opowiadać legendy o Piaście, Popielu, Lechu, Czechu i Rusie wskazać na mapie Gniezno i państwo Mieszka I opisać panowanie Mieszka I przy użyciu

X-XV wiek

opowiadać legendy o Piaście, Popielu, Lechu, Czechu i Rusie wskazać na mapie Gniezno i państwo Mieszka I opisać panowanie Mieszka I przy użyciu pojęć: plemię, gród, drużyna i książę opowiadać historię zjazdu gnieźnieńskiego, uwzględniając postaci świętego Wojciecha, Bolesława Chrobrego i Ottona III wskazać na mapie Kraków i państwo Kazimierza Wielkiego opowiadać o panowaniu Kazimierza Wielkiego uwzględniając powstanie Akademii Krakowskiej i ucztę u Wierzynka wskazać na mapie Wielkie Księstwo Litewskie wyjaśnić przyczyny unii polsko-litewskiej scharakteryzować osobę Jadwigi i wymienić jej zasługi dla polskiej kultury opowiadać o przyczynach i skutkach bitwy pod Grunwaldem

umiejscowić w czasie i przestrzeni państwo pierwszych Piastów wskazać cechy charakterystyczne polskiej monarchii patrymonialnej wyjaśnić okoliczności przyjęcia chrztu przez Piastów oraz następstwa kulturowe, społeczne i polityczne chrystianizacji Polski ocenić dokonania Piastów w dziedzinie polityki, gospodarki i kultury umiejscowić w czasie i przestrzeni Polskę czasu rozbicia dzielnicowego opisać postanowienia statutu Bolesława Krzywoustego opisać wydarzenia związane z relacjami polsko-krzyżackimi opisać zmiany społeczno-gospodarcze w epoce rozbicia dzielnicowego ocenić politykę wewnętrzną i zagraniczną Kazimierza Wielkiego scharakteryzować zmiany struktury społeczno-wyznaniowej Królestwa Polskiego po przyłączeniu ziem ruskich wyjaśnić przyczyny i ocenić następstwa unii Polski z Litwą scharakteryzować rozwój uprawnień stanu szlacheckiego

Warunki naturalne panujące na ziemiach polskich nie sprzyjały osadnictwu. Pierwsze odkryte w Polsce ślady przodków człowieka pochodzą sprzed około 500 000 lat. Na teren obecnej Polski dotarli neandertalczycy najstarsze znaki ich obecności odkryto w Jaskini Ciemnej w okolicy Ojcowa pod Krakowem, a w leżącej nieopodal Jaskini Nietoperzowej przeszło 40 000 lat temu osadę założyli homo sapiens. W kolejnych tysiącleciach na ziemiach polskich osiedlało się wiele ludów (kultury archeologiczne) uczeni jednak nie są w stanie ustalić, skąd przybyły. Na Kujawach odnaleziono kamienne grobowce z IV tysiąclecia p.n.e. W południowowschodniej Polsce zachowały się kurhany (ziemne kopce przykrywające groby). Na ziemiach polskich zachowały się pozostałości po ludach zamieszkujących te tereny przed przybyciem Słowian. Poszczególne znaleziska w zależności od wyglądu, sposobu wytwarzania, a także miejsca ich odkrycia są przypisywane różnym kulturom archeologicznym, np. kultura pucharów lejkowatych mieszkańcy wytwarzali charakterystyczne puchary, kultura ceramiki sznurowej w grobowcach odnaleziono wiele kamiennych toporków bojowych, kultura unietycka występowała w Wielkopolsce i na Śląsku jej pozostałością są wielkopolskie piramidy, czyli kurhany, kultura łużycka rozwijała się na początku epoki żelaza na terenie całej Polski najsłynniejszą budowlą z tamtych czasów jest osada w Biskupinie.

Osada w Biskupinie została zbudowana na wyspie leżącej w pobliżu Jeziora Biskupińskiego. Zdaniem uczonych pochodzi z epoki brązu, gdy na ziemiach polskich rozwijała się kultura łużycka. Na przełomie VIII i VII wieku p.n.e. w osadzie mieszkało około 800 osób. Po niespełna 200 latach ludność opuściła swoje domostwa i przeniosła się na inne tereny przyczyną tego mogło być wyjałowienie ziemi, podniesienie się poziomu wód jeziora lub najazd wrogich plemion. Opuszczona osada przez około 2000 lat pozostawała zalana i dopiero w XX wieku zbadali ją archeolodzy.

Odkryte przez archeologów przedmioty świadczą o tym, że w starożytności mieszkańcy ziem polskich utrzymywali kontakty z cywilizacjami śródziemnomorskimi. Ludy tworzące kulturę łużycką prowadziły handel z koloniami greckimi. W kolejnych stuleciach plemiona z dorzecza Wisły utrzymywały kontakty z Rzymianami. Unikalnym towarem, który nabywano nad Bałtykiem i dostarczano do rzymskich miast, był bursztyn. Wykonywano z niego bardzo cenne ozdoby, a bursztynowy proszek wykorzystywano w celach leczniczych. Nad Morze Śródziemne wywożono również futra i niewolników w zamian kupcy z południa oferowali metalowe ozdoby i narzędzia, naczynia, złote monety i tkaniny. Dzięki bogatym złożom żelaza w Górach Świętokrzyskich rozwinęło się hutnictwo z wytapiania metalu w dymarkach (piecach hutniczych) wykuwano broń i narzędzia miecze i pancerze dla rzymskich legionistów.

Znajdująca się w okolicach Wrocławia góra Ślęża (Sobótka) była przez tysiąclecia świętym miejscem dla kolejnych ludów osiedlających się na Śląsku. Na zboczach wzniesienia i szczycie, który otoczono kamiennym wałem, odkryto rzeźby wykonane ponad 2,5 tysiąca lat temu najsłynniejsze to ogromne niedźwiedzie oraz monumentalny posąg zwany Pielgrzymem. O Ślęży na początku XI wieku w następujący sposób pisał niemiecki kronikarz Thietmar. Mimo zaprowadzenia chrześcijaństwa góra nadal była miejscem kultu pogańskich bogów. Aby temu zapobiec na szczycie założono opactwo. Mimo to dalej składano tam ofiary pogańskim bóstwom. Na ziemiach polskich nie powstały tak imponujące budowle megalityczne jak Stonehenge. Zachowały się jednak kamienne kręgi z epoki żelaza, które przypuszczalnie zostały wzniesione przez plemię Gotów. Największe odkryto na Pomorzu w Grzybnicy, Odrach i Węsiorach. Prawdopodobnie służyły one do celów magicznych. W pobliżu kręgów odnaleziono wiele grobów oraz kurhanów. Badacze uważają, że podobnie jak megality w Anglii, pomorskie kręgi mogły być wykorzystane do obserwacji astronomicznych.

O najdawniejszych dziejach mieszkańców Polski wiadomo niewiele. W VI wieku na prawie całkowicie wyludnionych ziemiach polskich zaczęli się osiedlać Słowianie. Swoje osady budowali zazwyczaj nad rzekami będącymi głównym szlakiem komunikacyjnym w gęsto zalesionym kraju tworzyli wspólnoty, w których władzę sprawował wiec. Szczegółowy opis krain ówczesnej Europy zawierał Geograf Bawarski tekst z IX wieku, sporządzony przez mnichów z Ratyzbony. Dzięki relacji w nim zawartej oraz dzięki odkryciom archeologicznym wiadomo, że około IX wieku na Śląsku mieszkali Dziadoszanie, Bobrzanie, Opolanie i Ślężanie, na Kujawach żyli Goplanie, na Lubelszczyźnie żyli Lędzianie, a największy obszar zajmowały dwa rosnące w siłę państwa plemienne Wiślan (okolice Krakowa) i Polan (okolice Poznania i Gniezna). Książęta stojący na czele Wiślan i Polan z czasem podporządkowali sobie starszyznę rodową i wolnych chłopów (kmieci) i odtąd decydowali o losach plemion. Państwo Wiślan pod koniec IX wieku zostało podbite przez Państwo Wielkomorawskie.

Podstawową grupą społeczną była rodzina (zwykle dwu- lub trzypokoleniowa), a kilka rodzin spokrewnionych ze sobą stanowiło ród. Coraz większą rolę zaczęły odgrywać więzi wynikające z zamieszkiwania określonego obszaru wspólnoty terytorialnej (opola), do której należało kilka osad. Opola zwykle były oddzielone od siebie naturalnymi granicami, na przykład rzekami lub lasami. Centrum życia opola stanowił gród znajdujący się w jednej z osad wchodzących w skład opola jego budowa była wspólnym przedsięwzięciem ludności zamieszkującej opole. Kilka rodów stanowiło opole, a kilka opoli stanowiło plemię, a kilka plemion stanowiło państwo plemienne. W znacznie korzystniejszej niż Wiślanie sytuacji byli Polanie. Odgrodzeni od potężnej Rzeszy Niemieckiej rzekami i gęstą puszczą, stopniowo podbijali ziemie położone nad środkową Wartą. Wokół Gniezna i Poznania Polanie założyli swoje państwo. W X wieku po zaciętych bojach z innymi plemionami zapanowali nad całą Wielkopolską. Pod rządami książąt z dynastii Piastów Siemowita, Lestka i Siemomysła rozpoczęli podbój Kujaw, Mazowsza i części Pomorza. Około 960 roku władzę objął Mieszko I, który poszerzył granice państwa Polan tak, że obejmowało obszar około 250 tysięcy km².

Aby zdobyć rozległe tereny, a następnie utrzymać nad nimi kontrolę, książę zorganizował stały oddział zbrojny drużynę wojów. Pełniła ona obowiązki przybocznej gwardii władcy i strzegła najważniejszych grodów. W 972 roku w bitwie pod Cedynią (nad Odrą na południe od Szczecina) wojowie Mieszka I odparli najazd niemieckiego margrabiego Hodona. Książę traktował państwo jako swoją własność, miał najwyższą władzę polityczną, wojskową, skarbową, sądowniczą i prawodawczą, a poddani (około miliona ludzi) składali na potrzeby dworu daninę konie, bydło, miód, wyroby rzemieślnicze, zapewniali gościnę dla władcy i jego dworu, pełnili warty w grodach. Do księcia należały wszelkie ziemie leżące odłogiem (regalia ziemne), lasy (regalia leśne), bogactwa naturalne (regalia górnicze) i opłaty za miejsca targowe (regalia targowe). Centrum władzy monarchy był dwór, który składał się z wojewody (zastępca władcy), podkomorzego (skarb), włodarza (majątki), cześnika, miecznika, koniuszego, łowczego, a także kanclerza (polityka zagraniczna).

Ibrahim ibn Jakub, kupiec pochodzący z Kordoby w Hiszpanii, podczas swych podróży po Europie odwiedził także kraje słowiańskie. W relacjach pozostawił bardzo ciekawy opis drużyny Mieszka I. Opowiedz, jak była zorganizowana drużyna księcia. Wyjaśnij, w jaki sposób książę opiekował się rodzinami swoich wojów. A co się tyczy kraju Mieszka, to jest on najrozleglejszy ze słowiańskich krajów. Obfituje on w żywność, mięso, miód i rolę orną. Ma Mieszko trzy tysiące pancernych, podzielonych na oddziały. Daje on tym mężom odzież, konie, broń i wszystko, czego tylko potrzebują. A gdy jednemu z nich urodzi się dziecko, on każe mu wypłacać żołd od chwili urodzenia, czy będzie płci męskiej czy żeńskiej. A gdy dziecię dorośnie, to jeżeli jest mężczyzną żeni go i wypłaca za niego dar ślubny ojcu dziewczyny; jeżeli zaś jest płci żeńskiej wydaje ją za mąż i płaci dar ślubny jej ojcu. A dar ślubny jest u Słowian znaczny, w czym zwyczaj ich jest podobny do zwyczajów Berberów. Jeżeli mężowi urodzą się dwie lub trzy córki to one stają się powodem jego bogactwa, a jeżeli urodzi mu się dwóch chłopców, to staje się powodem jego ubóstwa. Jest to miejsce obfitujące w żywność, mięso i rybę. Jego władca posiada oddziały piesze, ponieważ konnica nie może się poruszać w ich krajach. Do niego należą daniny pobierane w jego państwie. Oddziałom swoim daje co miesiąc żołd, a w razie potrzeby daje im konie, siodła, uzdy i broń i wszystko czego potrzebują. Ożenek następuje u nich wedle uznania władcy, nie z wolnego wyboru. Król bierze na siebie całkowite ich utrzymanie. Jest on jak czuły ojciec dla swych poddanych.

Był pierwszym historycznym władcą państwa Polan. Pochodził z rodu Piastów. Gdy około 960 roku objął rządy, w skład państwa wchodziły Wielkopolska, Kujawy oraz część Mazowsza i Pomorza. Przez większość panowania walczył o poszerzenie granic księstwa. Po ciężkich zmaganiach z Wieletami opanował Pomorze Zachodnie aż po rzekę Odrę. W ostatnich latach rządów zajął Śląsk i prawdopodobnie Małopolskę. Dzięki temu następca Mieszka I odziedziczył po nim państwo, którego pozycja w Europie szybko rosła.

W IX i X wieku kolejni książęta w Europie Środkowo-Wschodniej przyjmowali wiarę chrześcijańską. Dzięki temu ich władza stawała się uświęcona przez Kościół. Władcy pragnący przyjąć nową religię według obrządku łacińskiego czynili to za pośrednictwem papiestwa lub cesarstwa niemieckiego. Mieszko I obawiał się uzależnienia od Niemiec, więc zawarł w 965 roku sojusz z chrześcijańskimi Czechami i pojął za żonę córkę księcia Dobrawę. W 966 roku książę Mieszko I przyjął chrzest w imieniu Polski. Dwa lata później w Poznaniu powstało pierwsze na ziemiach polskich biskupstwo. Biskupem został Jordan, który podlegał bezpośrednio papieżowi. Na obrazie Jana Matejki Zaprowadzenie chrześcijaństwa widać, jak wsparty o krzyż Mieszko I depcze rozbity posąg pogańskiego bożka. Obok księcia widać jego brata Czcibora, przyjmującego chrzest z rąk świętego Wojciecha. Scenę tę należy traktować w sposób symboliczny. W 966 gdy Mieszko przyjął chrześcijaństwo, Wojciech miał zaledwie 10 lat i mieszkał w Pradze. Postać świętego Wojciecha ma przypominać, że wiara wyznawców Chrystusa trafiła do Polski z Czech.

Akt chrztu nie oznaczał, że poddani Mieszka I nagle zostali gorliwymi wyznawcami Chrystusa większość Polan nadal czciła pogańskich bogów. Nowa religia odrzucała słowiańskie bóstwa i próbowała wyprzeć dawne obyczaje z czasem niektóre prastare obrzędy zamieniono na święta chrześcijańskie. Chrzest oznaczał nawiązanie ścisłych kontaktów ze światem Zachodu związanym tradycją i kulturą łacińską Polska znalazła się pod wpływem zachodnich wzorców w prawie, filozofii, architekturze i sztuce. Autorytet księcia opierał się teraz na silnej drużynie, bogatym skarbcu i poparciu duchowieństwa. Przyjęcie chrześcijaństwa ułatwiało Piastom pozyskanie pomocy w razie konfliktu z pogańskimi sąsiadami z północy Wieletami.

W 991 roku z rozkazu Mieszka I został stworzony dokument Dagome iudex (Mieszko sędzia). W piśmie książę oddawał swoje państwo pod opiekę papieża akt miał symbolicznie uniezależniać Polskę od cesarza. Na jego podstawie można ustalić, że państwo Mieszka na północy sięgało Bałtyku i ziem Prusów, na południu Moraw a na zachodzie do rzeki Odry. Rok po wydaniu Dagome iudex Mieszko I zmarł.

Po śmierci Mieszka I pomiędzy jego synami rozpoczęła się walka o władzę ostatecznie zwyciężył ją najstarszy z nich Bolesław, nazwany później Chrobrym (odważnym). Wypędził on z kraju swoją macochę Odę i trzech przyrodnich braci, później pokonał możnowładców, którzy sprzeciwiali się objęciu przez niego tronu książęcego w ten sposób został jedynym władcą Polski. Państwo piastowskie pod jego rządami stało się główną potęgą w Europie Środkowej. Zakładane przez Bolesława kościoły i klasztory oraz grody zarządzane przez kasztelanów umożliwiły sprawne rządzenie krajem. W najważniejszych grodach w Gnieźnie, Poznaniu, Krakowie, Płocku, Gdańsku i Wrocławiu stacjonowały drużyny wojów dzięki nim książę sprawował kontrolę nad całym państwem.

Wojciech, zwany także Adalbertem, pochodził z czeskiego rodu Sławnikowiców rywalizującego z Przemyślidami o władzę w Czechach. Po przyjęciu święceń kapłańskich i zdobyciu odpowiedniego wykształcenia został biskupem Pragi i czuwał nad przestrzeganiem zasad wiary. Doprowadziło to do konfliktu pomiędzy nim a księciem Czech, który prowadził zabroniony przez Kościół handel niewolnikami. W wyniku sporu duchowny został wygnany z Pragi. W 997 Wojciech przybył na dwór Bolesława Chrobrego. Władca Polski pomógł biskupowi w przygotowaniu wyprawy misyjnej do pogańskich plemion Prusów, zamieszkujących tereny nad Bałtykiem. Biskup bez przeszkód dotarł na ziemie pruskie i zaczął nawracać tamtejszą ludność na chrześcijaństwo wkrótce jednak złamał miejscowe obyczaje, za co został pojmany i zabity przez pogan. Jego ciało było dla władcy Polski tak cenne, że zgodził się wykupić je od Prusów według kronikarzy za relikwię zapłacił tyle złota, ile ważyły zwłoki męczennika. Relikwie (szczątki ciała świętego lub przedmioty związane z jego życiem) świętego Wojciecha otaczano kultem i przypisywano im cudowną moc. Relikwie z Polski wywiózł książę czeski Brzetysław. Do dziś znajdują się w Czechach. Dzieje biskupa opisał między innymi Brunon z Kwarfurtu. Jednak najsłynniejsze przedstawienie losów świętego Wojciecha znajduje się na Drzwiach Gnieźnieńskich pochodzących z XII wieku. Umieszczono na nich brązowe płaskorzeźby z brązu z 18 scenami z życia męczennika.

Męczeńska śmierć Wojciecha i jego szybka kanonizacja (uznanie przez Kościół za świętego) miały duże znaczenie dla dalszych dziejów Polski. W średniowiecznej Europie wzrastała bowiem pozycja kraju, który posiadał własnego świętego. Do grobu biskupa w Gnieźnie wkrótce zaczęły przybywać liczne pielgrzymki. Za zgodą cesarza i papieża w Gnieźnie powstało arcybiskupstwo (metropolia) na jej czele stanął Radzim Gaudenty, brat świętego Wojciecha. Na terenie Polski zostały również założone nowe biskupstwa w Krakowie, Kołobrzegu i we Wrocławiu. W 1000 roku do stolicy państwa Piastów przybył cesarz Otton III Rudy. Pragnął przekonać Bolesława Chrobrego do idei uniwersalnego cesarstwa utworzonego z kilku równorzędnych prowincji jedną z nich miała zostać Słowiańszczyzna. Podczas zjazdu w Gnieźnie cesarz, pod ogromnym wrażeniem przyjęcia, symbolicznie ukoronował księcia Polski, co umocniło polityczną pozycję Bolesława i jego kraju w Europie. Odtąd Bolesław Chrobry stał się władcą, z którym pozostali monarchowie europejscy musieli się liczyć.

Kopię włóczni świętego Maurycego od Ottona III otrzymał Bolesław Chrobry. Oryginalna włócznia była symbolem władzy średniowiecznych cesarzy rzymskich. W grocie włóczni umieszczony był gwóźdź z krzyża Chrystusa. Kopia była jednym z insygniów koronacyjnych władców Polski, obok korony, złotego jabłka i miecza Szczerbca. Obecnie znajduje się w skarbcu katedry na Wawelu.

Po nagłej śmierci Ottona III stosunki polskoniemieckie znacznie się pogorszyły w Rzeszy wybuchła wojna domowa pomiędzy kandydatami do tronu. Bolesław Chrobry skorzystał z okazji i podjął próbę rozszerzenia wpływów na okoliczne ziemie organizowane przez księcia najazdy na należące do cesarstwa tereny zapoczątkowały konflikt z Niemcami Chrobremu udało się czasowo zająć Czechy, Morawy i Słowację. Walki trwały z przerwami kilkanaście lat ostatecznie podpisano w 1018 roku w Budziszynie traktat pokojowy, na którego mocy Bolesław zachował zdobyte Milsko i Łużyce. Niedługo potem Bolesław Chrobry, korzystając z pomocy cesarza, rozpoczął wojnę z Rusią Kijowską zdobył jej stolicę Kijów i osadził na tamtejszym tronie swojego zięcia Świętopełka oraz przyłączył do Polski Grody Czerwieńskie. Sukcesy na Wschodzie okazały się nietrwałe Świętopełk został zdetronizowany, a stosunki polsko-ruskie pozostały wrogie.

Z wyprawą Bolesława Chrobrego na Ruś wiąże się legenda dotycząca Szczerbca miecza koronacyjnego królów Polski. Według niej podczas wkraczania do Kijowa książę uderzył mieczem o jedną z bram wjazdowych do miasta, tak zwaną Złotą Bramę. W ten sposób powstała na broni charakterystyczna szczerba. Dziś wiadomo jednak, że opowieść ta nie jest prawdziwa, gdyż w 1018 roku Złota Brama jeszcze nie istniała. Szczerbiec wykonano w XIV wieku i użyto przy koronacji Władysława Łokietka.

Bolesław był odważnym przywódcą, świadomym siły polskiego państwa i dbającym o jego rozwój. Po utworzeniu arcybiskupstwa gnieźnieńskiego najważniejszym celem politycznym Bolesława Chrobrego stało się zdobycie korony królewskiej, potwierdzającej niezależność jego władzy i państwa. Wykorzystując śmierć cesarza w 1025 roku koronował się w Gnieźnie na króla Polski koronację później uznał papież. Mimo że pierwszy król Polski zmarł kilka miesięcy po koronacji, to sam akt miał ogromne znaczenie Królestwo Polskie stało się w pełni niezależne od cesarza i zajmowało równorzędną pozycję wśród innych krajów europejskich. Aktywna polityka zagraniczna Bolesława i związane z nią nieustanne wojny przyniosły spustoszenie części terytorium państwa. Wkrótce nastąpił wzrost niezadowolenia ludności. Przyczyniły się do niego również wysokie daniny płacone na rzecz władcy i Kościoła. Swojemu następcy Chrobry przekazał rozległe królestwo, otoczone jednak wrogimi sąsiadami.

Po śmierci Chrobrego walkę o tron wygrał jego młodszy syn Mieszko II, który koronował się na króla w 1025 roku. Rywalizujący z nim starszy brat Bezprym i młodszy brat Otton zostali wygnani. Żoną Mieszka Lamberta była siostrzenica Ottona Rycheza (która została koronowana na pierwszą królową Polski). Nowy władca kontynuował politykę zagraniczną ojca, dlatego wystąpił zbrojnie przeciwko cesarzowi i organizował wyprawy łupieżcze na Saksonię. Decyzje te okazały się niekorzystne dla Polski. Cesarz w porozumieniu z księciem ruskim Jarosławem najechał państwo polskie, co zbiegło się z buntem poddanych w związku z ogromnymi podatkami. Sąsiadom Polski udało się odebrać Polsce ziemie zdobyte przez Chrobrego Milsko i Łużyce, Morawy i Grody Czerwieńskie. Mieszko II został w 1031 roku wypędzony z kraju, a rządy przejął okrutny Bezprym. Mieszko uciekł do Czech, gdzie został uwięziony i wykastrowany, a Rycheza uciekła do Niemiec, zabierając insygnia królewskie. Bezprym krótko po tym został zamordowany.

W 1032 roku Mieszko II powrócił do Polski, opanował trudną sytuację w kraju, w czym pomogli mu dotychczasowi wrogowie, władcy Niemiec i Rusi, którzy nie byli zainteresowani całkowitym zniszczeniem państwa Piastów, lecz tylko jego osłabieniem. Mieszko musiał jednak zgodzić się na warunki cesarza, czyli zrzec się korony królewskiej i złożyć mu hołd, czym osłabił znacznie autorytet Polski, która była rozbita wewnętrznie i zniszczona walkami, a Mieszko II nie zdołał jej wzmocnić, umarł dwa lata później. Wtedy władzę najprawdopodobniej przejął jego syn Bolesław Zapomniany, który był człowiekiem wyjątkowo nikczemnym i okrutnym, szybko zmarł i miał zostać przez wielu historyków średniowiecznych wymazany z kart historii. Sytuację wewnętrzną pogorszył wybuch powstania ludowego skierowanego przeciw możnowładcom i Kościołowi (tak zwana reakcja pogańska), palono kościoły, a państwo pogrążone w chaosie rozpadło się. Sytuację tę wykorzystał książę czeski Brzetysław, który najechał Wielkopolskę i ją doszczętnie ograbił, niszcząc największe grody, w tym Gniezno i porywając wielu mieszkańców w niewolę, wywiózł skarbiec królewski i relikwie świętego Wojciecha i wycofując się przyłączył Śląsk do Czech.

Katastrofa państwa polskiego wzbudziła niepokój sąsiadów, że wzrośnie potęga Czech oraz wybuchną powstania ludowe. W tej sytuacji cesarz i wielki książę kijowski udzielili pomocy młodszemu synowi Mieszka II Kazimierzowi, który przebywał w Niemczech w klasztorze. Na czele wojska niemieckiego Kazimierz wrócił do Polski w 1039 roku i odzyskał Wielkopolskę i Małopolskę. Z powodu zniszczenia Gniezna i Poznania funkcję stolicy zaczął pełnić Kraków. Kazimierz uznał zwierzchnictwo cesarza, po zbrojnej pomocy Rusi odzyskał Mazowsze, Pomorze Gdańskie oraz Śląsk (pod warunkiem płacenia odszkodowania Czechom. Księciu udało się odbudować strukturę kościelną, ale w Gnieźnie nie mogło powstać arcybiskupstwo, ze względu na brak relikwii świętego Wojciecha. Wojsko zostało zreorganizowane, zlikwidowano kosztowną drużynę, dano im ziemię. Tak zaczęło się na terenie Polski kształtować rycerstwo. Państwo Kazimierza Odnowiciela historycy nazywają początkiem drugiej monarchii piastowskiej.

To XIX-wieczne dzieło jest artystyczną wizją autora samotny książę wraca do kraju, ręce ma złożone w geście rozpaczy, twarz jego jest pełna bólu, gdy patrzy na zamordowanego księdza, przygniecionego złamanym krzyżem, leżącą obok Biblię z wyrwanymi kartkami i kielich z wysypaną hostią. Symbolizuje to nawrót pogaństwa. Stary rycerz, wierny sługa księcia, próbuje mu oszczędzić tego widoku. Krajobraz jest smutny i ciemny. Na jasnym tle został namalowany tylko książę.

Po śmierci Kazimierza I Odnowiciela władzę w Polsce objął jego najstarszy syn Bolesław II Śmiały (Szczodry). Młody władca stanął na czele państwa już w znacznej mierze odbudowanego, ale nadal potrzebującego konsolidacji (wzmocnienia organizacji wewnętrznej). Bolesław chciał, by Polska odzyskała dawną pozycję i uniezależniła się od sąsiadów zaczął prowadzić bardzo odważną i ryzykowną politykę zagraniczną. Odmówił płacenia Czechom trybutu za Śląsk, pomógł zdobyć tron węgierski Beli I wrogowi cesarza, zaangażował się w konflikt o władzę na Rusi, gdzie wprowadził na tron swojego wuja i odzyskał Grody Czerwieńskie, a w sporze o inwestyturę poparł papieża, dzięki czemu odbudowano arcybiskupstwo w Gnieźnie, co znów uniezależniło kraj od metropolii niemieckiej i czeskiej. W dowód zaufania papież wyraził zgodę na koronację Bolesława II na króla Polski w Boże Narodzenie 1076 roku. Zaangażowanie w politykę europejską tak bardzo pochłonęło uwagę króla, że nie zapobiegł oderwaniu się od Polski Pomorza Gdańskiego.

Możnowładcom polskim nie podobało się wzmocnienie władzy królewskiej. Przy energicznym królu musieli pohamować swoje ambicje. Poddani musieli płacić wysokie daniny na wyprawy wojenne króla, którego często nie było w kraju, więc jego autorytet słabł. Podczas wyprawy na Ruś, pod nieobecność króla w 1079 roku wybuchł bunt ludności, na którego czele stali możnowładcy wspierani przez biskupa krakowskiego Stanisława ze Szczepanowa, który sprzeciwiał się okrucieństwu króla. Król surowo ukarał buntowników, a popierającego ich biskupa skazał za zdradę na śmierć przez poćwiartowanie. Według relacji kronikarzy biskup zginął w krakowskim kościele Na Skałce w trakcie odprawiania nabożeństwa. Doprowadziło to do wojny domowej, a król został zmuszony do ucieczki z kraju na Węgry, gdzie wkrótce zmarł w tajemniczych okolicznościach. Stanisław, mimo że zdradził króla, został uznany świętym i jest uznawany za patrona Polski.

Średniowieczni kronikarze w różny sposób relacjonowali i oceniali spór między królem a biskupem. Kilkadziesiąt lat po śmierci Stanisława wydarzenie to opisał Gall Anonim. Ponad sto lat później to samo zdarzenie opisał biskup Wincenty Kadłubek. Wymień podobieństwa i różnice między relacjami. Gall Anonim: Jak zaś król Bolesław z Polski został wyrzucony, dużo byłoby o tym do opowiadania, lecz to powiedzieć wolno, że nie powinien był pomazaniec na pomazańcu jakiegokolwiek grzechu cieleśnie mścić. To bowiem wiele mu zaszkodziło gdy przeciw grzechowi grzech zastosował, gdy za zdradę wydał biskupa na obcięcie członków. Ani bowiem zdrajcy biskupa nie usprawiedliwiamy, ani króla mszczącego się tak szpetnie nie zalecamy. Wincenty Kadłubek: A król z takim zapamiętaniem prowadził wojnę, iż rzadko przebywał w zamku, ciągle w obozie, rzadko w ojczyźnie, wciąż wśród nieprzyjaciół. Bolesław poniechawszy umiłowania prawości, wojnę prowadzoną z nieprzyjaciółmi zwrócił przeciwko swoim. Zmyśla, że królewski nastają majestat. Mówi, że nie podobają mu się żonaci, gdyż więcej obchodzi ich sprawa niewiast, niż względem władcy uległość. Żali się, iż go dobrowolnie na pastwę wrogów wydali. Domaga się przeto głowy dostojników, a tych, których otwarcie dosięgnąć nie może, dosięga podstępnie. Nawet niewiasty, którym mężowie przebaczyli z tak wielką prześladował potwornością. A gdy prześwięty biskup krakowski Stanisław nie mógł odwieść go od tego okrucieństwa, wyciąga ku niemu miecz klątwy i w dziksze popada szaleństwo. Rozkazuje przy ołtarzu, nie okazując uszanowania ani dla stanu, ani dla miejsca, ani dla chwili porwać biskupa! Ilekroć okrutni służalcy próbują rzucić się na niego, tylekroć skruszeni na ziemię powaleni łagodnieją. Wszak tyran, lżąc ich z wielkim oburzeniem, sam podnosi świętokradzkie ręce, sam odrywa pasterza od owczarni. O żałosne, najżałobniejsze śmiertelne widowisko! Świętego bezbożnik, miłosiernego zbrodniarz, biskupa niewinnego najokrutniejszy świętokradca rozszarpuje. Poszczególne członki na najdrobniejsze cząstki rozsiekuje.

Po wygnaniu Bolesława II Śmiałego władzę w Polsce objął jego młodszy brat Władysław I Herman. Zgodnie z oczekiwaniami nie miał ani ambicji, ani zdolności brata. Przestał popierać papieża, wycofał się z Rusi i Węgier, zrezygnował z korony, a stolicę przeniósł do Płocka. Nieudolnego księcia w rządach zastępował wojewoda mazowiecki palatyn Sieciech, który był sędzią i najwyższym dowódcą wojskowym, przedstawicielem możnowładztwa. W wyniku walk wewnętrznych Sieciech został wygnany, a Władysław podzielił państwo na trzy części. Mazowsze zostawił sobie, Wielkopolskę i Kujawy otrzymał starszy syn Zbigniew, Małopolskę i Śląsk otrzymał młodszy syn Bolesław.

Po śmierci Władysława Hermana terytorium Polski nadal pozostawało podzielone między jego dwóch synów. Wkrótce między braćmi doszło do konfliktu wywołanego najazdami Bolesława na Pomorze. Wojska Bolesława przemierzały terytorium Zbigniewa i grabiły je w drodze na i z Pomorza, a Pomorzanie w odwecie napadali ziemie Zbigniewa i je grabili, nie docierając na ziemie Bolesława. Bolesław dzięki najazdom na Pomorze zyskał sławę wśród rycerstwa, którą skierował przeciwko bratu, którego po zajęciu jego terenów ostatecznie wygnał z kraju.

Zbigniew zwrócił się o pomoc do cesarza niemieckiego, który postanowił wykorzystać konflikt do podporządkowania sobie księcia Bolesława. Zwrócił się do niego, aby oddał połowę państwa bratu i płacił cesarstwu trybut, co oczywiście Bolesław wyśmiał. W 1109 roku na Polskę najechało wojsko niemieckie i czeskie. Doszło do oblężenia Głogowa, w wyniku którego Niemcy wzięli polskich zakładników i przyczepili ich do maszyn oblężniczych, aby Polacy nie strzelali. Król nakazał jednak nie wahać się i strzelać, w wyniku czego Niemcy ponieśli klęskę, nie udało im się też zdobyć innych grodów więc wycofali się. Zawarto porozumienie, na mocy którego Zbigniew wrócił do kraju. Bolesław pojmał brata, oskarżył o zdradę i kazał oślepić. Okaleczony Zbigniew wkrótce potem zmarł, za co Bolesław publicznie odpokutował i przekazał Kościołowi bogate dary, pamiętając o tym, co spotkało jego stryja Bolesława Śmiałego. Odtąd książę Bolesław Krzywousty rządził niepodzielnie udało mu się do 1122 podbić całe Pomorze, włączyć je do Polski i schrystianizować.

Bolesław III miał kilku synów i chcąc zapobiec walkom między nimi postanowił uregulować kwestię dziedziczenia po jego śmierci, chcąc też ograniczyć rosnącą w siłę władzę możnowładców. W 1138 roku ogłosił testament (statut), w którym dzielił kraj pomiędzy swoich czterech synów, wprowadzając ustrój senioratu. Każdy otrzymał swoją dzielnicę: Władysław II Wygnaniec otrzymał Śląsk, Bolesław IV Kędzierzawy otrzymał Mazowsze, Mieszko III Stary otrzymał Wielkopolskę, Henryk Sandomierski otrzymał Ziemię Sandomierską. Najstarszy syn (senior) Władysław II Wygnaniec otrzymał dodatkowo dzielnicę senioralną pas ziemi między Gnieznem, Kaliszem i Krakowem, który łączył wszystkie dzielnice. Później z dzielnicy senioralnej wydzielono Ziemię Łęczycką, która przypadła piątemu synowi Kazimierzowi II Sprawiedliwemu, którego nie uwzględnił testament, ponieważ syn był pogrobowcem urodził się po śmierci ojca.

Po śmierci Bolesława Krzywoustego i wprowadzeniu podziału dzielnicowego nastąpił wieloletni okres (1138-1320) nieustannych rujnujących kraj bratobójczych wojen, pełnych zdrad, podstępów, szukania pomocy pogan, klątw kościelnych, morderstw i wzajemnych oskarżeń. Marzenie Bolesława o jedności podzielonego państwa się nie ziściło. Już kilka lat po jego śmierci najstarszy z braci senior Władysław Wygnaniec zaczął rościć sobie prawo do władzy nad całym państwem, jednak napotkał opór braci i możnowładztwa i został wygnany z kraju. Kolejnym seniorem został jego brat Bolesław Kędzierzawy, gdy do Polski wkroczył cesarz niemiecki Barbarossa, który zmusił Bolesława do złożenia mu hołdu lennego. Po jego śmierci seniorem został Mieszko Stary, który zostaje usunięty przez możnowładców. Władza centralna zaczęła tracić znaczenie na rzecz poszczególnych dzielnic. Ostatecznie na zjeździe w Łęczycy w 1180 roku ustalono, że princepsem zostanie najmłodszy z braci Kazimierz Sprawiedliwy, a tron senioralny będą dziedziczyli jego synowie, co oznaczało upadek zasady senioratu. Do ostatecznego rozbicia książąt piastowskich doszło podczas zjazdu w Gąsawie w 1227 roku. Pełniący wówczas funkcję princepsa Leszek Biały spotkał się z pozostałymi książętami. W wyniku spisku na obrady wtargnęli zbrojni, którzy urządzili krwawą łaźnię zabili księcia Leszka i ciężko ranili innych. Po śmierci ostatniego princepsa szansa na współpracę książąt została ostatecznie zaprzepaszczona. W kolejnych latach dzielnice uległy dodatkowym podziałom i w drugiej połowie XIII wieku dawne silne państwo Krzywoustego tworzyło mozaikę siedemnastu niezależnych, małych i słabych księstw. Rozbicie dzielnicowe najwięcej korzyści przyniosło możnowładcom zyskiwali od władców liczne przywileje i ziemie w zamian za poparcie. Podzielona Polska nie była w stanie odpierać ataków wrogów. Na Mazowsze napadali Jaćwingowie, Prusowie i Litwini, Pomorze Szczecińskie zajął cesarz, ziemię lubuską zagarnęła Marchia Brandenburska, Pomorze Gdańskie uniezależniło się. Rozbita Polska utraciła swoją pozycję na arenie międzynarodowej, a współpraca między dzielnicami nie istniała.

Podczas rozbicia dzielnicowego dla mieszkańców Mazowsza szczególnie dokuczliwe stały się łupieżcze najazdy pogańskich Prusów. Na początku XIII wieku dzielnicą tą rządził Konrad Mazowiecki. Był on zajęty walkami o tron krakowski i nie miał dość siły, aby zapewnić spokój na terenach graniczących z Prusami. Podjął wtedy decyzję o sprowadzeniu do Polski Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (Krzyżaków), którzy musieli uciekać z Bliskiego Wschodu i Węgier. W 1226 roku Konrad Mazowiecki podpisał z wielkim mistrzem Zakonu umowę, na mocy której Krzyżacy mieli podbić i schrystianizować Prusy. Zakon otrzymał od Konrada ziemię chełmińską jako uposażenie, a od cesarza akt nadania wszystkich ziem, które zdobędą. Podbój Prus trwał około 50 lat. Wspierani przez rycerstwo zachodnioeuropejskie w krwawy, bezlitosny i okrutny sposób Krzyżacy nawracali Prusów, najczęściej ich mordując, doprowadzając do ich wyginięcia. Zakon szybko się usamodzielnił, na zdobytych ziemiach utworzył silne i niezależne państwo, wybudował kilkadziesiąt zamków obronnych i zakładał miasta (Toruń, Elbląg, Malbork). Państwo Zakonne było państwem, które przez setki lat obejmowało nie tylko ziemie Prusów, ale także Inflanty (Łotwę i Estonię), które to tereny zostały przyłączone po inkorporacji w 1237 roku niemieckiego Zakonu Kawalerów Mieczowych przez zakon krzyżacki.

Zamek to jedna z najwspanialszych fortyfikacji średniowiecznych w Europie. Wzniesienie tej ogromnej budowli obronnej zajęło Krzyżakom około 150 lat. W XIV i XV wieku Malbork był siedzibą wielkiego mistrza zakonu i stolicą państwa krzyżackiego. Twierdza pozostała niezdobyta, mimo że dwukrotnie oblegała ją armia polska. Ostatecznie zamek bez walki poddali Polakom nieopłacani od miesięcy najemnicy wynajęci przez zakon. Twierdza została w znacznym stopniu zniszczona w 1945 roku. Odbudowano ją po wojnie i obecnie mieści się tam muzeum. Twierdza podzielona jest na trzy części. Zamek Niski zamieszkiwali głównie rzemieślnicy i służba zamkowa, znajdowały się tam stajnie, kuchnie, magazyny, piekarnia, a nawet browar. Zamek Średni był reprezentacyjną częścią budowli. Znajdowały się w nim Wielki Refektarz, Pałac Wielkiego Mistrza i refektarz zimowy i letni w komnatach Średniego Zamku Krzyżacy gościli rycerzy z Europy Zachodniej. Zamek Wysoki stanowił najsilniej ufortyfikowaną, wewnętrzną część twierdzy znajdowały się w nim gabinety najwyższych dostojników krzyżackich, kaplica Najświętszej Marii Panny, skarbiec oraz piekarnia. Mieściły się tam także magazyny.

W związku z pogłębiającym się osłabieniem politycznym Polski wielu książąt piastowskich zaczęło podejmować próby zjednoczenia państwa, czemu sprzeciwiali się możnowładcy. Pod koniec XIII wieku do walki o koronę, symbolizującą jedność i niezależność państwa, stanęli książę śląski Henryk Probus, książę brzesko-kujawski Władysław Łokietek oraz książę wielkopolski Przemysł II. Każdy z nich próbował opanować jak największą część kraju i zająć Kraków stolicę dawnego królestwa. Dzięki działaniom dyplomatycznym największe wpływy na ziemiach polskich uzyskał Przemysł II z wielkopolskich Piastów i mimo że nie zdobył on Krakowa w 1295 roku w katedrze gnieźnieńskiej arcybiskup Jakub Świnka koronował go na czwartego króla Polski. Państwo Przemysła obejmowało jedynie Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie, ponieważ zwierzchnictwa króla nie uznał żaden z pozostałych książąt dzielnicowych, więc nie kończyło to rozbicia dzielnicowego. Panowanie nowego władcy trwało niezwykle krótko rok po koronacji, w wyniku spisku zorganizowanego przez margrabiów brandenburskich i możnych wielkopolskich, król został zamordowany. Mimo tych wydarzeń koronacja miała wielkie znaczenie dla kraju Polska odrodziła się bowiem jako niezależne królestwo.

Orzeł był używany na pieczęciach, monetach Piastów, tarczach i chorągwiach od XII wieku. Oficjalnym godłem Królestwa Polskiego stał się od koronacji Przemysła II.

Po śmierci Przemysła II do walki o koronę stanęli książę kujawski Władysław Łokietek i książę śląski Henryk III. Początkowo sukcesy odnosił Władysław Łokietek, który opanował Pomorze Gdańskie i Wielkopolskę, ale nie cieszył się poparciem Polaków, którzy domagali się od nowego króla przede wszystkim zaprzestania wyniszczających walk. Sytuację tę wykorzystał potężny król czeski Wacław II z dynastii Przemyślidów opanował Małopolskę, Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie. Władysław Łokietek został zmuszony do ucieczki z kraju. Wacław II poślubił córkę Przemysła II, dzięki czemu mógł zostać uznał się za prawowitego następcę tronu. W 1300 roku arcybiskup Jakub Świnka koronował go w katedrze gnieźnieńskiej na piątego króla Polski. Nowy władca dążył do zakończenia walk wewnętrznych i ustabilizowania sytuacji w kraju. Przeprowadził wiele reform aby usprawnić funkcjonowanie administracji królewskiej, wyznaczał swoich namiestników (starostów) sprawujących władzę w prowincjach.

Rządy czeskiego króla Wacława II, który otaczał się Niemcami i Czechami, budziły niechęć polskich możnowładców, dlatego coraz przychylniej odnosili się do prób odzyskania władzy przez Władysława Łokietka, który wrócił do Polski z Węgier i rozpoczął walkę o tron realizację tych zamierzeń umożliwiła śmierć Wacława II i zamordowanie jego syna i następcy Wacława III. Władysław Łokietek zajmował kolejne tereny Małopolskę, Wielkopolskę, Kujawy, Pomorze Gdańskie. Mazowsze i Śląsk pozostały pod panowaniem samodzielnych książąt piastowskich. W 1320 roku arcybiskup Janisław koronował na Wawelu w Krakowie Władysława Łokietka na króla Polski, co kończyło wieloletni okres rozbicia dzielnicowego.

Władysław Łokietek był pierwszym władcą Polski koronowanym w katedrze na Wawelu. Wydarzenie to opisał w drugiej połowie XV wieku Jan Długosz w Rocznikach. Opisz przebieg uroczystości koronacyjnej. Wyjaśnij, dlaczego koronacji władcy dokonał arcybiskup gnieźnieński. W niedzielę tedy w dzień świętych Fabiana i Sebastiana przybyli do Krakowa przedstawiciele wszystkich warstw i stanów. Książę Władysław Łokietek w katedrze krakowskiej namaszczony został na króla przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława w asystencji biskupów, opatów, tłumu dostojników i rycerstwa niezliczonego, żona zaś jego na królową Polski. Ukoronowani oboje zostali koronami królewskimi, które przeniesiono z Gniezna do Krakowa wraz z jabłkiem, berłem i innymi insygniami królewskimi. Dzień ten spędzono w niezmiernej radości i przepychu. Nazajutrz zaś po koronacji król Władysław przybrany w królewski strój, objechawszy najpierw miasto, wjechał do Krakowa na tron przygotowany dla siebie, gdzie od mieszczan krakowskich odebrał hołd i przysięgę wierności.

W 1308 roku Pomorzu Gdańskiemu zagroziła Marchia Brandenburska. Król nie był w stanie pospieszyć z odsieczą, więc poprosił Krzyżaków o interwencję. Krzyżacy pomogli, po czym zdradziecko usunęli polską załogę z Gdańska, dokonali rzezi mieszkańców i opanowali całe Pomorze Gdańskie. Król zdecydował się na pośrednictwo sądu papieskiego w Inowrocławiu wyrok stanowił, że Krzyżacy mają zwrócić Polsce Pomorze Gdańskie. Zakon nie uznał jednak decyzji sądu, co spowodowało wybuch pierwszej wojny polsko-krzyżackiej w 1326 roku, która przez następne lata pustoszyła kraj i doprowadziła go do ruiny. Do wojny dołączyły Czechy, które zaatakowały Polskę z drugiej strony. Ostatecznie nastąpił odwrót obu wrogich armii, podczas których doszło w 1331 roku do bitwy we mgle pod Płowcami (Kujawy), którą Polska wygrała, zabierając łupy Krzyżaków i biorąc wielu dostojników zakonnych do niewoli. Rok później kolejny najazd Krzyżaków spowodował utratę Kujaw i zmusił króla do zawarcia niekorzystnego dla Polski rozejmu. Władysław I Łokietek umiera w roku 1333 roku, ograniczając Polskę do Wielkopolski i Małopolski.

Po śmierci Władysława Łokietka królem Polski został jego syn Kazimierz III, który jako jedyny król Polski w historii nosił przydomek Wielki. Obejmował on władzę nad państwem, w którego skład wchodziły tylko Wielkopolska i Małopolska. Pozostałe ziemie należały do innych państw lub były od nich uzależnione. Pomorze Gdańskie i ziemia dobrzyńska należały do Krzyżaków, Śląsk był pod zwierzchnictwem Czech, Pomorze Zachodnie podlegało cesarzowi, ziemia lubuska należała do Marchii Brandenburskiej. Polska była za słaba na prowadzenie walk z sąsiadami, dlatego Kazimierz zdecydował się zmienić politykę zagraniczną.

Polityka zagraniczna króla opierała się na dyplomacji. Doprowadził do zawarcia kompromisów międzynarodowych, wymagających ustępstw obu stron. Na zjeździe w Wyszehradzie król czeski, w zamian za znaczne odszkodowania pieniężne, zrezygnował z roszczeń do polskiego tronu po Wacławie II i Wacławie III. Z Czechami podpisano też pokój w Namysłowie, w którym król Polski zrzekł się praw do Śląska. Zawarto też pokój wieczysty w Kaliszu w 1343 roku z Krzyżakami Kazimierz zrezygnował z Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej, a Krzyżacy oddali Polsce Kujawy i ziemię dobrzyńską. Pokój gwarantował brak konfliktów zbrojnych przez najbliższe 60 lat. Kazimierzowi został złożony hołd lenny z Mazowsza piastowscy książęta mazowieccy zobowiązali się udzielać Polsce zbrojnej pomocy. W wyniku wojen udało się Kazimierzowi Wielkiemu przyłączyć do Polski Ruś Halicką (obecnie okolice Przemyśla i Lwowa), Podole (z Kamieńcem Podolskim, obecnie Ukraina) i Księstwo Włodzimierskie (obecnie okolice Chełma).

Gdy Kazimierz obejmował rządy, każda dzielnica państwa dysponowała innymi prawami zwyczajowymi. Król nakazał je spisać i zatwierdził dwa statuty dla Wielkopolski statut piotrkowski i dla Małopolski statut wiślicki, które stały się podstawą dla prawa ogólnopolskiego. Król uregulował prawo dotyczące Żydów, którzy zaczęli przybywać do Polski od końca XI wieku, uciekając przed prześladowaniami na Zachodzie, nadał im własny samorząd i swobodę handlu oraz zagwarantował im bezpieczeństwo osobiste (Żydzi mieli własne miasto Kazimierz obecnie dzielnica Krakowa). Kazimierz III zdobył przychylność mieszkańców Rusi, którzy byli prawosławni, gdyż podjął starania o utworzenie odrębnej metropolii prawosławnej. Swoje rządy król rozpoczął od reformy administracyjnej, powołał organ doradczy radę królewską, do której należeli dygnitarze sprawujący urzędy centralne, czyli marszałek, kanclerz i podskarbi. Urzędy terytorialne sprawowali wojewoda, kasztelanowie i starostowie. Ważną rolę zaczęły odgrywać zjazdy, na których szlachta i urzędnicy podejmowali najważniejsze decyzje w sprawach lokalnych. Do sprawnego funkcjonowania państwa król potrzebował wykształconych ludzi, przede wszystkim prawników. Możliwością zdobywania coraz wyższego wykształcenia zainteresowanych było wielu duchownych, a także osoby należące do innych stanów. Dlatego król podjął starania u papieża, aby ten zatwierdził statut wyższej uczelni w Krakowie. Papież taki statut zatwierdził i w 1364 król ufundował (założył) Akademię Krakowską (uniwersytet) w Krakowie. Akademia miała trzy wydziały: prawa, medycyny i filozofii. Spadkobiercą Akademii jest istniejący do dzisiaj Uniwersytet Jagielloński.

Z powodu zagrożenia zewnętrznego król wzmocnił system obronny państwa. Rozpoczął budowę całego systemu zamków z kamienia i cegły (około 50), a wiele miast zostało otoczonych murami obronnymi. Podstawę siły zbrojnej państwa stanowiło pospolite ruszenie wszystkich właścicieli ziemskich, przede wszystkim rycerzy, których było około 20 tysięcy. Król dbał o rozwój miast (za jego panowania założono ponad 100 miast i wsi). Nadał miastom prawo składu i przymus drogowy, dzięki czemu mieszczanie się wzbogacali. Ustalono jeden podatek do skarbu państwa, tak zwane poradlne (12 groszy od łanu). Już w średniowieczu znane było powiedzenie na temat króla Kazimierza: Zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną. W 1364 roku król zorganizował w Krakowie zjazd monarchów i książąt europejskich, połączony z wielodniową ucztą u Mikołaja Wierzynka. W zjeździe udział wzięli: cesarz Karol Czeski, król Ludwik Węgierski, król Waldemar Duński, król Piotr Cypryjski oraz liczni książęta. Okazją do przyjęcia był ślub wnuczki Kazimierza Wielkiego z cesarzem. W rzeczywistości zjazd był manifestacją potęgi i bogactwa Polski i odbił się głośnym echem w Europie.

Za panowania Kazimierza Wielkiego nastąpiło oddzielenie osoby króla od państwa, które utraciło swój patrymonialny charakter. Król nie był zatem właścicielem państwa, ale tylko jego władcą, więc nie mógł dzielić jego terytorium. Korona stała się symbolem państwa, a termin Korona Królestwa Polskiego obejmował zarówno ziemie należące do Polski, jak i te które król powinien odzyskać, czyli Pomorze i Śląsk. Insygnia grobowe Kazimierza Wielkiego. Podobnych przedmiotów używano również podczas koronacji. Korona symbolizowała niezależne rządy królewskie, berło było znakiem najwyższej władzy sądowniczej, a jabłko z krzyżem przypominało, że monarcha włada państwem w imieniu Chrystusa.

Kazimierz Wielki nie miał męskiego potomka, dlatego był ostatnim Piastem na tronie polskim. Sojusznikiem Polski na arenie międzynarodowej były Węgry. Siostra Kazimierza, Elżbieta, była królową Węgier. Już na początku swego panowania Kazimierz zawarł układ dynastyczny z królem Węgier na jego mocy, w wypadku braku męskiego potomka, tron Polski przypadnie dynastii króla Węgier pochodzących z Francji Andegawenów. Po śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 roku władcą Polski został król Węgier Ludwik Andegaweński, zwany w Polsce Węgierskim, co ustanawiało polsko-węgierską unia personalną związek państw, w którym czynnikiem łączącym jest osoba władcy. Ludwikowi zależało na tym, by korona po nim przypadła jednej z jego córek, gdyż nie miał synów, ale polskie prawo zezwalało na dziedziczenie tronu tylko mężczyznom. Ludwik zmierzał do uzyskania poparcia dla swojego planu wśród szlachty polskiej, nadając jej przywileje. W 1374 roku w Koszycach król Ludwik I Węgierski wydaje pierwszy w historii przywilej generalny dla szlachty przywilej koszycki. Przywilej zwalniał szlachtę z płacenia podatków, z wyjątkiem zmniejszonego do 2 groszy z łanu poradlnego, co wpłynęło na znaczne zmniejszenie dochodów państwa. W zamian król uzyskał zgodę szlachty na objęciu tronu przez jedną ze swoich córek. Gdyby król chciał podwyższyć podatek, musiałby poprosić szlachtę o pozwolenie. Tak rozpoczął się powolny proces uzależniania królów polskich od szlachty.

Ludwik I Węgierski zmarł w 1382 roku. Rozpoczął się dwuletni okres bezkrólewia, podczas którego rządzili możnowładcy. Nie zgadzali się na koronację starszej córki Ludwika, królowej Węgier Marii, ponieważ była żoną Zygmunta Luksemburskiego, syna cesarza niemieckiego. W 1384 roku do Krakowa przybyła dziesięcioletnia Jadwiga, młodsza córka Ludwika Węgierskiego, która została koronowana na króla Polski. Zmarła ona mając zaledwie 25 lat. W 1997 roku została kanonizowana, czyli ogłoszona świętą.

Litwini należeli do ludów bałtyjskich. W XIII wieku utworzyli państwo, którego władcą był Mendog. Litwini pozostali ostatnim bastionem pogaństwa w Europie. Późniejszy władca książę Giedymin rozpoczął agresywną i zaborczą politykę podbojów na Wschodzie. Z czasem powstało ogromne powierzchniowo Wielkie Księstwo Litewskie ze stolicą w Wilnie, obejmujące olbrzymie terytorium od Bałtyku po Morze Czarne. Większość mieszkańców nowego państwa stanowili prawosławni Rusini. Litwa zmagała się z najazdami Krzyżaków, organizowanymi pod pretekstem misji chrystianizacyjnej. Gdy Jadwiga została królem Polski była zaręczona z austriackim księciem Wilhelmem Habsburgiem. Rada królewska domagała się zerwania tego związku, gdyż Polska i Austria nie miała wspólnych celów politycznych. Co innego Polska i Litwa. Jadwiga, nie bez wahań i dramatów, zaręczyny zerwała. Możnowładcy wybrali na męża Jadwigi starszego od niej znacznie wielkiego księcia litewskiego Jagiełłę Giedyminowicza. Została zawarta unia polsko-litewska w Krewie w 1385 roku, na mocy której Jagiełło wraz z poddanymi miał przyjąć chrzest i przyłączyć Litwę do Polski, zobowiązał się odzyskać ziemie utracone przez Polskę, a Polacy zgodzili się na ślub Jagiełły z Jadwigą i koronację go na króla Polski. Jagiełło, podczas chrztu w obrządku katolickim z rąk polskich, otrzymał imię Władysław, a następnie został wybrany przez szlachtę na króla Polski. Po ślubie odbyła się koronacja nowego władcy.

Państwo polsko-litewskie, połączone osobą władcy, było największym powierzchniowo państwem w Europie. Zmienił się stan narodowościowy mieszkali w nim Polacy, Litwini, Rusini, Niemcy, Żydzi i Tatarzy. Zmienił się stan wyznaniowy - mieszkali w nim wyznawcy chrześcijaństwa (katoliccy i prawosławni), judaizmu i islamu. Unia łączyła siły obu państw w walce ze wspólnym wrogiem Krzyżakami. Unia kończyła spór polsko-litewski o Ruś Halicką i Księstwo Włodzimierskie. Litwa stała się członkiem zachodniej cywilizacji, a król udał się na Litwę, by osobiście prowadzić chrystianizację kraju. Polska zyskała sławę państwa, które nawróciło ostatnich pogan w Europie.

Największym zagrożeniem dla Litwy byli Krzyżacy, którym zależało na połączeniu Prus i Inflant, między którymi leżała Żmudź. Ponieważ Litwa przyjęła chrześcijaństwo, ataki Krzyżaków stały się bezpodstawne nie uznali oni oczywiście chrztu Jagiełły i podsycali ambicje jego kuzyna księcia Witolda, który chciał na Litwie panować samodzielnie. Jednym z postanowień unii w Krewie było przyłączenie Litwy do Polski, co nie zostało zrealizowane, ze względu na bunt Witolda, który chciał zachować niezależność. Zawarł porozumienie z Krzyżakami i oddał im Żmudź. Ostatecznie Witold zgodził się na polubowne rozstrzygnięcie sporu z kuzynem Jagiełło uznał Witolda dożywotnio jako wielkiego księcia litewskiego i odrębność Litwy w ramach unii z Polską. Aby odzyskać zajętą przez Krzyżaków Żmudź, Jagiełło i Witold zaczęli szukać pretekstu do wypowiedzenia wojny. W 1409 na Żmudzi wybuchło powstanie przeciwko Krzyżakom. Powstanie poparła Litwa, a Polacy ogłosili, że najazd Krzyżaków na Litwę będzie odebrany jako atak na Polskę, który zrywałby podpisany przez Kazimierza Wielkiego pokój wieczysty.

Krzyżacy wypowiedzieli Polsce i Litwie wojnę i zajęli ziemię dobrzyńską. Król Władysław Jagiełło prowadził ofensywę bardzo rozważnie. Zgromadził najliczniejszą armię średniowiecznej Polski, która połączona z wojskami litewskimi ruszyła na Malbork. Do wielkiej bitwy doszło 15 lipca 1410 roku pod wsią Grunwald. Była to jedna z największych bitew średniowiecza. Po stronie Zakonu walczyło 20 tysięcy rycerzy, po stronie polsko-litewskiej 30 tysięcy. Walki trwały kilka godzin, wygrały wojska polsko-litewskie. Podczas walk poległ między innymi wielki mistrz Ulrich von Jungingen, wielu rycerzy krzyżackich zginęło lub dostało się do niewoli. Obraz Jana Matejki jest artystyczną wizją wydarzeń i nie może być traktowany jako przedstawienie rzeczywistych sytuacji. Centralną postacią obrazu jest wielki książę litewski Witold. Obok Witolda chorąży wojsk polskich trzyma w rękach chorągiew z Białym Orłem. Po prawej stronie Matejko namalował najsłynniejszego rycerza polskiego Zawiszę Czarnego. Drugą wyróżniającą się postacią na obrazie jest wielki mistrz krzyżacki Ulrich von Jungingen.

Polacy, mimo całkowitej klęski Krzyżaków, nie wykorzystali odniesionego zwycięstwa. Oddziały Witolda po bitwie grunwaldzkiej wróciły na Litwę, a rycerstwu polskiemu nie udało się zdobyć Malborka, jednej z najpotężniejszych twierdz ówczesnej Europy. W 1411 roku podpisany został I pokój toruński Polska odzyskała ziemię dobrzańską, Litwa Żmudź, a Krzyżacy musieli zapłacić ogromny okup za jeńców. Pokój nie zakończył konfliktu za życia Władysława dochodziło jeszcze parokrotnie do starć ostatecznie Krzyżacy zrzekli się roszczeń do Żmudzi. Po zawarciu pokoju toruńskiego Litwini nie obawiali się już Krzyżaków, więc byli mniej zainteresowani utrzymaniem ścisłych więzi z Polską. W 1413 roku w Horodle podpisano nową unię polskolitewską, która potwierdzała odrębność Polski i Litwy. Na stałe został wprowadzony tytuł wielkiego księcia litewskiego, którego powoływał król Polski za zgodą litewskich możnowładców. Bojarzy (szlachta litewska) uzyskali takie same prawa jak szlachta polska.

Pierwszego męskiego potomka Jagiełło doczekał się w wieku 72 lat z małżeństwa z wtedy dziewiętnastoletnią, czwartą żoną. W chwili śmierci Władysława Jagiełły w 1434 roku jego dwaj synowie Władysław i Kazimierz byli małoletni. Jednak zjazd szlachty w Krakowie dokonał elekcji (wyboru) starszego Władysława III na króla Polski. Do czasu osiągnięcia przez niego pełnoletniości, czyli 14 lat, rządy sprawował w jego imieniu biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki, najbliższy doradca jego ojca, który zadbał o to, by Węgrzy zaprosili Władysława III na wakujący tron węgierski. Dochodzi do drugiej polsko-węgierska unia personalna. Możnowładcy litewscy wybrali na wielkiego księcia litewskiego brata Władysława Kazimierza Jagiellończyka. Węgrzy liczyli na pomoc polską w walce z napierającym z południa Imperium Osmańskim. Król podjął na własną rękę ryzykowną wyprawę wojenną. W bitwie pod Warną (Bułgaria) w 1444 roku Turcy dokonali pogromu wojsk węgierskich, a król zginął w walce w wieku 20 lat. Dlatego historycy nadali mu przydomek Warneńczyk.

Tragiczna śmierć Władysława III Warneńczyka zakończyła unię personalną z Węgrami. Jego następcą, po okresie bezkrólewia, w 1447 roku został jego brat, wielki książę litewski Kazimierz IV Jagiellończyk. Jego żona Elżbieta Rakuszanka z dynastii Habsburgów (nazywana obecnie Matką Królów czterej jej synowie byli królami, z czego trzej królami Polski). Wyzwaniem dla długich czterdziestopięcioletnich rządów Kazimierza był problem krzyżacki. Państwo krzyżackie, po bitwie grunwaldzkiej, przeżywało kryzys. Szczególnie niezadowoleni byli mieszkańcy Prus, na których Zakon nałożył duże podatki. Miasta pruskie, rycerstwo i mieszczaństwo utworzyły Związek Pruski. W Prusach wybuchło powstanie przeciwko władzy Zakonu, a Związek zwrócił się do króla z prośbą o włączenie Prus do Królestwa Polskiego. Kazimierz Jagiellończyk ogłosił akt inkorporacji, a przedstawiciele stanów pruskich złożyli przysięgę wierności królowi polskiemu, który wypowiedział Zakonowi wojnę.

Związek Pruski szybko opanował prawie wszystkie zamki krzyżackie, oprócz Malborka, Sztumu i Chojnic. Wojsko polskie napotkało opór, pospolite ruszenie szlachty było niechętne walce. Król wydał więc w 1454 roku przywileje cerekwickonieszawskie, w których zobowiązał się, że nie będzie zwoływał pospolitego ruszenia i nakładał nowych podatków bez zgody szlachty. Wojsko polskie w tym roku poniosło druzgocącą klęskę pod Chojnicami w starciu z wojskiem zaciężnym Krzyżaków. Król Polski, po otrzymaniu pieniędzy od szlachty, utworzył wojsko zaciężne i wykupił Malbork. Długą wojnę na wyczerpanie wygrała ostatecznie Polska. W 1466 roku został zawarty II pokój toruński, na mocy którego do Polski wcielono Prusy Królewskie (Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską i michałowską, Żuławy Wiślane z Malborkiem, Elbląg i Warmię), w wyniku czego Polska otrzymała dostęp do Bałtyku. Prusy Krzyżackie z nową stolicą w Królewcu zostało lennem Polski. Po II pokoju toruńskim, pod koniec średniowiecza, Polska stała się najsilniejszym państwem w Europie Środkowej i przeżywała okres rozwoju gospodarczego.

Kazimierz IV Jagiellończyk namaścił go na swojego następcę (ponieważ jego najstarszy syn Władysław był wtedy królem Czech i Węgier), a jego brata Aleksandra na wielkiego księcia litewskiego. Ostatecznie szlachta wybrała go na króla, panował od 1492 do 1501 roku. Imię Olbracht (Albrecht) nadano mu na cześć dziadka. Zwołał pierwszy w historii Polski dwuizbowy parlament w 1493 roku, dając początek polskiej szlacheckiej monarchii parlamentarnej. Zorganizował wielką wyprawę do Mołdawii, w celu odbicia portów czarnomorskich z rąk tureckich i inkorporacji Mołdawii do Polski wyprawa zakończyła się wielką klęską, podczas której zginęło wielu polskich żołnierzy. Klęskę na wieki utrwaliło mocno przesadzone powiedzenie: Za króla Olbrachta wyginęła szlachta.

Panował w Polsce w latach 1501-1506 po śmierci swego brata Jana Olbrachta. Koronowany przez swojego najmłodszego brata arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski Fryderyka Jagiellończyka na Wawelu. Jego żona, córka Iwana III Srogiego i księżniczki bizantyjskiej Zoe Paleolog, ponieważ była prawosławna, nie została koronowana na królową. Aby uzyskać koronę musiał podpisać przywilej mielnicki, a w 1505 roku konstytucję Nihil novi. Jest jedynym królem Polski, którego zwłoki spoczywają w Wilnie.

Największe znaczenie w państwie od końca średniowiecza miała szlachta, ponieważ miała przywileje generalne, wydane w zamian za poparcie zbrojne lub poparcie kandydatur na tron. W XV wieku najważniejszym forum działalności politycznej szlachty stały się sejmiki ziemskie, gdzie szlachta wybierała swoich przedstawicieli na sejm walny (parlament), na których król zasięgał rady i zbierał zgody w kwestiach podatków, wojen, pokoju i nowych praw. przywilej rok wystawca treść przywilej koszycki 1374 Ludwik Węgierski zwalniał z większości podatków przywilej piotrkowski 1388 Władysław Jagiełło wykup pojmanych rycerzy przywilej czerwiński 1422 Władysław Jagiełło gwarancja nietykalności majątkowej statut warcki 1423 Władysław Jagiełło usunięcie nieposłusznych sołtysów przywileje jedlneńsko-krakowskie neminem captivabimus 1433 Władysław Jagiełło gwarancja nietykalności osobistej przywileje cerekwicko-nieszawskie 1454 Kazimierz Jagiellończyk pytanie o pozwolenie na pospolite ruszenie statuty piotrkowskie 1496 Jan Olbracht zwolnienie z cła, ograniczenie chłopów i mieszczan przywilej mielnicki 1501 Aleksander Jagiellończyk oddanie władzy senatowi (do 1504 roku) konstytucja nihil novi 1505 Aleksander Jagiellończyk król nie mógł nic bez zgody sejmu walnego

władca data status władca data status władca data status Mieszko I 960-992 Bolesław I Chrobry Mieszko II Lambert Kazimierz I Odnowiciel Bolesław II Śmiały Władysław I Herman Bolesław III Krzywousty 992-1025 1025-1034 1038-1058 1058-1079 1079-1102 1098-1138 książę Piast Rozbicie dzielnicowe 1138-1320 pierwszy król od 1025 Przemysł II 1295-1296 drugi król 1025-31, Bezprym 1031-1032, Mieszko II 1032-1034, Bolesław Zapomniany i bezkrólewie do 1038 książę Piast trzeci król od 1076 książę Piast, od 1098 ze Zbigniewem i Bolesławem książę Piast, do 1107 ze Zbigniewem Wacław II 1300-1305 Władysław I Łokietek Kazimierz III Wielki Ludwik Węgierski Jadwiga Andegaweńska 1306-1333 1333-1370 1370-1382 1384-1399 książęta z Piastów czwarty król do 1296 piąty król, Przemyślidzi, Wacław III od 1305 szósty król od 1320 siódmy król, ostatni z Piastów ósmy król, Andegawenowie, bezkrólewie od 1382 dziewiąty król, Andegawenowie Władysław II Jagiełło Władysław III Warneńczyk Kazimierz IV Jagiellończyk Jan I Olbracht Aleksander Jagiellończyk Zygmunt I Stary Zygmunt II August 1386-1434 1434-1444 1447-1492 1492-1501 1501-1506 1506-1548 1548-1572 dziesiąty król, pierwszy z Jagiellonów jedenasty król, bezkrólewie od 1444 dwunasty król trzynasty król czternasty król piętnasty król szesnasty król

Pierwszą kronikę poświęconą Polsce spisał duchowny obcego pochodzenia, zamieszkały na dworze Bolesława Krzywoustego Gall Anonim (Kronika polska). Jednym z kronikarzy podczas rozbicia dzielnicowego był biskup Wincenty Kadłubek, autor lekko fabularyzowanej Kroniki polskiej. W XIV wieku Janko z Czarnkowa napisał Kronikę, w której opisał rządy wrogiego mu Ludwika Węgierskiego. Najbardziej znaczącym dziełem polskiej historiografii było XVwieczne dzieło nauczyciela dzieci Kazimierza Jagiellończyka Jana Długosza Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego napisane po łacinie, opisuje czasy od początków państwa do czasów współczesnych autorowi, należy do najwybitniejszych osiągnięć średniowiecznej historiografii europejskiej.

Pomniki sztuki średniowiecznej w Polsce