Fizjologiczne i etologiczne

Fizjologiczne i etologiczne aspekty życia społecznego owadów Różnorodność owadów prowadzących społeczny tryb życia W IV i V Osy społeczne 38 Przemysław Grodzicki, 1

Osy!!! Tylko nie popadajmy w panikę Nadrodzina: Vespoidea Rodzina: osowate Vespidae Rodzina: kopułkowate Eumenidae 2

Vespinae Do tej podrodziny należą wyłącznie gatunki społeczne oraz ich pasożyty. U gatunków wolno żyjących występują bezpłodne samice-robotnice. Gniazda mają postać plastrów. Zdobycz znoszona na pokarm dla larw nie ulega sparaliżowaniu, lecz podawana jest w postaci papki Rodzaje błonkówek występujące w tej podrodzinie: 3

Rodzaj Polistes (klecanka) Polistes(Polistes)dominulus 4

Polistes(Polistes) nimpha Polistes(Polistes) biglumis 5

Polistes (Polistes) bischofii Osy społeczne - Vespa 48 Tylko królowa przechodzi hibernację Na wiosnę: budowa gniazda Składanie jaj Pierwsze robotnice samodzielne polowanie Pod koniec lata: pokolenie płciowe królowe i samce Lot godowy Jesienią: Stara królowa i samce giną Giną robotnice w starym gnieździe Zapłodnione młode królowe przeżywają zimę Przemysław Grodzicki, Toruń 08/12/16 6

Vespa (Vespa) crabro Vespa (Vespula) vulgaris 7

Vespa (Vespula) germanica Vespa (Vespula) rufa 8

Vespa(Delichovespula) norwegica Vespa(Delichovespula)media 9

Vespa (Delichovespula) saxonica Vespa(delichovespula)omissa 10

Vespa(Delichovespula) adulterina Podrodzina - Eumeninae 11

Eumeninae 59 Samotny tryb życia. Gniazda nie mają postaci plastra korytarze ziemne lub w rdzeniu gałązek albo lepione z gliny i umieszczone na powierzchni ścianek lessowych, murów czy skał. Młode żywią się sparaliżowanymi owadami nie rozdrobnionymi na papkę Przemysław Grodzicki, Toruń 08/12/16 Rodzaj - Odynerus 12

Rodzaj- Ancistrocerus Rodzaj- Microdynerus 13

Rodzaj - Leptochilus Rodzaj- Discoelius 14

Rodzaj -Eumenes Dane z Kowalewa Pomorskiego UTM CD58 Vespinae Polistes (Polistes) nimpha CD 58, Kowalewo Pomorskie, 25.07.2008, 27.07.2008, 29.07.2008, 15.08. 2008, P. Olszewski Polistes (Polistes) dominulus CD 58, Kowalewo Pomorskie, 1.08.2008, 9.08.2008, 10.08.2008, 13.08.2008 16.08.2008, 26.08.2008, P. Olszewski Polistes (Polistes) biglumis* CD 58, Kowalewo Pomorskie, 1.08.2008, 9.08.2008 P. Olszewski Vespa (Vespula) rufa CD 58, Kowalewo Pomorskie, 22.07.2008, 30.07.2008, 5.08.2008, 5.08.2008 P. Olszewski Vespa (Vespula) germanica CD 58, Kowalewo Pomorskie, 5.08.2008, 5.08.2008, 10.08.2008, 16.08.2008 26.08.2008, 28.08.2008, P. Olszewski Vespa (Vespula) vulgaris CD 58, Kowalewo Pomorskie, 26.07.2008, 28.07.2008, 10.08.2008, 16.08.2008 28.08.2008, P. Olszewski Vespa (Vespa)crabro CD 58, Kowalewo Pomorskie, 27.07.2008, 2.08.2008, P. Olszewski Vespa (Dolichovespula) media CD 58, Kowalewo Pomorskie, 27.07.2008, 28.07.2008, P. Olszewski Vespa (Delichovespula) sylvestris CD 58, Kowalewo Pomorskie, 29.07.2008, 30.07.2008, 09.08.2008 11.08.2008 P. Olszewski Vespa (Delichovespula) saxonica CD 58, Kowalewo Pomorskie 28.07.2008, 28.07.2008, P. Olszewski Eumeninae Discoelius zonalis CD 58, Kowalewo Pomorskie18.07.2008 18.07.2008 22.07.2008 26.07.2008 27.07.2008, 27.07.2008, P. Olszewski Discoelius doufouri CD 58, Kowalewo Pomorskie, 22.07.2008, P. Olszewski Eumenes coarctatus CD 58, Kowalewo Pomorskie, 28.07.2008, 28.07.2008, 01.08.2008, P. Olszewski Eumenes papilarius CD 58, Kowalewo Pomorskie, 12.07.2008, 28.07.2008, 9.08.2008, P. Olszewski Eumenes subpomiformis*cd 58,Kowalewo Pomorskie, 30.07.2008, P. Olszewski Eumenes pedunculatus CD 58Kowalewo Pomorskie, 1.08.2008, P. Olszewski 15

Apoidea Pszczoły Larwy karmione pyłkiem kwiatowym Dorosłe odżywiają się nektarem Mleczko pszczele Przegląd systematyczny pszczół Nadrodzina: Pszczoły Apoidea Rodzina Colletidae lepiarkowate Rodzaj: Colletes Latreille, 1802 lepiarka (12) Rodzaj: Hyaleus Fabricius, 1793 samotka (23) Rodzina: Anrdenidae pszczolinkowate Rodzaj: Andrena Fabricius, 1775 pszczolinka (92) Rodzaj: Melitturga Latreille, 1809 trutnica (1) Rodzaj: Panurgus Panzer, 1806 frantka (4) Rodzina: Halictidae smuklikowate Rodzaj: Halictus Latreille, 1804 smuklik (12) Rodzaj: Lasioglossum Curtis, 1833 smukliczek (58) (pseudosmuklik) Rodzaj: Sphecodes Latreille, 1804 - nęczyn (21) Rodzaj: Nomioides Schenck, 1867 - łusareczek (1) Rodzaj: Pseudapis Kirby, 1990 - łasarek (1) Rodzaj: Dufourea Lepeletier, 1841 miestycz (4) Rodzaj: Rhophitoides Schenck, 1861 wigorczyk (1) Rodzaj: Rophites Spinola, 1808 wigorczyk (2) Rodzaj: Systropha Illiger, 1806 - wrzałka (2) Rodzina Melittidae - spójnicowate Rodzaj: Melitta Kirby, 1802 - spójnica (5) Rodzaj: Macropis Klug, in Panzer, 1802 - skrócinka (2) Rodzaj: Dasypoda Latreille, 1802 obrostka (3) Rodzina Megachilidae miesierkowate (miesiarkowate) Rodzaj: Trachusa Panzer, 1804 - smólka (1) Rodzaj: Paraanthidiellum Michener, 1948 makatka (1) Rodzaj: Anthiditum Fabricius 1804 makatka (4) Rodzaj: Proanthidium Friese 1898 makatka (1) Rodzaj: Anthidiellum Cockerell 1904 makatka (1) Rodzaj: Stelis Panzer, 1806 szmeronia (8) Rodzaj: Dioxoides Popow, 1947 ogrotek (1) Rodzaj: Heriades Spinola, 1808 walczatka (2) Rodzaj: Chelostoma Latreille, 1809 - nożycówka (5) Rodzaj: Anthocopa Lepeltier, 1825 murarka (6) Rodzaj: Hoplitis Klug, 1807 murarka (7) Rodzaj: Melatinella Tkaleü, 1966 - błyszczka (1) Rodzaj: Osmia Panzer, 1806 murarka (17) Rodzaj: Megachile Latreille, 1802 miesierka (21) Rodzaj: Coelioxys Latreille, 1809 - ścieska (13) Rodzina Anthophoridae porobnicowate Rodzaj: Nomada Scopoli, 1770 koczownica (49) Rodzaj: Epealus Latreille, 1802 mamrzyca (4) Rodzaj: Epeoloides Giraud, 1863 mamrzyk (1) Rodzaj: Biastes Panzer, 1806 podsobnica (3) Rodzaj Ammobates Latreille, 1809 zmiot (1) Rodzaj: Pasites Jurine, 1807 cyga (1) Rodzaj: Anthophora Latreille, 1803 porobnica (8) Rodzaj: Amegilla Freise, 1897 - przepaskówka (1) Rodzaj: Melecta Latreille, 1802 - brzęczka (2) Rodzaj: Thyreus Panzer, 1806 - zwężnica (3) Rodzaj: Eucera Scopoli, 1770 kornutka (3) Rodzaj: Tetralonia Spinola, 1838 - rozrożka (4) Rodzaj: Xylocopa Latreille, 1802 zadrzechnia (2) Rodzaj: Ceratina Latreille, 1802 - rożyca (2) Rodzina Apidae - pszczołowate Rodzaj: Bombus Latreille, 1802 trzmiel (27) Rodzaj: Psithyrus Lepeltier, 1833 trzmielec (Brzmik) (8) Rodzaj: Apis Linnaeus, 1758 - pszczoła (1) Apis mellifera Pszczoła miodna Apis mellifera adansoni Pszczoła afrykańska Apis indica Pszczoła indyjska Apis dorsata Pszczoła olbrzymia Apis florea Pszczoła karłowata 16

Rodzina: Colletidae Lepiarkowate Colletes cunicularius Lepiarka wiosenna Żyjące samotnie. Głowa czarna, twarz z białymi u samca i z żółtymi u samicy włoskami. Tułów pokryty gęstym pomarańczowoczerwonym futerkiem u samicy i jaśniejszym, żółtobiałym u samca. Odwłok czarny z wąskimi i niezbyt wyraźnymi przepaskami. Nogi czarne. Pyłek transportowany przez samice na tylnych nogach. Gniazda pod ziemią. Zdjęcia dzięki uprzejmości Prof. dr hab. Tadeusza Pawlikowskiego Rodzina: Andrenidae Pszczolinkowate Rodzaj: Andrena - Pszczolinka: (1) Andrena bicolor; (2) Andrena cineraria Pszczolinka niebieskawa; (3) Andrena fulva pszczolinka ruda. Ubarwiona niepowtarzalnie całe ciało samicy porośnięte długimi pomarańczowymi włoskami aż do krwiście czerwonych. Najpiękniejszy zwiastun wiosny. Gniazda wykopane pod ziemią. Żyjące samotnie. 1 2 3 Zdjęcia dzięki uprzejmości Prof. dr hab. Tadeusza Pawlikowskiego 17

Rodzina: Halictidae - Smuklikowate. Od zupełnie samotnych do właściwie społecznych. 71 Przemysław Grodzicki, Społeczne Smuklikowate: Halictus scabiose, Lasioglossum nigripes, L. malachurum, L. pauxillum 72 2-3-kilkaset osobników w rodzinie: płodne samice założycielki i robotnice Bezpośredni kontakt między osobnikami dojrzałymi i młodymi pozostawianie otwartych komóreki dokarmianie larw Gniazda nieraz bardzo rozbudowane Cykl kolonii - jednoroczny Wczesną wiosną Z komór starego gniazda wydobywają się zapłodnione zeszłoroczne samice Poszukują miejsc na założenie nowych gniazd Składaja jaja Pod koniec maja pokolenie płciowe Kojarzenie i rozpoczęcie składania jaj W połowie czerwca - śmierć matki założycielki Kolonia niestabilna oligarchia sióstr konkurencja o pokarm dla potomstwa Młodsze zapłodnione samice wchodzą w okres hibernacji Przemysław Grodzicki, 18

Halictus sexcinctus Smuklik sześciopasy Ciało czarne, pokryte rudawymi i żółtymi włoskami. Na tergitach białe przepaski, niezwężone pośrodku. Gniazduje samotnie pod ziemią. Zdjęcia dzięki uprzejmości Prof. dr hab. Tadeusz Pawlikowskiego Lasioglossum spp. Pseudosmuklik Najczęściej skromnych rozmiarów pszczoły ubarwione dość monotonnie. Samce smuklejsze od samic u niektórych gatunków tergity mniej lub bardziej jaskrawo zaczerwienione. Gniazduje pod ziemią. Zdjęcia dzięki uprzejmości Prof. dr hab. Tadeusza Pawlikowskiego 19

Rodzina: Melittidae Spójnicowate Melitta leporina Spójnica lucernowa (najcenniejszy zapylacz lucerny) Elegancka pszczoła o ciemnych błyszczących oczach z wyraźnymi jasnymi przepaskami na odwłoku. Gniazduje samotnie. Norki buduje często na trawiastym podkładzie. Samica spędza w niej noc, samce nocują na zewnątrz; często ukryte wewnątrz kwiatów. Zdjęcia dzięki uprzejmości Prof. dr hab. Tadeusza Pawlikowskiego Dasypoda altercator Obrostka letnia Ciało pokryte gęstymi i długimi włoskami barwy żółtobrązowej, lub białej. Tylne golenie i pierwszy człon stopy samicy wyposażone w bardzo gęste szczoteczki zwane portkami. Gniazda w tunelach podziemnych. Zdjęcia dzięki uprzejmości Prof. dr hab. Tadeusza Pawlikowskiego 20

Rodzina: Megachilidae Miesierkowate Samice wyposażone w szczoteczkę brzuszną przystosowaną do transportowania pyłku (nektar przechowywany jest w wolu) Miesierki są największymi mistrzyniami w sztuce konstruowania gniazd, znacznie bardziej doskonałych i pomysłowych, niż u jakichkolwiek innych pszczelich rodzin. Budują je z fragmentów uprzednio wyciętych kawałków liści lub płatków kwiatów, czasem z papki powstałej z przeżutych liści. Inne murują komórki i całe gniazda z błota lub gliny zwilżonych wodą i śliną. Rzadziej używają żywicy i puchu zdzieranego z roślin. 1 3 2 4 Megachile willughbiella (1), Osmia emarginata (2), gniazdo Osmia rufa murarki rudej (3), domki dla Murarek gotowe do zamieszkania (4) Hoplitis sp. Ciało czarne. Na odwłoku wąskie przepaski z jasnych włosków. Samiec znacznie smuklejszy od samicy, o odwłoku wyraźnie wystającym poza skrzydła; sylwetka nieco spłaszczona. Gniazda w otworkach w drewnie. Zdjęcia dzięki uprzejmości Prof. dr hab. Tadeusza Pawlikowskiego 21

Rodzina: Nomadinae Nomada spp. Koczownice Wszystkie Nomady prowadzą pasożytniczy tryb życia. Składają swoje jajeczka do gniazd innych błonkówek zachowują się jak kukułki. Wizualnie przypominają osy, niekiedy grzebacze. Są płochliwe i ruchliwe, niełatwo je sfotografować. Na zdjęciu Nomada signata. Zdjęcia dzięki uprzejmości Prof. dr hab. Tadeusza Pawlikowskiego Rodzina: Apidae (pszczołowate) Włoski zbierające pyłek tworzą koszyczek (królowe Apis nie mają) Gatunki wolno żyjące i pasożytnicze Tworzą duże społeczeństwa: samice, samce, robotnice 22

Pszczoły bezżądłowe MELIPONINI - Melipony Szczątkowe żądła, żuwaczko do obrony, żyją w strefie tropikalnej i subtropikalnej Australia, Afryka, Azja południowo-wschodnia, and tropikalna Ameryka 81 Przemysław Grodzicki, Pszczoły bezżądłowe MELIPONINI 82 Duże kolonie Wyraźnie zaznaczony polietyzm wiekowy Dość zaawansowany system alarmowania społecznego Zawiadamianie się wzmocnione modulowanym sygnałem dźwiękowym Niezwykłe formy współdziałania między robotnicami a królową Przemysław Grodzicki, 23

Przegląd systematyczny pszczół Nadrodzina: Pszczoły Apoidea Rodzina Colletidae lepiarkowate Rodzaj: Colletes Latreille, 1802 lepiarka (12) Rodzaj: Hyaleus Fabricius, 1793 samotka (23) Rodzina: Anrdenidae pszczolinkowate Rodzaj: Andrena Fabricius, 1775 pszczolinka (92) Rodzaj: Melitturga Latreille, 1809 trutnica (1) Rodzaj: Panurgus Panzer, 1806 frantka (4) Rodzina: Halictidae smuklikowate Rodzaj: Halictus Latreille, 1804 smuklik (12) Rodzaj: Lasioglossum Curtis, 1833 smukliczek (58) (pseudosmuklik) Rodzaj: Sphecodes Latreille, 1804 - nęczyn (21) Rodzaj: Nomioides Schenck, 1867 - łusareczek (1) Rodzaj: Pseudapis Kirby, 1990 - łasarek (1) Rodzaj: Dufourea Lepeletier, 1841 miestycz (4) Rodzaj: Rhophitoides Schenck, 1861 wigorczyk (1) Rodzaj: Rophites Spinola, 1808 wigorczyk (2) Rodzaj: Systropha Illiger, 1806 - wrzałka (2) Rodzina Melittidae - spójnicowate Rodzaj: Melitta Kirby, 1802 - spójnica (5) Rodzaj: Macropis Klug, in Panzer, 1802 - skrócinka (2) Rodzaj: Dasypoda Latreille, 1802 obrostka (3) Rodzina Megachilidae miesierkowate (miesiarkowate) Rodzaj: Trachusa Panzer, 1804 - smólka (1) Rodzaj: Paraanthidiellum Michener, 1948 makatka (1) Rodzaj: Anthiditum Fabricius 1804 makatka (4) Rodzaj: Proanthidium Friese 1898 makatka (1) Rodzaj: Anthidiellum Cockerell 1904 makatka (1) Rodzaj: Stelis Panzer, 1806 szmeronia (8) Rodzaj: Dioxoides Popow, 1947 ogrotek (1) Rodzaj: Heriades Spinola, 1808 walczatka (2) Rodzaj: Chelostoma Latreille, 1809 - nożycówka (5) Rodzaj: Anthocopa Lepeltier, 1825 murarka (6) Rodzaj: Hoplitis Klug, 1807 murarka (7) Rodzaj: Melatinella Tkaleü, 1966 - błyszczka (1) Rodzaj: Osmia Panzer, 1806 murarka (17) Rodzaj: Megachile Latreille, 1802 miesierka (21) Rodzaj: Coelioxys Latreille, 1809 - ścieska (13) Rodzina Anthophoridae porobnicowate Rodzaj: Nomada Scopoli, 1770 koczownica (49) Rodzaj: Epealus Latreille, 1802 mamrzyca (4) Rodzaj: Epeoloides Giraud, 1863 mamrzyk (1) Rodzaj: Biastes Panzer, 1806 podsobnica (3) Rodzaj Ammobates Latreille, 1809 zmiot (1) Rodzaj: Pasites Jurine, 1807 cyga (1) Rodzaj: Anthophora Latreille, 1803 porobnica (8) Rodzaj: Amegilla Freise, 1897 - przepaskówka (1) Rodzaj: Melecta Latreille, 1802 - brzęczka (2) Rodzaj: Thyreus Panzer, 1806 - zwężnica (3) Rodzaj: Eucera Scopoli, 1770 kornutka (3) Rodzaj: Tetralonia Spinola, 1838 - rozrożka (4) Rodzaj: Xylocopa Latreille, 1802 zadrzechnia (2) Rodzaj: Ceratina Latreille, 1802 - rożyca (2) Rodzina Apidae - pszczołowate Rodzaj: Bombus Latreille, 1802 trzmiel (27) Rodzaj: Psithyrus Lepeltier, 1833 trzmielec (Brzmik) (8) Rodzaj: Apis Linnaeus, 1758 - pszczoła (1) Apis mellifera Pszczoła miodna Apis mellifera adansoni Pszczoła afrykańska Apis indica Pszczoła indyjska Apis dorsata Pszczoła olbrzymia Apis florea Pszczoła karłowata Rodzina Apidae - pszczołowate Rodzaj: Allodape Rodzaj: Bombus Latreille, 1802 trzmiel (27) Rodzaj: Psithyrus Lepeltier, 1833 trzmielec (Brzmik) (8) Rodzaj: Apis Linnaeus, 1758 - pszczoła (1) Apis mellifera Pszczoła miodna Apis mellifera adansoni Pszczoła afrykańska Apis indica Pszczoła indyjska Apis dorsata Pszczoła olbrzymia Apis florea Pszczoła karłowata http://animaldiversity.org/ 24

Pszczoły społeczne ALLODAPINI 85 Allodapula variegata Przemysław Grodzicki, Pszczoły społeczne ALLODAPINI Xylocopinae, rodzina Apidae. Afryka (subsaharyjska), Azja południowo wschodnia, Australia 86 W połowie lata pojawiają się dojrzałe osobniki nowego pokolenia Gody Samotne zapłodnione samice zakładają nowe kolonie Składanie jaj wylęg robotnic Śmierć matki założycielki Przemysław Grodzicki, 25

Pszczoły społeczne - Trzmiele BOMBUS 87 Przemysław Grodzicki, Pszczoły społeczne - Trzmiele BOMBUS Cykl życiowy roczny W stan hibernacji wchodzą tylko zapłodnione królowe Wczesną wiosną królowa opuszcza swą kryjówkę i poszukuje miejsca na gniazdo Przystosowanie gniazda i składanie jaj Wylęgnięte robotnice pomagają w budowie gniazda i opiece nad kolejnymi pokoleniami robotnic Pod koniec lata 100-400 robotnic Jesienią pojawiają się samce i młode (tegoroczne) królowe starsze (zeszłoroczne) królowe nie produkują już robotnic kolonia ginie Młode królowe odbywają lot godowy Pozostają tylko zapłodnione samice które wchodzą w stan hibernacji Przemysław Grodzicki, 88 26

Apis spp. 89 Apis cerana Apis dorsata Apis florea Apis andreniformis Przemysław Grodzicki, Pszczoła miodna Apis mellifera 90 Kryteria występujące u innych owadów społecznych: Różnice między królową a robotnicami Rozmiary kolonii Okresowe wytwarzanie samców Zachowania homeostatyczne: np. termoregulacja wnętrza gniazda Porozumiewanie chemiczne Cecha odróżniająca taniec wywijany 2015 Przemysław Grodzicki, Toruń 15 grudnia 27

Pszczoła miodna Apis mellifera 91 Przemysław Grodzicki Cykl życiowy Pszczoły miodnej 92 Rójka wewnątrz gniazda rodzicielskiego Przemysław Grodzicki 28

RÓJKA Cykl życiowy Pszczoły miodnej 94 Rójka wewnątrz gniazda rodzicielskiego Budowa mateczników i komórek trutowych Zmiana pozycji starej matki 2015 Przemysław Grodzicki, Toruń 15 grudnia 29

30

31

Cykl życiowy Pszczoły miodnej 99 Rójka wewnątrz gniazda rodzicielskiego Budowa mateczników i komórek trutowych Zmiana pozycji starej matki: Skąpe odżywianie, zmiana jakości pokarmu zmniejszenie ilości mleczka pszczelego a zwiększenie nektaru lub miodu Brutalne traktowanie popychanie, szczypanie, gonienie. Wylot starej matki z częścią robotnic W dziewiątym dniu od złożenia pierwszego jaja do matecznika C:\Users\Przemysław Grodzicki\Documents\Przemek\FEAZSO-Wyklad-Wersja2009-2010\roj_115225500_youtube_google_video.avi C:\Users\Przemysław Grodzicki\Documents\Przemek\FEAZSO-Wyklad-Wersja2009-2010\roj1_115122812_youtube_google_video.avi C:\Users\Przemysław Grodzicki\Documents\Przemek\FEAZSO-Wyklad-Wersja2009-2010\Swarming Bees.mp4 C:\Users\Przemysław Grodzicki\Documents\Przemek\FEAZSO-Wyklad-Wersja2009-2010\wylot_12216343_youtube_google_video.avi Przemysław Grodzicki 32

33

Cykl życiowy Pszczoły miodnej 104 Rójka wewnątrz gniazda rodzicielskiego Budowa mateczników i komórek trutowych Zmiana pozycji starej matki Wylot starej matki z częścią robotnic Poszukiwanie miejsca na nowe gniazda pszczoły zwiadowczynie informują o jego położeniu tańcem wywijanym Zasiedlenie nowego miejsca [film] W gnieździe macierzystym Brak królowej Z matecznika wylęga się królowa Lot godowy Wylot z kolejnym rojem (porójka) albo wybicie pozostałych młodych królowych i opanowanie gniazda Przemysław Grodzicki 34

Oznaczanie matek pszczelich BOŻY CZYN B, Ż, C, Z, N - każda z liter odpowiada pierwszym literom nazw kolorów, tj.: - B -> biały - Ż -> żółty- C -> czerwony- Z -> zielony- N -> niebieski 106 kolor biały opalitki to 1 i 6 rok dekady kolor żółty opalitki: 2 i 7 rok dekady kolor czerwony opalitki: 3 i 8 rok dekady kolor zielony opalitki: 4 i 9 rok dekady kolor niebieski opalitki: 5 i 0 rok dekady Matki pszczele urodzone w: - 2011 roku oznaczone są kolorem białym, - 2012 roku oznaczone są kolorem żółtym, - 2013 roku oznaczone są kolorem czerwonym, - 2014 roku oznaczone są kolorem zielonym, - 2015 roku oznaczone są kolorem niebieskim, - 2016 roku oznaczone są kolorem białym, - 2017 roku oznaczone są kolorem żółtym, - 2018 roku oznaczone są kolorem czerwonym, - 2019 roku oznaczone są kolorem zielonym, - 2020 roku oznaczone są kolorem niebieskim. jeżeli w 2016 roku zakupiliśmy od hodowców matki pszczele oznaczone kolorem białym, to mamy pewność, że matki pszczele: - oznaczone kolorem niebieskim mają rok, - oznaczone kolorem zielonym mają 2 lata, - oznaczone kolorem czerwony mają 3 lata, - oznaczone kolorem żółtym mają 4 lata. 35

Mleczko pszczele Wydzielina gruczołów gardzielowych (zmodyfikowane ślinianki) dobrze rozwiniętych jedynie u robotnic (brak u matek i trutni). Funkcjonują od 3 dnia po wygryzieniu się owada. Skład chemiczny: tłuszcze (12-15% s.m.), w tym kwasy tłuszczowe (kwas 9-keto-2-decenowy, 10- hydroksydecenowy, 10-hydroksy-2-transdecenowy i inne pochodzenia decenowego, kwas stearynowy i palmitynowy, bursztynowy, sebacynowy, adypinowy, pimelinowy i korkowy), sterole, glicerydy i fosfolipidy; cukry (36-42% s.m.), w tym glukoza, fruktoza, sacharoza, ryboza, ślady glikogenu oraz cukry związane z białkami; białka (24-30% s.m.) stwierdzono obecność wszystkich (ponad 20) aminokwasów, z enzymów amylazy (α i β), proteinazę, fosfatazę kwaśną, cholinesterazę, inwertazę i katalazę, poza enzymami albuminy, globuliny, lipoproteiny i glikoproteiny, z hormonów neurohormon acetylocholinę; popiół (2-3% s.m.), a w nim 15 pierwiastków sód, potas, mangan, glin, arsen, rtęć, bizmut, cynk, żelazo, chrom, kobalt, nikiel, wapń, chlor, brom; witaminy B1, B2, B6, PP, kwas pantotenowy, kwas foliowy, biotyna, inozytol. Mleczko pszczele jest źródłem witamin, aminokwasów i mikroelementów. Występują tu też związki biologicznie aktywne: enzymy, hormony. Działanie prozdrowotne i odżywcze dla człowieka, na przykład w takich schorzeniach jak choroby skórne, astma bronchitowa, zapalenie stawów, miażdżyca naczyń wieńcowych serca i naczyń mózgu. 107 2015 Przemysław Grodzicki, Toruń 15 grudnia Charakterystyka wybranych społeczeństw owadów Termity Termitidae 108 Robotnice Występowanie Afryka południowa Miejsce gniazdowania tereny niezalesione Tworzy półkoliste lub stożkowate Uskrzydlona kopce samica zbudowane z mieszaniny gleby i ekskrementów Formy uskrzydlone opuszczające gniazdo Samce Amitermes hastatus Przemysław Grodzicki 36

Charakterystyka wybranych społeczeństw owadów Termity Termitidae cykl życiowy 109 Pod koniec lata duże ilości białych nimf z zaczątkami skrzydeł Wczesną jesienią przekształcenie ich w uskrzydlone formy płciowe Opuszczanie gniazda przez wszystkie osobniki uskrzydlone na lot godowy, bezskrzydłe wracają do gniazda Na wiosnę królowe składają pierwsze jaja Z pierwszego wylęgu karłowaci robotnicy Pojawiają się żołnierze Po 4 latach pojawiają się uskrzydlone formy płciowe Gdy główna królowa przestaje spełniać swoje funkcje zostaje zabita Kolonia macierzysta ginie Przemysław Grodzicki 37