Sztuka poprawnego mówienia to w obecnych czasach umiejętność szczególnie ważna. Różnego typu wady wymowy, brak poprawnego posługiwania się językiem, przysparza ludziom wiele zmartwień i stanowi przeszkodę pełnego uczestnictwa w życiu społecznym. Im wcześniej rozpocznie się z nimi walkę, tym szybciej i łatwiej osiągnie się pozytywne rezultaty. Mowa, czyli porozumiewanie się językowe najintensywniej rozwija się u dzieci w wieku przedszkolnym. W tym okresie dziecko lubi wyrażać siebie za pomocą gestu, rysunku, muzyki, ale gdy tylko jest to możliwe przede wszystkim lubi mówić i to mówić całkiem dużo. W ostatnich latach coraz częściej dostrzega się u dzieci brak swobody w posługiwaniu się mową, wady wymowy i głosu. Dziecko ogląda, słucha, powtarza, ale samo mówi coraz mniej lub niepoprawnie. Nauczycielki przedszkoli powinny być szczególnie wyczulone, jeśli chodzi o wychwytywanie nieprawidłowości wymowy swoich podopiecznych. Nie trzeba być logopedą, aby zauważyć istnienie prostych nieprawidłowości wymowy i pomóc dziecku je skorygować, co jest możliwe do wykonania również w warunkach przedszkola. Pod pojęciem prostych do usunięcia nieprawidłowości należy rozumieć taki stan mowy dziecka, w którym istnieją obok deformowanych, także prawidłowe realizacje danej głoski. Wczesne stosowanie ćwiczeń i zabaw językowych pobudza jego rozwój, podnosi sprawność rozumienia języka, motywuje dzieci do mówienia i zapobiega powstawaniu wielu wad wymowy. PROPOZYCJE ZABAW I ĆWICZEŃ STYMULUJĄCYCH MOWĘ I ŚWIADOMOŚĆ JĘZYKOWĄ DZIECI PRZEDSZKOLNYCH Ćwiczenia oddechowo fonacyjne. Zestaw ćwiczeń oddechowych i relaksacyjnych 1. Ćwiczenia w pozycji stojącej: Wdech nosem, wydech ustami. Wdech z wyciągnięciem rąk przed siebie, wydech z opuszczeniem rąk. Wdech z wyciągnięciem rąk ku górze, wydech z opuszczeniem rąk w dół. Wdech z odchyleniem rąk do tyłu i uwypukleniem klatki piersiowej, Wdech z podniesieniem rąk w górę - w bok, wydech ze skokiem w przód. Wdech - ręce na biodrach, skłon w bok, wydech w pozycji wyprostowanej. 2. Ćwiczenia w pozycji leżącej: Głęboki wdech z uwypukleniem klatki piersiowej i długi wydech zakończony rozluźnieniem całego ciała. Wdech z uniesieniem nóg, wydech wraz z opuszczeniem kończyn.
Wdech z wyciągnięciem rąk za głowę, wydech z opuszczeniem rąk do tułowia. 3. Ćwiczenia w pozycji siedzącej i klęczącej: Wdech - oczy otwarte, wydech z zamknięciem oczu i rozluźnieniem mięśni. Dziecko siedzi ze skrzyżowanymi nogami: wdech z uniesieniem ramion, wydech z opuszczeniem ramion. Dziecko siedzi ze skrzyżowanymi nogami: wdech w pozycji wyprostowanej, wydech przy skłonie w przód. Wdech przy skłonie w bok, wydech w pozycji wyprostowanej. Wdech z uniesieniem rąk ku górze w pozycji klęczącej, siad na piętach, wydech ze skłonem w przód, ręce oparte na podłodze. Wdech z uwypukleniem klatki piersiowej, z odchyleniem głowy opartej na rękach złożonych na karku, wydech przy skłonie w przód. Wdech ze skłonem w bok, ręce złożone na karku, wydech wraz z wyprostowaniem. Wdech w pozycji siedzącej, wydech podczas kładzenia się na plecy. Wdech w pozycji leżącej,wydech podczas siadania. 4. Zabawy oddechowe Chłodzenie gorącej zupy na talerzu (ręce złożone na kształt talerza), dmuchanie ciągłym strumieniem. Zmarznięte ręce - chuchanie na ręce, bo zmarzły. Zdmuchiwanie mlecza - długo, aż spadnie ostatnie nasionko. Balonik - naśladowanie dmuchania balona. Wypuszczanie powietrza z balona - długie sssssssss Dmuchanie na balonik, aby nie spadł na podłogę. Lokomotywa oddaje nadmiar pary - fffffffffff lub szszsz. Pociąg stoi gotowy do odjazdu, lokomotywa sapie- pf,pf,pf, pociąg powoli rusza i jedzie coraz szybciej - cz cz cz cz,,śpiewak'' - śpiewanie na jednym wydechu samogłosek i spółgłosek s, z, sz, cz ż, w f oraz sylab: ma, me, mo, mu, my (cicho, głośno, nisko, wysoko) Gwizdanie na jednym wydechu. Dmuchanie na kolorowe waciki i papierowe zabawki zawieszone na nitce (ustami, wyłącznie nosem). Dmuchanie na określone przedmioty przez słomkę (według inwencji twórczej dzieci, według poleceń nauczyciela, np. długo, krótko, dwa razy długo,trzy razy krótko). Puszczanie baniek mydlanych. Śpiewanie piosenek, recytowanie wierszy. Przedmuchiwanie z jednej strony na drugą papierowych statków, myszek korali. Gra na trąbce, gwizdach, organkach, flecie. 5. Ćwiczenia języka,,ptaszek wylatuje z gniazdka'' - wysuwanie i chowanie języka do jamy ustnej.,,język na defiladzie'' - język maszeruje jak żołnierz na defiladzie: raz czubek języka na górną wargę, dwa - czubek języka do prawego kącika warg, trzy - czubek języka na dolną warg, cztery - czubek języka do lewego kącika ust.,,głodny miś'' - oblizywanie warg, usta szeroko otwarte.,,mały muzyk'' - kląskanie czubkiem języka w dowolnym rytmie.,,wielkie porządki'' - oblizywanie językiem wszystkich zębów, wewnętrznej strony
policzków, podniebienia i dna jamy ustnej.,,żywe lustro'' - dzieci naprzeciwko siebie naśladują ruchy języka kolegi.,,łakomczuch'' - zlizywanie miodu, cukru z talerzyka samym koniuszkiem języka. Układanie języka w łopatkę, strzałkę, rulonik. 6. Ćwiczenia warg,,wesołe minki"- wysuwanie warg do przodu (ryjek) i spłaszczenie ich (uśmiech słoneczka) Robienie minek symbolizujących radość, gniew, złość. Zbieranie z talerzyka samymi wargami cukierków, groszków ryżu preparowanego.,,buziaki" - cmokanie wargami.,,muzyka" - gwizdanie w rytmie określonej melodii.,,balonik" - nadymanie policzków i wypuszczanie powietrza.,,żabka" - robienie z buzi dużego balonu, naciskanie lekko paluszkami na policzki i wypuszczanie porcjami powietrza.,,masaż" - masowanie zębami górnej i dolnej wargi.,,wąsik" - trzymanie kredki w zaokrąglonych ustach.,,siłacz" - trzymanie kartki w ustach, którą ktoś próbuje nam wyciągnąć. Wprawienie ust w drganie (parskanie). 7. Ćwiczenia podniebienia miękkiego,,zmęczony misio" - ziewanie z szeroko otwartymi ustami, chrapanie na wdechu i wydechu.,,chory misio" - naśladowanie kaszlu chorego misia i płukanie gardła ciepłą wodą. Głębokie oddechy przez jamę ustną przy zaciśniętym nosie i przez nos przy zamkniętych ustach. Spacer kurek - powtarzanie sylab ko, ko, ko Spacer gęsi - powtarzanie sylab gę, gę, gę,,kukułka z zegara" - naśladowanie odgłosu kukułki ku, ku, ku.,,rozmowa z kosmitami" - powtarzanie sylab: ka, ko, ke, ku, ky, ką, kę, ga go, ge gu,gy,gą, gę, ak, ok.,ek, uk,yk 8. Ćwiczenia słuchowe Wsłuchiwanie się w ciszę - wyłapywanie i nazywanie dźwięków z otoczenia np.: tykanie zegara, szum wiatru, bzykanie muchy itp. Słuchanie i nazywanie dźwięków nagranych na kasetę magnetofonową,,dźwięki wokół nas"'. Zabawy słuchowe,, Król ciszy",,,kto cię woła",,,gdzie tyka zegar" Rozpoznawanie wytwarzanych dźwięków (darcie papieru, szelest gazety, uderzenie pałeczką w klocek, w szklankę, potrząsanie kluczami) Łączenie w pary takich samych pod względem dźwiękowym puszek. Różnicowanie i naśladowanie głosu różnych zwierząt z uwzględnieniem różnej siły głosu (głośno, cicho, szeptem, bardzo głośno). Odróżnianie mowy prawidłowej od nieprawidłowej, np.: sanki- szanki, zaba - żaba, ryba - lyba itp. Różnicowanie wyrazów różniących się tylko jedną głoską, np.: bułka półka, bączek pączek, koza - kosa Zabawa w sklep - kupowanie przedmiotów zaczynających się lub kończących na podaną głoskę.,,zgaduj - zgadula" - rozwiązywanie i samodzielne wymyślanie zagadek, np. zaczyna się na
sz i stoi w pokoju. Zabawa słuchowa,,kto cię woła " - poznawanie wyłącznie przy pomocy analizatora słuchowego głosu kolegi. Rozpoznawanie przez dzieci tytułów różnych piosenek nuconych przez nauczycielkę.,,zgaduj -zgadula" - zgadnij po ruchach moich warg jaką wypowiedziałam samogłoskę (a, o, u, y, i ) Literatura : 1. Balejko A., Uczymy się ojczystej mowy, Białystok 1994 2. Bogdanowicz M., Od piosenki do literki, Gdańsk 1998 3. Chmielewska E., Zabawy logopedyczne i nie tylko, Kielce 1995 4. Dezel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1996 5. Emiluta - Rozya D, Wspomnienia rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1994 6. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia, Opole 1999 7. Sachajska E., Uczymy poprawnej wymowy, Warszawa 1981 8. Styczek I., Logopedia, Warszawa 1980 Opracowała mgr Renata Mizera nauczycielka Przedszkola w Kłomnicach PRZYKŁADY ĆWICZEŃ DLA PRZEDSZKOLAKÓW Ćwiczenia oddechowe: mają na celu pogłębienie oddechu, rozruszanie przepony, wydłużenie fazy wydechowej, zapobieganie arytmii oddechowej i mówienia na wydechu: puszczanie baniek mydlanych, dmuchanie na kolorowe waciki, piórka lub skrawki papieru, studzenie gorącej zupy na talerzu - dmuchanie ciągłym strumieniem, zdmuchiwanie świecy - jednym energicznym dmuchnięciem lub lekkie, długie dmuchanie i przechylanie płomienia w przeciwną stronę, zdmuchiwanie mlecza - do ostatniego nasionka. Ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne: w przedszkolu prowadzi się je w formie zabaw dydaktycznych. Na początku, w młodszych grupach wiekowych, stosuje się ćwiczenia języka i warg. Po ich wyćwiczeniu można przejść do ćwiczeń na spółgłoskach, grupach spółgłoskowych i trudnych wyrazach. Ćwiczenia warg: korzystnie wpływają na poprawę wyrazistości mówienia, na muskulaturę policzków: nadymanie policzków na zmianę, raz lewego, raz prawego przesuwanie powietrza z jednej strony jamy ustnej na drugą, przy zwartych wargach, zakładanie dolnej wargi na górną i górnej na dolną, parskanie wargami,
naprzemienne zaokrąglanie i spłaszczanie warg, "całuski mamusi" cmokanie wargami przy różnym układzie warg. Ćwiczenia języka: wysuwanie języka na zewnątrz i cofanie w głąb jamy ustnej, oblizywanie warg - "kotek oblizuje się po wypiciu mleczka", liczenie czubkiem języka zębów, kolejno górnych i dolnych, naśladowanie ssania cukierka, masaż języka zębami - lekkie przygryzanie języka. Pożądanie jest zastosowanie gier i zabaw kształtujących analizę i syntezę wzrokowo-ruchową, gier rozwijających wrażliwość dotyku, np. "worek z różnymi przedmiotami" oraz gry domina. Przy zastosowaniu podanych wyżej schematów można zachęcać dziecko do: wypowiedzi spontanicznych, pytań lub odpowiedzi inspirowanych obrazkiem lub przedmiotem, do prowokowania dyskusji. W zabawach ze starszymi dziećmi można wykorzystać gry wspomagające rozpoznawanie wyrazów (wprowadzające do czytania): wizytówki dla różnych osób, napisy przytwierdzone do zabawek, napisy na meblach, podpisy do obrazków. Do tego celu można stosować także: loteryjkę obrazkowo - wyrazową, tablicę flanelową z obrazkami i podpisami, pierwsze zdania dotyczące określonej sytuacji, np. "na tapczanie", "w pokoju", "w lesie". Interesujące dla dziecka będą zabawy związane z czynnościami manualnymi, na przykład: zabawy z wędką (łowienie przedmiotów), malowanie obrazów na zadany temat, układanie przedmiotów z części (samolot, dom, motyl). Także gry, które pomagają w rozwijaniu sprawności poznawczych: Która osoba potrzebuje tego przedmiotu? Gdzie znajdziesz to zwierzę? Które z przedmiotów należą do siebie? Które z przedmiotów należą do jednej sytuacji? Ułóż obrazki w kolejności. Z jakiego kierunku wieje wiatr? Ćwiczeniem słuchu fonetycznego będą zabawy z cyklu: co słyszysz? co słychać w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów? czym różnią się wyrazy: półka - bułka, pąki - bąki, buty - budy, koza - kosa, lub zabawa dla maluchów: Jestem mały Maciek Zabawek przyjaciel. Chcę zaprosić do koła Zabawkę co...mmu-mmu woła (me-me, bim-bam, ma-ma).
Sześciolatki chętnie rozwiązują krzyżówki i rebusy obrazkowe, np.: puste kratki uzupełnij pasującymi wyrazami (imiona osób, nazwy zwierząt, czynności lub cech). Wstaw odpowiednie głoski lub litery: rośnie w polu m...k lubi chodzić tyłem r...k wisi coś na nim h...k boli od niego głowa h...k ma 52 tygodnie r...k rodzaj fryzury k...k Można także wykorzystać zabawy dydaktyczne np. wg. książki "Zabawy dydaktyczne w pracy z dziećmi sześcioletnimi". B. Suchacka, S. Szwabowski, M. Zadrąg Kraków 1989, Wydawnictwa Naukowe WSP. Opracowała: Mariola Brach