Wojewódzki Szpital Specjalistyczny w Legnicy Podstawy dezynfekcji i sterylizacji Poradnik dla pielęgniarek i położnych zatrudnionych w Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym w Legnicy Opracował: Kierownik Centralnej Sterylizacji Elżbieta Chmielewska Akceptacja: Naczelna pielęgniarka Beata Łabowicz 1
Dekontaminacja proces polegający na usunięciu i dezaktywacji substancji szkodliwej (chemikaliów, materiałów radioaktywnych, czynników biologicznych), która zagraża życiu lub zdrowiu ludzi poprzez kontakt bezpośredni lub używane sprzęty. Dekontaminacji poddawani są zarazem ludzie, zwierzęta, jak i środowisko nieożywione (infrastruktura itd.). Pojęcie to obejmuje: oczyszczanie (mycie), dezynfekcję (wysokiego poziomu), sterylizację. Wybór metody dekontaminacji zależy od: rodzaju materiału, stopnia wymaganej dekontaminacji, rodzaju mikroorganizmu, wymaganego czasu odkażania. Co zyskamy poprzez dekontaminację? Obniżenie liczby drobnoustrojów do poziomu nie zagrażającego zdrowiu poprzez: higieniczne i chirurgiczne mycie rąk, higienę osobistą pacjenta, stosowanie środków antyseptycznych, higienę pomieszczeń, dezynfekcję przedmiotów używanych przez chorych, dezynfekcję powietrza sal operacyjnych, zabiegowych, poczekalni, poradni. Zapobieganie zakażeniom wodno - pokarmowym poprzez: higienę pomieszczeń kuchni, dezynfekcja naczyń, sztućców, pasteryzację mieszanek w kuchni, dezynfekcję wody. Likwidację źródeł zakażenia poprzez: dezynfekcję zużytego sprzętu jednorazowego, dezynfekcję wydalin chorego, dezynfekcję sanitariatów, łóżek, bielizny pościelowej, sprzętu i narzędzi, dezynfekcję w środowisku chorego zakaźnie. Uzyskanie wysokiego stopnia czystości mikrobiologicznej poprzez: 2
mycie i dezynfekcję inkubatorów, dezynfekcje sporobójczą urządzeń i aparatury, która ze względów technicznych nie może być sterylizowana, antyseptyka pola operacyjnego. Likwidowanie istniejących zagrożeń w środowisku poprzez: dezynfekcję grzybobójczą pomieszczeń wodolecznictwa, mat łazienkowych, pływalni, dezynfekcje prątkobójczą w oddziałach gruźliczych plwociny, aparatury i sprzętu np. bronchoskopów, dezynfekcję wirusobójczą narzędzi po zabiegach z naruszeniem ciągłości tkanek. Dezynfekcja to proces redukcji ilości biologicznych czynników chorobotwórczych przez zastosowanie metod fizycznych i chemicznych [2]. W środowisku szpitalnym uwzględnione są trzy kategorie przedmiotów przeniesienia zakażenia: wysokiego, średniego i niskiego ryzyka. Przedmioty wysokiego ryzyka przeniesienia zakażenia kontaktują się z jałowymi tkankami. Są to narzędzia chirurgiczne, wszczepy, igły, cewniki naczyniowe i moczowe. Przedmioty należące do tej kategorii bezwzględnie muszą być jałowe (jednorazowe lub sterylizowane). Przedmioty średniego ryzyka przeniesienia zakażenia kontaktują się z błonami śluzowymi lub uszkodzoną skórą. Są to endoskopy, zestawy do intubacji. W zależności od możliwości technicznych przed użyciem należy poddać je sterylizacji lub dezynfekcji wysokiego stopnia. Przedmioty niskiego ryzyka przeniesienia zakażenia kontaktują się jedynie z nieuszkodzoną skórą (baseny, mankiety do mierzenia ciśnienia, bielizna pościelowa, wyposażenie sal). Wymagają mycia i okresowej dezynfekcji ze względu na ryzyko wtórnej transmisji przez ręce personelu i sprzęt medyczny. Sterylizacja jest procesem mającym na celu całkowite zniszczenie i eliminację wszystkich żywych mikroorganizmów oraz ich form przetrwalnikowych na/w obiekcie poddanym działaniu procesu. Dany obiekt jest sterylny, jeśli teoretyczne prawdopodobieństwo występowania żywych organizmów jest mniejsze lub równe 10-6 [EN 556-1:2001]. Najpowszechniej stosowane i najbardziej niezawodne do sterylizacji jest wilgotne ciepło w 3
postaci nasyconej pary wodnej pod ciśnieniem. Zalety: metoda nie toksyczna, tania, niszczy spory, szybko ogrzewa i penetruje materiały Główną zasadą jest działanie parą wodną o wymaganej temperaturze i pod wymaganym ciśnieniem przez odpowiedni czas na drobnoustroje, aby doprowadzić do nieodwracalnej koagulacji i denaturacji enzymów oraz białek strukturalnych. Sposoby monitorowania systemu sterylizacji parowej: Musimy mieć pewność, że poddawany procesowi sterylizacji wsad jest sterylny (muszą zostać osiągnięte wszystkie krytyczne zmienne danego procesu sterylizacji). Występują tylko trzy zmienne krytyczne: czas para (wilgotność) temperatura Monitorowanie systemu sterylizacji parowej: Wszystkie trzy zmienne muszą być obecne we wszystkich miejscach wewnątrz wsadu W procesach sterylizacji parą wodną, powietrze uniemożliwia parze wodnej przenikanie lub penetrację w głąb wsadu. Powietrze zbiera się i koncentruje wewnątrz wsadu. UWAGA!!! Dodatnia kontrola ekspozycji i pakietu oznacza konieczność ponownej sterylizacji pakietu. Dodatnia kontrola biologiczna to konieczność ponownej sterylizacji całego wsadu. Dodatnia kontrola sprzętu jest wskazaniem do wyłączenia danego aparatu z użytkowania do czasu przeglądu i naprawy. Metody sterylizacji niskotemperaturowej: -sterylizacja tlenkiem etylenu -sterylizacja parowo-formaldehydowa -sterylizacja plazmowa - sterylizacja radiacyjna -sterylizacja kwasem nadoctowym 4
Metody sterylizacji stosowane w Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym: -sterylizacja parowa -sterylizacja parowo-formaldehydowa -sterylizacja plazmowa Rejestracja kontroli sterylizacji obowiązuje dla wszystkich procesów sterylizacji i wszystkich sterylizowanych materiałów (księgi raportów, karty kontrolne). Protokół sterylizacji produktu zawiera: datę sterylizacji, rodzaj załadunku, wyniki kontroli fizycznej, chemicznej i biologicznej. Wskaźniki chemiczne Kontrola procesu sterylizacji jedynie na podstawie wskazań rejestratorów czy przyrządów kontrolnych jest niewystarczającą. Wszystkie artykuły celem ich wysterylizowania, tj. całkowitego zniszczenia bakterii i spor, muszą być poddane działaniu czynnika sterylizującego w określonych warunkach. W porównaniu z innymi metodami kontroli sterylizacji, wskaźniki chemiczne mają niepodważalne zalety: wynik kontroli jest natychmiastowy (po otwarciu sterylizatora), wskaźniki uwzględniają margines bezpieczeństwa, są tanie i proste w użyciu, umożliwiają rejestracje i archiwizacje wyniku kontroli, wykluczają możliwość błędnej interpretacji wyniku, istnieje możliwość dostosowania parametrów działania do indywidualnych wymagań użytkownika, dostępne są zarówno wskaźniki do stosowania wewnątrz pakietów jak i zewnątrz - do odróżniania pakietów sterylizowanych od niesterylizowanych (taśmy, "groszki" i etykiety samoprzylepne). Norma PN-EN ISO 11140-1:2006 wskaźniki niebiologiczne do kontroli sterylizacji klasyfikuje następująco: Klasa 1. Wskaźniki procesu - pomagają w uzyskaniu płynności produkcji np. rozróżnienie pakietów, które dopiero mają być poddane procesowi w stosunku do tych które już są wysterylizowane i są gotowe do dystrybucji. Wskaźniki procesu najczęściej są umieszczane na zewnątrz opakowań (taśma samoprzylepna po procesie sterylizacji paski znajdujące się na taśmie zmieniają barwę). 5
Klasa 2. Wskaźniki do specjalnych badań np. test Bowie&Dick określają sprawność urządzenia sterylizującego. Klasa 3. Wskaźniki jednoparametrowe - zaprojektowane na jeden z krytycznych parametrów, powinny wykazywać ekspozycje na cykl sterylizacyjny przy wartości ustalonej dla wybranego parametru. Należy zachować ostrożność przy interpretacji rezultatów uzyskanych z jednoparametrowych wskaźników (forma pasków testowych). Klasa 4. Wskaźniki wieloparametrowe - zaprojektowane na dwa lub więcej krytycznych parametrów (forma pasków testowych). Klasa 5. Wskaźniki zintegrowane - opracowane tak, aby reagować we wszystkich przypadkach przekroczenia parametrów krytycznych poza określony zakres cykli sterylizacji. Klasa 6. Wskaźniki emulacyjne - reagują na wszystkie parametry krytyczne w zakresie wartości cyklu sterylizacji, jaki został ustalony na podstawie ustawień wybranych cykli sterylizacyjnych. Wskaźniki emulacyjne zapewniają najwyższy poziom bezpieczeństwa przy wykazywaniu, że parametry krytyczne określonego cyklu sterylizacyjnego zostały osiągnięte. Przechowywanie materiałów sterylnych powinno odbywać się: w wydzielonym magazynie materiałów sterylnych, w wydzielonych miejscach przeznaczonych na ten cel. Materiały sterylne powinny być przechowywane w warunkach uniemożliwiających ich ponowną kontaminację. Pomieszczenia lub miejsca magazynowania materiałów sterylnych należy dostosować do ilości i rozmiarów przechowywanych wyrobów, zapewniając rozwiązania ogrzewania, wentylacji, oświetlenia naturalnego, chroniące przed gwałtownymi zmianami temperatur, wilgotności i nadmiernym nasłonecznieniem. Przechowywanie materiałów sterylnych w magazynie materiałów sterylnych dopuszcza się przechowywanie w regałach otwartych, których dolne półki nie stykają się z podłogą, poza magazynem materiałów sterylnych w zamykanych szufladach, szafach lub pojemnikach. Reprocesowanie wyrobów medycznych - ponowna sterylizacja (zgodnie z PN-EN-ISO 17664) jest to ponowny proces tj. obróbka wyrobu medycznego po jego użyciu z przeznaczeniem do ponownego użycia. Oznaczenie, że wyroby są 1x użytku umieszcza się na etykiecie. 6
Wyrób medyczny przeznaczony przez wytwórcę do 1 x użycia, po użyciu zgodnie z Ustawą o odpadach staje się odpadem medycznym i powinien być wrzucony do czerwonego worka oraz przekazany do unieszkodliwiania. Ustawa o wyrobach medycznych mówi [4]: Art. 4 pkt. 4. Użytkownicy wyrobów medycznych są obowiązani do zachowania należytej staranności w zakresie doboru, instalowania, uruchamiania oraz przeprowadzania przeglądów i konserwacji, a w szczególności do przestrzegania instrukcji używania dostarczonej przez wytwórcę. Art. 5 pkt. 1. Do obrotu i do używania mogą być wprowadzane wyroby medyczne oznakowane znakiem CE. Art. 12. Jeżeli dla wyrobu medycznego został określony przez wytwórcę termin ważności, zabronione jest wprowadzanie do obrotu i do używania wyrobu, dla którego termin ten upłynął. Art. 83. 1.Kto wprowadza do obrotu lub do używania wyrób medyczny, którego termin ważności upłynął, podlega grzywnie. Ponadto: Art. 160. 1. Kodeksu Karnego: Kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Art. 165. 1.Kodeksu karnego: Kto sprowadza niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia wielu osób albo dla mienia w wielkich rozmiarach: 1) powodując zagrożenie epidemiologiczne... podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Literatura: [1] M. Fleischer, B.Bober-Gheek: Podstawy pielęgniarstwa epidemiologicznego, wyd. W-wa 2002 [2] Ustawa o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi: Dz.U.08.234.1570 [3] D. Dzierżanowska: Zakażenia szpitalne, wyd.@-medica press, Bielsko Biała, 2008 [4] Ustawa o wyrobach medycznych z dnia 20 kwietnia 2004 Dz.U. Nr 93 poz. 896 [5] Kodeks Karny 7