RACHUNKOWOŚĆ BANKOWA Powszechnie przyjmuje się, że bank różni się od innych podmiotów tym, że świadczy usługi bankowe. Czynnościami wyłącznie bankowymi jest m.in. przyjmowanie depozytów i prowadzenie ich rachunków(dalej: rachunków bankowych służących do rozliczeń wzajemnych klientów banków). Z zakresu czynności bankowych wynika fakt, że bank operuje pieniądzem cudzym, jest dłużnikiem. Depozyty klientów, stanowią główne źródło finansowania działalności banku. Dwie najważniejsze cechy banku to; pierwsza to angażowanie cudzych pieniędzy w finansowanie operacji własnych druga to zabezpieczenie depozytów przed skutkami ryzyka bankowego Depozyty - te szczególne zobowiązania banku mają tę właściwość, że wymagają zwrotu praktycznie na żądanie deponenta. Bank pozyskane depozyty lokuje w różne operacje czynne a więc w udzielanie kredytów. Bank może utracić płynność czyli zdolność zamiany aktywu (należności kredytowej) na pieniądz tak potrzebny do zapewnienia wypłacalności. Rachunkowość musi więc umożliwić bieżące monitorowanie płynności banku. W aktualnie realizowanym zarządzaniu aktywami (płynność) i pasywami (wypłacalność), rachunkowość banku ma tu szczególne i konkretne zadania do spełnienia. Do tej charakterystyki należy dodać problemy ryzyka bankowego. W banku najczęstszym jest ryzyko kredytowe, które występuje w wyniku utraty pieniądza pożyczonego kredytobiorcy. W strukturze bilansu banku dominują aktywa w formie pieniężnej(gotówka, należności, papiery wartościowe). Należy zwrócić uwagę na kolejność wykazywania środków majątkowych; w przedsiębiorstwie najpierw rzeczy, na końcu pieniądze w banku najpierw gotówka, a środki trwałe na końcu Podyktowane jest to potrzebami analizy, zwracającej uwagę na płynność majątku tj. szybkość zmiany określonego składnika aktywów na pieniądz. W strukturze pasywów banku również są odmienności w porównaniu do bilansu przedsiębiorstwa; pasywa podobnie jak aktywa bilansu mają odwróconą kolejność : najpierw zobowiązania, czyli kapitały obce, a później kapitały własne; takie uporządkowanie www.wkuwanko.pl 1
podyktowane jest zasadą wymagalności zobowiązań tzn. dotrzymywaniem terminu płatności kapitały własne stanowią stosunkowo niewielki procent w strukturze pasywów; kapitały własne stanowią w bankach około 4-10% sumy bilansowej, a dominują zobowiązania wobec klientów wynikające z przyjętych lokat, depozytów i innych pożyczek zaciąganych przez bank około 70-80% Rachunkowość bankowa to system ewidencji i grupowania operacji pieniężnych przeprowadzanych za pośrednictwem rachunków bankowych przez ich posiadaczy oraz własnych operacji banku. Podstawą rachunkowości bankowej jest rachunek bankowy, jako instytucja prawna i ekonomiczna, klientów banku i własny banku. Rachunkowość bankową charakteryzują następujące cechy; rzetelne i kompletne udokumentowanie operacji terminowe i bieżące księgowanie dokładność zapisów księgowych codzienne uzgadnianie obrotów i sald poszczególnych kont pełna zgodność zapisów kont analitycznych i syntetycznych szybka i dokładna sprawozdawczość Do zasad podstawowych kształtujących rachunkowość podmiotu należą; zasada podmiotowości polega na ujmowaniu wszystkich operacji gospodarczych danego podmiotu(banku) i tylko tego podmiotu(banku) zasada podwójnego zapisu oznacza prowadzenie ewidencji w systemie dwustronnym, co oznacza, że zapisanie pewnej kwoty po stronie Winien jednego konta wymaga równoczesnego zapisu takiej samej kwoty po stronie Ma innego konta zasadę inwentaryzacji oznacza okresowe potwierdzenie istnienia w rzeczywistości i sporządzenia z tych czynności protokółu posiadanych rzeczywiście składników majątkowych oraz porównywanie stanu faktycznego ze stanem wynikającym z ewidencji księgowej Operacje bankowe to różne czynności związane z prowadzoną przez bank działalnością gospodarczą. Rozróżnia się; operacje czynne aktywne polegające na udzielaniu kredytów, poręczeń, obrocie papierami wartościowymi, skupywaniu wierzytelności, nabywaniu udziałów i inne, www.wkuwanko.pl 2
podejmowane dla osiągnięcia zysków, realizacja ich powoduje zmiany w aktywach bilansu i powstawanie przychodów operacje bierne związane są z pozyskiwaniem kapitałów obcych jako źródło zasilania banku w środki niezbędne do finansowania operacji aktywnych, realizacja ich powoduje zmiany w pasywach banku oraz rejestrację kosztów dotyczących pozyskiwania kapitałów operacje usługowe pośredniczące i inne powodujące zmiany w aktywach lub pasywach oraz koszty i przychody rejestrowane na kontach wynikowych Każda operacja bankowa, niezależnie od jej nazwy, rodzaju, istoty, czasu i kontrahenta powinna być udokumentowana. Ze struktury Wzorcowego Planu Kont Banków wynika, ze ma on charakter podmiotowy i przedmiotowy. Układ podmiotowy to zespół kont 1,2,3 przeznaczone do operacji przeprowadzonych przez bank z odrębnym ich grupowaniem wg rodzaju podmiotowego. Układ podmiotowy to; podmioty finansowe(sektor finansowy) to jednostki, których główną działalnością jest pośrednictwo finansowe tj. nabywanie aktywów finansowych przy równoczesnym zaciąganiu zobowiązań na własny rachunek w wyniku przeprowadzania rynkowych transakcji finansowych, oraz jednostki świadczące usługi pomocnicze w stosunku do pośrednictwa finansowego, do sektora finansowego zalicza się bank centralny, banki komercyjne, instytucje ubezpieczeniowe i fundusze emerytalne(bez ZUS), pozostałe instytucje pośrednictwa finansowego podmioty niefinansowe(sektor niefinansowy) jednostki, których główną działalnością jest produkcja i obrót dobrami lub świadczone usługi niefinansowe, jednostki wykonujące funkcje o charakterze niefinansowym oraz osoby fizyczne, do tego sektora zaliczają się przedsiębiorstwa i spółki państwowe, przedsiębiorstwa prywatne i spółdzielnie, przedsiębiorcy indywidualni, osoby prywatne, rolnicy indywidualni, instytucje niekomercyjne działające na rzecz gospodarstw domowych sektor instytucji rządowych i samorządowych są to organy władzy publicznej i podległe im jednostki organizacyjne, państwowe osoby prawne oraz inne państwowe jednostki organizacyjne nie objęte Krajowym Rejestrem Sądowym, których działalność jest finansowana z finansów publicznych w całości lub w przeważającej części, z wyjątkiem przedsiębiorstw państwowych, banków państwowych,spółek prawa handlowego i są to w szczególności instytucje rządowe szczebla centralnego, instytucje samorządowe, inne podmioty sektora budżetowego www.wkuwanko.pl 3
W podmiotowym układzie stosuje się operacje w przekroju; rezydenci podmioty krajowe, których siedziby lub adres zamieszkania znajdują się w Polsce nierezydenci podmioty zagraniczne, których siedziby lub adres zamieszkania znajdują się poza granicami Polski Przedmiotowa struktura kont to; 0 aktywa trwałe 1,2,3 rozrachunki z podmiotami finansowymi, niefinansowymi, budżetowymi 4 papiery wartościowe 5 operacje różne 6 fundusze własne 7 konta kosztów(wynikowe) 8 kota przychodów(wynikowe) 9 konta pozabilansowe Działalność gospodarcza nie tylko banków lecz w bankach, w szczególności, polega także na realizacji operacji gospodarczych zawartych wcześniej oraz uzależnionych od zaistnienia konkretnych zdarzeń lub okoliczności. Powstają wtedy pomiędzy partnerami zobowiązania przyrzeczone; udzielone lub otrzymane. Do ewidencji takich operacji przeznaczone są konta zespołu 9 Zobowiązania pozabilansowe udzielone i otrzymane. Jest to grupa kont; zobowiązania o charakterze finansowym oddzielnie udzielone i otrzymane zobowiązania o charakterze gwarancyjnym udzielone lub otrzymane zobowiązania z tytułu operacji walutowych zobowiązania z tytułu operacji papierami wartościowymi i inne Zobowiązanie udzielone oznacza, że w określonych okolicznościach lub terminie bank będzie zmuszony do wydania określonego umową aktywu(np. wydania określonej kwoty środków pieniężnych na udzielenie kredytu, wykupienie weksla) Zobowiązanie otrzymane oznacza, że określony podmiot ma wypełnić wobec banku umowne zobowiązanie. Zobowiązania przyrzeczone dzieli się na: warunkowe ich wykonanie uzależnione jest od zaistnienia określonych zdarzeń lub wypełnienia przez kontrahenta określonych warunków, www.wkuwanko.pl 4
których nie spełnienie zwalnia bank od wykonania zobowiązania, i na bezwarunkowe wymagające bezwzględnego wykonania umowy. Operacje obrotu gotówkowego czyli czynności dotyczące przyjmowania do banku znaków pieniężnych i ich wypłacania oraz zaopatrywania banku w pieniądze i wartości skarbcowe, stanowią jedną z najważniejszych dziedzin działalności banku. Pieniądz jest charakteryzowany w różny sposób; jako miernik wartości, środek cyrkulacji, środek płatniczy. Obrót gotówkowy w banku polega na przyjmowaniu i wydawaniu znaków pieniężnych, a głównie na przyjmowaniu wpłat i dokonywaniu wypłat. Obrót gotówkowy obejmuje pieniądze i wartości z nimi związane; krajowe i zagraniczne znaki pieniężne (banknoty, monety) czeki podróżnicze własnej emisji czeki podróżnicze emitowane przez banki zagraniczne znaki wartościowe czeki bankierskie Do ewidencji obrotu gotówkowego służą konta zespołu 1. Banki prowadzą rachunki bankowe dla osób fizycznych i osób prawnych jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, o ile posiadają zdolność prawną. Rachunki bankowe mogą być prowadzone w walucie krajowej i zagranicznej. Banki mogą prowadzić w szczególności następujące rodzaje rachunków bankowych; rachunki bieżące służą do gromadzenia na nich środków pieniężnych dla finansowania bieżącej działalności prowadzonej przez posiadacza rachunku rachunki pomocnicze otwierane są przez podmioty, które z racji złożonej struktury terytorialnej lub ekonomicznej wyodrębniają w niej pewne części, w celu przeprowadzania rozliczeń określonego rodzaju np. inkasa należności rachunki lokat terminowych podmioty otwierają celem gromadzenia pieniądza wolnego tj. nie zaangażowanego w finansowanie działalności bieżącej lub na określony cel, salda tych kont reprezentują tzw. depozyty terminowe rachunki oszczędnościowe-wkłady oszczędnościowe są przeznaczone dla gromadzenia pieniądza przez osoby fizyczne. www.wkuwanko.pl 5
Rachunki oszczędnościowe nie mogą być wykorzystywane przez ich właścicieli do przeprowadzania rozliczeń pieniężnych związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą. Zasady rozliczeń przewidują różne formy rozliczeń bezgotówkowych. Do nich należą; - polecenie przelewu - polecenie zapłaty - czek rozrachunkowy - karta płatnicza Rachunek bankowy jest równocześnie kontem księgowym. W kategoriach rachunkowości rachunki bankowe klientów mają charakter kont zobowiązaniowych, ponieważ saldo tego konta to zobowiązanie banku wobec klienta posiadacza tego rachunku w banku. Rachunki bankowe służące do przeprowadzania rozliczeń pomiędzy podmiotami są kategorią; ekonomiczną odzwierciedlają stosunki finansowe pomiędzy bankiem a posiadaczem konkretnego rachunku bankowego. W wyniku księgowania zmian, przychodówrozchodów pieniężnych powstają należności i zobowiązania pomiędzy bankiem a posiadaczem rachunku ; prawną regulującą z bankiem stosunki finansowe na zasadach umownych, opartych i egzekwowanych postanowieniami prawa normatywnego. Ostatecznie to prawo stanowi podstawę kształtowania praw i obowiązków finansowych pomiędzy bankiem a posiadaczem rachunku bankowego klientem banku księgową gdyż jak to omówiono powyżej, księgi rachunkowe banku i wyciągi z tych ksiąg, sporządzone z zachowaniem ustalonego przez ustawę prawo bankowe trybu ich wystawiania, mają moc prawną dokumentów urzędowych. To wyciągi z ksiąg banku uzasadniają kwotowe wielkości stanowiące podstawę rozliczeń finansowych z bankiem. Dlatego każdy rachunek bankowy ma osobne konto księgowe, na którym księgowane są zmiany jego stanu. Rozliczenia pieniężne banku i jego klientów księgowane są na kontach zespołów; w zespole 1 przeznaczonym dla operacji dla podmiotów finansowych także własnych banku, innych banków i pozostałych tj. niebankowych podmiotów finansowych w zespole 2 są konta przeznaczone do ewidencji operacji na rachunkach podmiotów niefinansowych w zespole 3 są konta dla rachunków bankowych instytucji rządowych i samorządowych NBP jako bank centralny, bank banków, prowadzi rachunki bieżące banków (z wyjątkiem banków spółdzielczych). www.wkuwanko.pl 6
Rachunek banku służący do rozliczeń z innymi bankami i podmiotami otwarty w innym banku nosi nazwę rachunek nostro (nasz). Jest to konto aktywne i jest ujmowane w aktywach bilansu. Jeżeli bank otworzył i prowadzi rachunek innego banku to rachunek ten nosi nazwę rachunek loro (wasz). Jest to rachunek zobowiązaniowy, ponieważ stan tego konta reprezentuje kwotę pieniężną jaką bank jest winien innemu bankowi. Konto to ma saldo kredytowe i będzie ujęte w pasywach bilansu. Konta do ewidencji operacji nas rachunkach terminowych klientów banku występują we wszystkich 3 zespołach 1, 2, 3. Banki uczynniają pieniądz, wykorzystują go do finansowania operacji czynnych, aktywnych, które przynoszą dochody. Dlatego stosują wyższą stopę procentową do depozytów terminowych niż a vista. Lokaty terminowe mogą być w formie różnych bonów. Pozyskiwanie depozytów od ludności stanowi część działalności depozytowej banków. Konta rachunków terminowych są kontami zobowiązaniowymi, ich salda wykazywane są w pasywach bilansu banku i stanowią tzw. kapitał obcy. Oznacza to, że zwiększenie stanów tych kont (wpłaty depozytów), księgowane są po stronie Ma, natomiast zmniejszenia (wypłaty) po stronie Winien. Odsetki są to kwoty, jakie płaci dłużnik wierzycielowi za prawo korzystania ze środków pieniężnych wierzyciela w ciągu określonego czasu. Czas i oprocentowanie są najczęściej przedmiotami umowy zawartej przez obu partnerów. Dla wierzyciela odsetki są przychodami, dla dłużnika czyli banku (prowadzącego operacje bierne, pasywne) są kosztami. Wewnątrz sieci bankowej mogą powstawać rozrachunki i obejmują one; rozliczenia pomiędzy oddziałami tego samego banku, określane jako rozrachunki międzyoddziałowe rozliczenia pomiędzy oddziałami różnych banków i banków pomiędzy sobą, określane jako rozrachunki międzybankwe Klienci banków, rozliczając swoje płatności za pośrednictwem banków, powodują powstanie miedzy bankami wzajemnych należności i zobowiązań, czyli operacji pieniężnych wewnątrz systemu bankowego. Do ewidencji rozrachunków międzyoddziałowych służy konto 511. Przedmiotem rozrachunków międzybankowych są dyspozycje klientów i dyspozycje dotyczące operacji własnych banków, natomiast uczestnikami są wyłącznie banki, chociaż wykonują dyspozycje klientów. Stosowane w operacjach międzybankowych dokumenty rozliczeniowe dzieli się na uznaniowe i obciążeniowe. Dokumenty uznaniowe to; polecenia przelewu www.wkuwanko.pl 7
dowody wpłat inne uznaniowe zlecenia płatnicze, np. noty memoriałowe Dokumenty uznaniowe wysłane przez bank A zawiadamiają bank B o konieczności uznania kwot do rachunków bieżących klientów banku B. Równowartość tych zobowiązań banku A, zostanie przekazana na rachunek nostro banku B. Dokumentami obciążeniowymi są; czeki rozrachunkowe czeki gotówkowe polecenia zapłaty inne obciążeniowe zlecenia płatnicze, np. noty memoriałowe Dokumenty obciążeniowe otrzymane przez bank A zawiadamiają adresata, o konieczności obciążenia rachunków klientów banku A, przez co powstaną równocześnie zobowiązania wobec banku B. Równowartość tych zobowiązań zostanie przekazana z rachunku nostro banku A na rachunek banku B. Kredyty. www.wkuwanko.pl 8