dużej puli genowej przy transformacji, dokonując transferu genów, które pochodzą od różnych jednostek systematycznych, np. bakterii, grzybów, roślin czy zwierząt. Hodowla roślin transgenicznych określana jest obecnie jako przedsięwzięcie o średnim do wysokiego stopniu ryzyka oraz około 5-letnim okresie niezbędnym do otrzymania pierwszych korzyści finansowych [Malepszy i Orlikowska 2007]. Temat organizmów genetycznie zmodyfikowanych jest nadal kontrowersyjny. W środkach masowego przekazu spotkać można różne poglądy w kwestii GMO, prezentowane przez osoby związane z branżą, jak i nie związane. Często rozumienie problemów GMO przez społeczeństwo jest bardzo intuicyjne, czy też kształtowane przez pryzmat obiecywanych zysków lub apokaliptycznych wizji rodem z SF. Zrozumienie metod stosowanych w biotechnologii wymaga specjalistycznej wiedzy niedostępnej dla większości, a ujawnione przypadki choroby szalonych krów, pryszczycy, ptasiej i świńskiej grypy czy SARS, zburzyły zaufanie społeczeństwa do oficjalnych metod zapewniania bezpieczeństwa publicznego. Na znaczeniu zyskują badania w zakresie określenia świadomości marki GMO wśród konsumentów i producentów, zawierające informacje o poziomie wiedzy respondentów w tym zakresie, źródeł i dostępności wiedzy oraz ogólnego nastawienia badanych do zagadnienia żywności i produktów genetycznie modyfikowanych. Niniejsza praca jest próbą oceny świadomości konsumentów w zakresie GMO. Część badawcza pracy zawiera informacje na temat wykonanych badań ankietowych, na podstawie których dokonano określenia poziomu świadomości marki GMO studentów pierwszego i piątego roku studiów na kierunku rolnictwo. Celem badań było poznanie stanu świadomości młodych ludzi, studentów kierunku rolnictwo w zakresie GMO. Metodyka Badaniem objęto 40-osobową grupę studentów kierunku rolnictwo Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Wśród badanych jedną grupę 25 osób stanowili studenci I roku studiów, natomiast drugą grupę 15 osób studenci V roku. Badania przeprowadzono w roku akademickim 2014/2015 metodą sondażu diagnostycznego. Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety, składający się z 11 pytań zamkniętych. Miał on na celu zebranie informacji na temat świadomości społecznej w zakresie GMO. W niniejszej opracowaniu uwzględniono 6 pytań.

Świadomość marki GMO w świetle badań ankietowych 47 Ankieta została przeprowadzona za pomocą bezpośredniego kontaktu ankietera z osobą ankietowaną. W badaniu uczestniczyło 26 kobiet (65%) i 14 mężczyzn (35%). Większość badanych osób to mieszkańcy wsi (65%), tylko 35% jest mieszkańcami miast, z czego 18% to mieszkańcy miast do 50 tys., a 15% to mieszkańcy miast w przedziale od 50 do 200 tysięcy mieszkańców. Jedna osoba pochodzi z miasta powyżej 200 tysięcy mieszkańców, co stanowi 2% ankietowanych (wynik odstający, niereprezentatywny przy opisie pod względem wielkości miejscowości, w innych opisach może zostać uwzględniony wynik nieusunięty). Zgodności rozkładów grup wyróżnionych na podstawie czynników jakościowych różnicujących grupę (rok studiów, płeć, miejsce zamieszkania) z rozkładem ogólnym oceniono testem 2 0,05 (tabele 1, 3, 4, 5 2 stopnie swobody i tabela 2 3 stopnie swobody) (Grużewska i Malicki 2002). Wyniki badań własnych i dyskusja Pierwsze pytanie ankiety dotyczyło znajomości terminu genetycznie zmodyfikowany organizm, czyli w skrócie GMO. Na 40 udzielonych odpowiedzi, 90% osób spotkało się z tym pojęciem i je zna, natomiast pozostałe osoby spotkały się z tym pojęciem, jednak znają je niedokładnie. Żadna osoba nie odpowiedziała, że terminu GMO nie zna. Z badań Chern'a [2002] wynika, że około 45% respondentów pochodzących z USA, Norwegii, Japonii, Tajwanu uważa swoją wiedzę o GMO za znikomą, oraz 45% stwierdza, że nic nie wie na ten temat. W badaniach Sadowskiego i Piaseckiej [2011] 100% respondentów stwierdziło, że zna pojęcie GMO, ale tylko 17,5% oceniło poziom swojej wiedzy jako wysoki. Kramkowska i in. [2012] stwierdziła na podstawie badań ankietowych przeprowadzanych wśród studentów, iż prawidłową definicję GMO podało 98% respondentów. Na podstawie przytoczonych badań i wyników własnych można stwierdzić, iż pojęcie GMO jest już powszechnie znane. Analiza odpowiedzi respondentów, pod względem czynników różnicujących jakościowo grupę (rok studiów, płeć, wiek) wykazała, iż na piątym roku studiów pojęcie GMO zna podobna liczba osób w porównaniu do studentów pierwszego roku tego kierunku (odpowiednio 88% i 93%) (tab. 1). Pojęcie to zna 100% mężczyzn i 85% kobiet uczestniczących w badaniu. Młodzież pochodząca z ośrodków wiejskich wykazuje większą świadomość w zakresie znajomości pojęcia GMO. Podobne wyniki uzyskano w badaniach Jurkiewicz i Bujak [2014], w których młodzież z ośrodków miejskich wykazywała mniejszy poziom znajomości zagadnień dotyczących GMO. Badania Sadowskiego i Piaseckiej [2011] dowodzą, iż poziom wykształcenia nie ma wpływu na znajomość zagadnień związanych z GMO. Badania dotyczyły jednak różnych kierunków kształcenia i nie na wszystkich z nich omawiane są zagadnienia dotyczące GMO. W analizowanych tu badaniach, poziom świadomości

48 Roksana Spodobalska, Małgorzata Wyrzykowska GMO był wyższy na końcowym roku studiów, co może być związane z treściami kształcenia na kierunku rolnictwo. Tabela 1. Analiza odpowiedzi respondentów na pytanie nr 1, pod względem czynników jakościowych różnicujących grupę Table 1. Analysis of the responses to Question 1, in terms of qualitative factors differentiating the group Czy spotkał/-a się Pan/Pani z terminem organizmy modyfikowane genetycznie (GMO)? Have you ever meet the term genetically modified organisms (GMOs)? Wyszczególnienie Specification Test 2 0,05,2 Tak spotkałem się i znam to pojęcie Yes, I met and I know this term Tak spotkałem się, ale niedokładnie znam to pojęcie Yes, I met, but I inexactly know this term Nie spotkałem się z tym pojęciem No, I have not met this term yet Ogółem In total 90,0% 10,0% - Rok studiów - Year of study 1 0,44 88,0% 12,0% - 5 1,21 93,3% 6,7% - Płeć Gender Kobieta Woman 3,24 84,6% 15,4% - Mężczyzna Man 11,1* 100,0% 0,0% - Miejsce zamieszkania - Place of residence Wieś Village 0,59 92,3% 7,7% - Miasto do 50 tys. mieszkańców City under 50 thousand 2,05 85,7% 14,3% - residents Miasto 50-200 tys. mieszkańców City from 50 to 200 4,99 83,3% 16,7% - thousand residents Miasto pow. 200 tys. mieszkańców City above 200 thousand residents - 100,0% 0,0% - 2 0,05,2=5,99; * rozkład odpowiedzi respondentów niezgodny z rozkładem ogólnym W badaniach ankietowych przeprowadzonych przez Jurkiewicz i Bujak [2014] wśród uczniów kończących szkołę średnią aż 71% stwierdziło, że nie interesuje się zagadnieniami związanymi z GMO. W badaniach tych istotny wpływ na poziom zainteresowania tematem miał typ szkoły (liceum) oraz płeć uczniów

Świadomość marki GMO w świetle badań ankietowych 49 (chłopcy). Podobne zależności zauważono w niniejszych analizach, gdzie wyższy poziom nauczania wiąże się z wyższą świadomością marki GMO, a mężczyźni wykazują wyższy poziom wiedzy na ww. temat. Badania przeprowadzone przez Pentor [Dąbrowska i Grabowski 2012] wskazują, że prawie połowa Polaków nigdy nie spotkała się z pojęciem GMO. Natomiast spośród tych, którzy posiadają pewną wiedzę w zakresie modyfikacji genetycznych, jedynie 2% badanych oceniło stan swojej wiedzy jako wysoki. W badaniach Małyski i Twardowskiego [2009a] przeprowadzonych na grupie osób o różnym wykształceniu stwierdzono, że o GMO słyszało około 58% respondentów, a w badaniach przeprowadzonych na innej grupie respondentów [2009b] 66% nie znało pojęcia GMO. Badania przedstawione w niniejszej pracy wskazują, że świadomość studentów rolnictwa, zarówno tych z I roku, jak i kończących studia kształtuje się na dość wysokim poziomie. Posiadają oni wiedzę pozwalającą na samodzielną ocenę i wyrobienie własnej opinii na temat organizmów i żywności modyfikowanej genetycznie. W kolejnym pytaniu ankietowani zostali poproszeni o wskazanie źródeł, w jakich zetknęli się z pojęciem GMO. Możliwe było zaznaczenie wielu odpowiedzi. Najczęściej wybieranymi odpowiedziami były: w Internecie (78,0%) oraz w telewizji/radiu (73,0%). 58% badanych spotkało się z tym pojęciem w książkach i podręcznikach, natomiast 40% w prasie. Żadna z osób nie wskazała odpowiedzi w odpowiednich urzędach. W badaniach Jurkiewicz i Bujak [2014] jako główne źródło wiedzy o GMO wskazany jest Internet (72% respondentów uczniów kończących szkoły średnie). 24% respondentów wskazało Ośrodki Doradztwa Rolniczego jako źródło wiedzy na temat GMO, 21% telewizję i 18% prasę. Flaczyk i inni [2013] stwierdzili, że głównym źródłem informacji o żywności ogólnie jest wśród studentów: Internet (63%), telewizja i radio (51%), znajomi i rodzina (41%), prasa (34%), a wśród ludzi starszych: telewizja i radio (85%), rodzina, znajomi (62%), prasa (55%), Internet (20%). Pytanie drugie ankiety jest pytaniem wielokrotnego wyboru, dane tabeli 2 prezentują procentowe wskazanie danej odpowiedzi w badaniu. Na pierwszym roku studiów studenci czerpali swoją wiedzę na temat GMO głównie z telewizji i Internetu, na ostatnim roku studiów na znaczeniu zyskują informacje zaczerpnięte z książek i podręczników. Kobiety informacje na temat GMO uzyskały z mediów oraz z książek i podręczników, mężczyźni wskazują Internet jako główne źródło wiedzy. Internet jest ważnym medium dla mieszkańców miast i wsi, mieszkańcy ośrodków wiejskich wskazują jednak słowo pisane jako równie ważne.

50 Roksana Spodobalska, Małgorzata Wyrzykowska Tabela 2. Analiza odpowiedzi respondentów na pytanie nr 2, pod względem czynników jakościowych różnicujących grupę Table 2. Analysis of the responses to Question 2, in terms of qualitative factors differentiating the group Proszę o wskazanie źródeł, w których spotkał/-a się Pan/Pani z pojęciem GMO Please indicate sources, which met Mr/Ms with the concept of GMO Wyszczególnienie w książkach, w prasie w telewizji w Specification Test 2 0,05,3 podręcznikach in books, in the /radiu on TV/ Internecie Internet handbooks press radio Ogółem In total 58,0% 40,0% 73,0% 78,0% Rok studiów Year of study 1 10,57* 36,00% 44,00% 84,00% 80,00% 5 27,7* 93,33% 33,33% 53,33% 73,33% Płeć Gender Kobieta - Woman 1,25 65,38% 42,31% 73,08% 73,08% Mężczyzna - Man 4,75 42,86% 35,71% 71,43% 85,71% Miejsce zamieszkania Place of residence Wieś Village 1,49 65,38% 38,46% 69,23% 73,08% Miasto do 50 tys. 10,56* 36,00% 44,00% 84,00% 80,00% mieszkańców City under 50 thousand residents Miasto 50-200 tys. 27,7* 93,33% 33,33% 53,33% 73,33% mieszkańców City from 50 to 200 thousand residents Miasto pow. 200 tys. mieszkańców City above 200 thousand residents 0,00% 100,00% 100,00% 100,00% 2 0,05,3=7,82; * rozkład odpowiedzi respondentów niezgodny z rozkładem ogólnym Następne pytanie ankiety to: Czy uważa Pan/Pani, że rośliny GM mogą być uprawiane w Polsce? Respondenci mieli możliwość wyboru jednej odpowiedzi z trzech możliwych. 10 osób (25%) odpowiedziało w sposób twierdzący, 15 (38%) osób odpowiedziało w sposób przeczący. Stwierdzono, że 15 (38%) osób nie ma wiedzy na ten temat (tab. 3). Badania Kosickiej-Gębskiej i Gębskiego [2009] wskazują, że blisko 90% respondentów było pewnych, że w polskich sklepach można kupić produkty modyfikowane genetycznie i że większość z nich jest produkcji krajowej. Znajomość zagadnienia dotyczącego możliwości uprawy GMO w Polsce jest niewielka u studentów pierwszego roku, ponad połowa nie zna odpowiedzi na

Świadomość marki GMO w świetle badań ankietowych 51 to pytanie. Na piątym roku studiów już 66,7% studentów stwierdza, że na terenie Polski nie można uprawiać GMO. Prawie połowa respondentek zna prawidłową odpowiedź na analizowane pytanie, a 57,1% mężczyzn przyznaje się do braku wiedzy w tym zakresie. Około 46,2% mieszkańców wsi wie, że uprawa GMO na terenie Polski jest zabroniona. Mieszkańcy małych miejscowości o miejskim charakterze nie znają tego zagadnienia (ok. 57%) lub udzielają nieprawidłowej odpowiedzi (ok. 14,3%). O tym, że GMO można uprawiać na terenie Polski, przekonanych jest około 67% respondentów pochodzących z miejscowości o średniej wielkości. Tabela 3. Analiza odpowiedzi respondentów na pytanie nr 3, pod względem czynników jakościowych różnicujących grupę Table 3. Analysis of the responses to Question 3, in terms of qualitative factors differentiating the group Czy uważa Pan/Pani, że rośliny GM mogą być uprawiane w Polsce? Do you think, that GMO crops can be grown in Poland? Wyszczególnienie Specification Test 2 0,05,2 Tak Yes Nie No Nie wiem I don t know Ogółem In total 25,0% 38,0% 38% Rok studiów Year of study 1 13,3* 28,00% 20,00% 52,00% 5 40,8* 20,00% 66,67% 13,33% Płeć Gender Kobieta Woman 5,64 26,92% 46,15% 26,92% Mężczyzna Man 16,7* 21,43% 21,43% 57,14% Miejsce zamieszkania Place of residence Wieś Village 3,90 19,23% 46,15% 34,62% Miasto do 50 tys. mieszkańców City under 50 thousand residents 16,19* 14,29% 28,57% 57,14% Miasto 50-200 tys. mieszkańców City from 50 to 200 thousand residents 92,6* 66,67% 16,67% 16,67% Miasto pow. 200 tys. mieszkańców City above 200 thousand residents - 0,00% 0,00% 100,00% 2 0,05,2=5,99; * rozkład odpowiedzi respondentów niezgodny z rozkładem ogólnym Ankietowani zapytani o ich zdanie o stosowaniu paszy z GMO przez polskich rolników odpowiedzieli w następujący sposób: 65% osób uważa, że rolnicy stosują pasze zawierające GMO, 15% osób odpowiedziało przecząco, natomiast 20% osób nie ma wiedzy na ten temat (tab. 4).

52 Roksana Spodobalska, Małgorzata Wyrzykowska Tabela 4. Analiza odpowiedzi respondentów na pytanie nr 4, pod względem czynników jakościowych różnicujących grupę Table 4. Analysis of the responses to Question 4, in terms of qualitative factors differentiating the group Czy uważa Pan/Pani, że w Polsce mogą być stosowane pasze zawierające GMO? Do you think that Poland can be used for animal feed containing GMOs? Wyszczególnienie Specification Test 2 0,05,2 Tak Yes Nie No Nie wiem I don t know Ogółem In total 65,0% 15,0% 20,0% Rok studiów Year of study 1 4,51 56,0% 16,0% 28,0% 5 12,50* 80,0% 13,3% 6,7% Płeć Gender Kobieta Woman 0,04 65,4% 15,4% 19,2% Mężczyzna Man 0,13 64,3% 14,3% 21,4% Miejsce zamieszkania Place of residence Wieś Village 9,77* 73,08% 19,23% 7,69% Miasto do 50 tys. mieszkańców City under 50 thousand residents 42,1* 57,14% 0,00% 42,86% Miasto 50-200 tys. mieszkańców City from 50 to 200 thousand residents 12,53* 50,00% 16,67% 33,33% Miasto pow. 200 tys. mieszkańców City above 200 thousand residents - 0,00% 0,00% 100,00% 2 0,05,2=5,99; * rozkład odpowiedzi respondentów niezgodny z rozkładem ogólnym Według danych PBS [cyt. za Kosicki i Kosicka-Gębska 2012] 48% respondentów deklaruje, iż nie zakupi produktów pochodzenia zwierzęcego w związku z wiedzą o tym, że do ich produkcji wykorzystywane były pasze zawierające GMO. Zagadnienie stosowania pasz zawierających GMO jest niezwykle ważne dla konsumentów. Produkty mięsne dostępne w sklepach nie są oznaczone jako zawierające lub wolne od GMO, konsument nie ma więc możliwości świadomego wyboru tego, co kupuje. Kramkowska i inni [2012] stwierdzili, że żaden z ankietowanych studentów nie zakupiłby świadomie produktów spożywczych pochodzących z genetycznie modyfikowanych zwierząt. Wśród studentów pierwszego roku 56% ma świadomość, iż zwierzęta są karmione paszami zawierającymi GMO. Na piątym roku studiów już 80% studentów określa, iż pasze stosowane w rolnictwie zawierają GMO. Różnicowanie wyników ankiety pod względem płci dało podobne wyniki i kobiety, i mężczyźni określają, iż w rolnictwie stosowane są pasze zawierające GMO. Stwierdzono, że respondenci pochodzący ze wsi w 73% odpowiedzieli tak na analizowane pytanie. Mieszkańcy miast nie wykazują się już takim zdecydowaniem przy odpowiedzi na to pytanie.

Świadomość marki GMO w świetle badań ankietowych 53 Kolejny fragment ankiety miał dać odpowiedź na pytanie, czy ankietowani uważają, że organizmy modyfikowane genetycznie są niebezpieczne dla środowiska. Zdecydowana większość (55%) zgadza się z tym stwierdzeniem, 12,5% ankietowanych uważa, że organizmy GM nie są niebezpieczne, natomiast 32,5% udzieliło odpowiedzi nie wiem (tab. 5). Tabela 5. Analiza odpowiedzi respondentów na pytanie nr 5, pod względem czynników jakościowych różnicujących grupę Table 5. Analysis of the responses to Question 5, in terms of qualitative factors differentiating the group Czy uważa Pan/Pani, że organizmy zmodyfikowane genetycznie są niebezpieczne dla środowiska? Do you think, that genetically modified organisms are dangerous to the environment? Wyszczególnienie Specification Test 2 0,05,2 Tak Yes Nie No Nie wiem I don t know Ogółem In total 55,0% 12,5% 32,5% Rok studiów Year of study 1 2,24 48,00% 16,00% 36,00% 5 6,24* 66,67% 6,67% 26,67% Płeć Gender Kobieta Woman 2,97 53,85% 7,69% 38,46% Mężczyzna M 10,23* an 57,14% 21,43% 21,43% Miejsce zamieszkania Place of residence Wieś Village 0,77 53,85% 15,38% 30,77% Miasto do 50 tys. mieszkańców City under 50 thousand residents 6,23* 42,86% 14,29% 42,86% Miasto 50-200 tys. mieszkańców City from 50 to 200 thousand residents 34,8* 83,33% 0,00% 16,67% Miasto pow. 200 tys. mieszkańców City above 200 thousand residents - 0,00% 0,00% 100,00% 2 0,05,2=5,99; * rozkład odpowiedzi respondentów niezgodny z rozkładem ogólnym Z badań zleconych przez Komisję Europejską w 2005 roku [http://europa.eu.int/comm/public_option/archives/ebs/ebs_224_report_en.pdf] wynika, że jedynie 14% mieszkańców Europy z 32 krajów uważa GMO za bezpieczne. W badaniach Wansink i Junyong [2001] autorzy doszli do interesujących wniosków. Zauważalna w ostatnich latach tendencja wzrostowa ilości negatywnych opinii na temat GMO wynika z zaprzestania stosowania marketingu pozytywnego. Nasilenie tego zjawiska nastąpiło po zanotowaniu pierwszych przypadków choroby Creutzfeldta-Jakoba, ptasiej i świńskiej grypy. Autorzy stwierdzili, że

54 Roksana Spodobalska, Małgorzata Wyrzykowska przyczyną tego zjawiska jest również brak zrozumiałej dla odbiorcy informacji na temat procesów biotechnologicznych. Konfrontując te wyniki z analizą przeprowadzoną w niniejszym opracowaniu można stwierdzić, że wśród studentów kierunku rolnictwo odsetek osób uważających GMO za bezpieczne dla środowiska jest porównywalny (12,5%). Zagadnienie bezpieczeństwa użycia GMO w środowisku jest bardzo ważne i do dziś nierozstrzygnięte. Pojawiają się nowe pytania, a to, co kiedyś uznawano za pewnik, dziś jest często już nieaktualne. Na pierwszym roku studiów 36% respondentów przyznaje się do braku wiedzy w tym zakresie, a 48% uważa organizmy genetycznie modyfikowane za niebezpieczne dla środowiska. Na piątym roku studiów już około 67% respondentów uważa GMO za niebezpieczne dla środowiska. Niespełna 60% respondentów obojga płci dostrzega ryzyko uwolnienia GMO do środowiska, 8% kobiet nie dostrzega zagrożenia, przy 21% ankietowanych mężczyzn. Aż 83% ankietowanych mieszkających w miastach średniej wielkości jest przekonanych o szkodliwości GMO dla środowiska. W mniejszych miejscowościach pewność w tym zakresie jest niższa. Ankietowani zapytani o zdanie na temat niebezpieczeństwa organizmów modyfikowanych genetycznie dla zdrowia ludzkiego udzielili następujących odpowiedzi: 60% osób zgodziło się z tym stwierdzeniem, 13% uznało, że organizmy GMO nie stanowią zagrożenia dla zdrowia, natomiast 33% wskazało odpowiedź nie wiem (tab.6). W badaniach Kramkowskiej i in. [2012] stwierdzono, iż ocena potencjalnego wpływu GMO na zdrowie człowieka uzależniona jest od kierunku studiów. Możliwość negatywnego wpływu dopuszcza 39% studentów biotechnologii i 67% studentów dietetyki. Stępień-Słodkowska i in. [2007] stwierdzili, że 69% respondentów wskazuje na potencjalnie niekorzystne dla zdrowia działanie GMO. Czy GMO jest bezpieczne dla naszego zdrowia? Pozytywne odpowiedzi dało 60% ankietowanych na obu analizowanych latach studiów. Na ostatnim roku studiów 33% respondentów wskazało, iż nie wie, co sądzić na ten temat. Większą pewność w tym zakresie wykazują w grupie respondentów kobiety (70%), mężczyźni są mniej zdecydowani w swoich sądach 43% odpowiedziało tak, po 29% udzieliło odpowiedzi nie i nie wiem. Wyniki ankiety analizowane pod względem wielkości miejscowości, z jakiej pochodzą respondenci, są zróżnicowane. Ogólnie można powiedzieć o dużym zaufaniu do produktów GMO (ok. 57-67%). Mieszkańcy małych miejscowości nie spotkali się z informacjami na temat szkodliwości GMO.

Świadomość marki GMO w świetle badań ankietowych 55 Tabela 6. Analiza odpowiedzi respondentów na pytanie nr 6, pod względem czynników jakościowych różnicujących grupę Table 6. Analysis of the responses to Question 6, in terms of qualitative factors differentiating the group Czy uważa Pan/Pani, że organizmy zmodyfikowane genetycznie są niebezpieczne dla zdrowia ludzkiego? Do you think, that genetically modified organisms are dangerous to human health? Wyszczególnienie Tak Nie Nie wiem Specification Yes No I don t know Ogółem In total 60,0% 13,0% 27,0% Rok studiów Year of study 1 60,00% 16,00% 24,00% 5 60,00% 6,67% 33,33% Płeć Gender Kobieta Woman 69,23% 3,85% 26,92% Mężczyzna Man 42,86% 28,57% 28,57% Miejsce zamieszkania Place of residence Wieś Village 61,54% 15,38% 23,08% Miasto do 50 tys. mieszkańców City under 50 thousand residents 57,14% 0,00% 42,86% Miasto 50-200 tys. mieszkańców City from 50 to 200 thousand residents 66,67% 16,67% 16,67% Miasto pow. 200 tys. mieszkańców City above 200 thousand residents 0,00% 0,00% 100,00% Wnioski 1. Analiza uzyskanych wyników pozwala na stwierdzenie, że około 90% respondentów spotkało się z terminem GMO. Jako główne źródło wiedzy o organizmach modyfikowanych genetycznie ankietowani wskazują Internet (78%), należy jednak zauważyć, iż osoby kończące studia większą wagę przywiązują do informacji zawartych w książkach i podręcznikach (93%). 2. Zdania na temat możliwości uprawy GMO w Polsce są wśród respondentów podzielone, a o możliwości takiej uprawy przekonanych jest 25% osób uczestniczących w badaniu. Świadczy to o niskiej świadomości w tym zakresie, choć prawidłową odpowiedź potrafi wskazać 67% studentów kończących studia, 46% kobiet i 46% mieszkańców wsi. 3. Na uwagę zasługuje fakt, iż 65% respondentów ma świadomości stosowania pasz zawierających GMO w żywieniu zwierząt. Świadomość ta jest większa u studentów ostatniego roku studiów (80%) oraz mieszkańców wsi (73% re-

56 Roksana Spodobalska, Małgorzata Wyrzykowska spondentów). O szkodliwości GMO dla środowiska i naszego zdrowia przekonanych jest odpowiednio 55% i 60% respondentów. Piśmiennictwo Flaczyk E., Charzyńska A., Przeor M., Korczak J., 2013. Akceptacja produktów żywnościowych na podstawie informacji na opakowaniach w zależności od wieku, wiedzy żywieniowej i płci konsumentów. Engineering Sciences and Technologies, 4(11): 20 38. Grużewska A., Malicki L., 2002. Podstawy doświadczalnictwa rolniczego. Wyd. Akademia Podlaska, Siedlce: 52 56. Jurkiewicz A., Bujak F., 2014. Wiedza młodzieży kończącej szkoły średnie na temat problematyki genetycznie modyfikowanych organizmów (GMO) i żywności modyfikowanej genetycznie (GMF). Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 20(2):149 154. Klein M., 2009. Transformacja genetyczna i otrzymywanie roślin transgenicznych, [w:] Hodowla roślin z elementami genetyki i biotechnologii, [red.] B. Michalik, PWRiL w Poznaniu: 62. Kosicka-Gębska M., Gębski J., 2009. Oczekiwania i obawy związane z wprowadzeniem do obrotu produktów i żywności pochodzących z modyfikacji genetycznych. Zesz. Nauk. SGGW Warszawa, Seria Problemy rolnictwa światowego, t. 8 (XXIV): 65 76. Kosicki J., Kosicka-Gębska M., 2012. Rośliny GMO i żywność genetycznie zmodyfikowana nowość wzbudzająca ciekawość, nadzieje i obawy. Acta Scientifica Academiae Ostroviensis Zeszyty Naukowe 1: 135 145. Kramkowska M., Grzelak T., Czyżewska K., 2012. Żywność modyfikowana genetycznie a postawy konsumentów. Bromat. Chem. Toksykol., XLV, 2: 206 211. Linkiewicz A., Sowa S., 2007. Zwierzęta genetycznie zmodyfikowane, [w:] Organizmy genetycznie zmodyfikowane, PZIiTS Oddział Wielkopolski, Poznań: 59 71. Malepszy S., Orlikowska T., 2007. Hodowla odmian transgenicznych, [w:] Biotechnologia roślin, [red.] S. Malepszy, PWN, Warszawa: 447, 453. Małyska A., Twardowski T., 2009a. Korelacja edukacji z opinią społeczną na przykładzie GMO. Nauka, 2: 135 142. Małyska A., Twardowski T., 2009b. Wpływ przekazów medialnych i dyskursu publicznego na kształt krajowego prawodawstwa regulującego kwestię GMO. Nauka, 4: 143 153. Sadowski A., Piasecka M., 2011. Poziom wiedzy konsumentów na temat żywności modyfikowanej genetycznie. Journal of Agribusiness and Rural Development, 3(21): 105 114. Sowa S., Linkiewicz A., 2007. Rośliny genetycznie zmodyfikowane, [w:] Organizmy genetycznie zmodyfikowane, PZIiTS Oddział Wielkopolski, Poznań: 37 56.

Świadomość marki GMO w świetle badań ankietowych 57 Stępień-Słodkowska M., Miemyćko K., Słowik-Gabryelska A., 2007. Żywność genetycznie modyfikowana w opinii młodzieży. Zesz. Nauk. Uniw. Szczecińskiego, 486: 81 87. Wansink B., Junyong K., 2001. The marketing Battle over genetically modified foods: False assumptions About consumer behavior. American Behavioral Scientist, 44(8): 1405 1417. Źródła internetowe: http://europa.eu.int/comm/public_option/archives/ebs/ebs_224_report_en.pdf, - 12.11.2010 Chern Wen S., 2002. Consumer Acceptance of GMO: Survey Results from Japan, Norway, Taiwan, and the United States. http://aede.osu.edu /resources/ docs/pdf/5fe4959a-c1d0-44e7-8dc93811c5418c25.pdf. 14.11.2014. GMO brand awareness in light of the survey Summary: The paper aims to identify consumer awareness of GMOs. The target group of the study were students of the first and fifth year of agricultural specialization. Analysis of the obtained results leads to the conclusion that about 90% of respondents are familiar with the term GMO and highly assess their knowledge of this issue. The main source of knowledge about genetically modified organisms is the internet (78%). The increase in importance of information contained in books and textbooks as a source of knowledge is observed among graduating students (93%). About 25% of people participating in the survey are convinced of the possibility of cultivation of GMOs in Poland. The correct answer to this question is able to indicate 67% of graduating students, 46% of women and 46% of rural inhabitants. The fact that 65% of respondents have awareness of the use of feed containing GMOs in animal nutrition deserves attention. This awareness is higher among the last year students (80%) and respondents from rural population (73%). Respectively, 55% and 60% of respondents are convinced about the harmfulness of GMOs for the environment and our health. Keywords: genetic engineering, consumer, genetically modified organism, consciousness, transgenesis