48 Przedsi biorstwo BANK I KREDYT sierpieƒ 2003 Znaczenie kapita u amortyzacyjnego w finansowaniu inwestycji rzeczowych polskich przedsi biorstw wyniki badaƒ ankietowych Jolanta Iwin Wprowadzenie Amortyzacja Êrodków trwa ych w przedsi biorstwie stanowi swoistà kategori finansowà. Wià e si ona z procesem roz o enia w czasie obcià enia finansowego, a do momentu jego ca kowitego zanikni cia. Jest zwiàzana ze zu ywaniem si i reprodukcjà Êrodków trwa ych. B dàc bezpoêrednim nast pstwem szczególnego sposobu przekazywania wartoêci i odtwarzania Êrodków trwa ych, amortyzacja stanowi uogólnienie przenoszenia wartoêci produkcyjnych Êrodków trwa- ych ze sfery produkcji do sfery podzia u i obiegu oraz ponownego wprowadzania tej wartoêci do sfery produkcji w sposób zdeterminowany specyficznym charakterem zu ywania si tych Êrodków. W przypadku inwestycji rzeczowych przedsi biorstwo uzyskuje dwie formy amortyzacyjnych Êrodków finansowych: Êrodki wynikajàce z uwolnienia kapita u na skutek odpisów amortyzacyjnych oraz Êrodki wynikajàce z pomniejszenia podstawy opodatkowania podatkowej os ony amortyzacyjnej. Dlatego nale y przyjàç, e amortyzacja, b dàc êród em finansowania majàtku trwa ego w przedsi biorstwie, poprzez efekt uwolnienia kapita u oraz efekt podatkowy, stanowi kapita firmy, którego wartoêç i istota sà niezwykle wa ne dla polskich przedsi biorstw. Celem opracowania jest prezentacja wyników badaƒ, które wska à na zale noêç mi dzy wartoêcià kapita u amortyzacyjnego a wielkoêcià nak adów na inwestycje rzeczowe polskich przedsi biorstw. Analiz przedsi biorstw przeprowadzono na podstawie badaƒ ankietowych 1. Nale y jednak podkreêliç, e realizacja badaƒ ankietowych w Polsce napotyka powa ne trudnoêci 2. Przedsi biorstwa chroniàc tajemnic handlowà cz sto nie wype niajà ankiet, nawet gdy s u à one weryfikacji istotnych dla nich zagadnieƒ. WÊród przedsi biorstw panuje opinia o wysokich obcià eniach podatkowych. Z drugiej strony w adza ustawodawcza i wykonawcza wskazuje, e istniejàce i proponowane rozwiàzania z zakresu podatku dochodowego, szczególnie dotyczàce amortyzacji Êrodków trwa ych, majà zmniejszyç ci ar podatku i stymulowaç przedsi biorstwa do podejmowania inwestycji rzeczowych. Tymczasem przedsi biorstwa nie sà zainteresowane empirycznà weryfikacjà tych poglàdów 3. Uwidocznia si tutaj ich awersja do badaƒ ankietowych, nawet dla nich istotnych. 1 Badania ankietowe realizowane by y w ramach projektu badawczego KBN pt. Podatkowa tarcza amortyzacyjna a wartoêç inwestycji rzeczowych przedsi biorstw, zarejestrowanego po numerem: 2 H02C 09822. 2 W ramach prowadzonych badaƒ rozes ano 5.000 ankiet do przedsi biorstw w ca ej Polsce. Na ankiety odpowiedzia y 383 przedsi biorstwa, z czego do badaƒ mo na by o wykorzystaç 261 ankiet. 3 Warto dodaç, e w celu promocji badaƒ autorka opublikowa a artyku, w którym podkreêli a istotnoêç dla przedsi biorstw prowadzonych badaƒ ankietowym, liczàc tym samym na wi ksze zainteresowanie ankietami ze strony przedsi biorstw. Por. J. Iwin: Podatkowy efekt amortyzacji. Gazeta Prawna nr 151/2002 z dnia 6.08.2002 r.
BANK I KREDYT sierpieƒ 2003 Przedsi biorstwo 49 Ankiet przeprowadzono w okresie czerwiec sierpieƒ 2002 r. i obejmowa a ona zagadnienia z zakresu: informacji ogólnych dotyczàcych przedsi biorstwa, informacji dotyczàcych realizowanych przez przedsi biorstwo inwestycji rzeczowych w latach 1995-2001 oraz êróde ich finansowania, ogólnych informacji finansowych firmy, ze szczególnym uwzgl dnieniem metod amortyzacji podatkowej oraz ich wp ywu na wynik finansowy i wielkoêç p aconego podatku dochodowego. WÊród badanych przedsi biorstw dominowa y firmy zatrudniajàce powy ej 250 pracowników i zorganizowane w formie spó ek prawa handlowego, czyli spó ek z ograniczonà odpowiedzialnoêci i spó ek akcyjnych. Najwi kszà grup stanowi y firmy zorganizowane w formie spó ek z ograniczonà odpowiedzialnoêcià, a wêród nich przedsi biorstwa zatrudniajàce od 50 do 100 pracowników. Drugà grup stanowi y spó ki akcyjne zatrudniajàce powy ej 250 pracowników. Poniewa celem ankiety by o zbadanie zarówno istoty kapita u amortyzacyjnego w finansowaniu inwestycji rzeczowych, jak i jego wp ywu na struktur kapita u, taka struktura badanych przedsi biorstw wydaje si w aêciwa. Wa ny jest tak e charakter prowadzonej dzia alno- Êci gospodarczej, gdy warunkuje on wielkoêç majàtku trwa ego przedsi biorstwa i w konsekwencji tak e kapita u amortyzacyjnego. Najwi kszà grup wêród badanych przedsi biorstw stanowi y firmy produkcyjne. Przedsi biorstwa te posiadajà najwi kszy majàtek trwa- y i tym samym dokonujà najwy szych odpisów amortyzacyjnych, a zatem dla nich w aênie kapita amortyzacyjny ma najwi ksze znaczenie. Zamierzeniem autorki by o zbadanie przedsi biorstw w ciàgu szeêciu lat, od 1995 r., czyli od czasu ostatniego urz dowego przeszacowania wartoêci poczàtkowej Êrodków trwa ych, do koƒca 2001 r. Od 2002 r. zacz a bowiem obowiàzywaç znowelizowana ustawa o rachunkowoêci, która wprowadzi a istotne zmiany zarówno w strukturze bilansu przedsi biorstwa, jak i zasadach okreêlania wartoêci Êrodków trwa ych. Dlatego istotny jest czas prowadzenia dzia alnoêci przez przedsi biorstwo. WÊród badanych przedsi biorstw najwi kszy udzia mia y firmy zorganizowane w formie spó ek prawa handlowego prowadzàce dzia alnoêç d u- ej ni 5 lat. Mo na stwierdziç, e zamierzenie autorki zosta o zrealizowane, gdy 93% badanych firm prowadzi swà dzia alnoêç powy ej 5 lat. Powy sze rozwa ania w tej cz Êci opracowania mia y charakter wst pny. G ównym ich celem by o przybli enie badanych przedsi biorstw i okreêlenie poprawnoêci wyboru bazy firm poddanych badaniom. Obecnie mo na powiedzieç, e wêród firm, które odpowiedzia y na ankiety, dominujà przedsi biorstwa produkcyjne zorganizowane w formie spó ek prawa handlowego i dzia ajàce od ponad 5 lat. Amortyzacja jako podstawowe êród o finansowania inwestycji rzeczowych przedsi biorstw Prezentowane szeroko w literaturze przedmiotu modele finansowania inwestycji rzeczowych przedsi biorstw z kapita u amortyzacyjnego jednoznacznie Tabela 1 Znaczenie êróde finansowania nak adów inwestycyjnych przedsi biorstw (w %) 0 1 2 3 4 5 Razem Zysk operacyjny 25 3 11 2 10 49 100 Amortyzacja 16 10 5 15 16 38 100 Kredyt bankowy inwestycyjny w z otych 70 7 7 8 3 5 100 Kredyt bankowy denominowany w walucie obcej 84 2 3 3 3 5 100 Po yczka uzyskana poza sektorem bankowym 79 3 0 7 2 10 100 Leasing 64 7 8 8 8 5 100 Wzrost zobowiàzaƒ wobec kontrahentów 54 16 15 3 8 3 100 Wzrost zobowiàzaƒ publiczno-prawnych (podatki, ZUS) 84 5 3 2 3 3 100 Pomoc publiczna paƒstwa 95 5 0 0 0 0 100 dotacje 90 3 3 2 0 2 100 umorzenie p atnoêci podatkowych 100 0 0 0 0 0 100 por czenia kredytów, po yczek 100 0 0 0 0 0 100 preferencje podatkowe 95 2 0 3 0 0 100 inne 98 2 0 0 0 0 100 Inne 97 0 0 0 0 3 100 Uwaga: 0 êród o najmniej istotne; 5 êród o najistotniejsze. èród o: opracowanie w asne na podstawie danych ankietowych.
50 Przedsi biorstwo BANK I KREDYT sierpieƒ 2003 Tabela 2 Znaczenie êróde finansowania nak adów inwestycyjnych przedsi biorstw wed ug form w asnoêci i wyniku finansowego Ârednia Ârednia dla firm Ârednia dla firm Ârednia dla firm Ârednia dla firm wartoêç z kapita em mieszanym wy àcznie z kapita em wy àcznie z kapita em z ujemnym wynikiem prywatnym publicznym finansowym brutto w 2001 r. Zysk operacyjny 3,16 2,42 3,50 2,82 3,05 Amortyzacja 3,18 3,32 3,12 4,36 3,18 Kredyt bankowy inwestycyjny w z otych 0,82 0,58 0,93 0,64 0,80 Kredyt bankowy denominowany w walucie obcej 0,56 0,58 0,55 1,00 0,45 Po yczka uzyskana poza sektorem bankowym 0,79 1,68 0,38 1,09 0,86 Leasing 1,05 1,37 0,90 1,18 1,07 Wzrost zobowiàzaƒ wobec kontrahentów 1,05 0,95 1,10 0,91 1,30 Wzrost zobowiàzaƒ publiczno-prawnych (podatki, ZUS) 0,46 0,58 0,40 0,36 0,59 Pomoc publiczna paƒstwa 0,05 0,05 0,05 0,00 0,05 dotacje 0,23 0,21 0,24 0,36 0,23 umorzenie p atnoêci podatkowych 0,00 0,00 0,00 por czenia kredytów, po yczek 0,00 0,00 0,00 preferencje podatkowe 0,11 0,17 0,00 0,16 inne 0,02 0,05 0,00 0,00 0,02 Inne 0,16 0,53 0,00 0,00 0,23 Uwagi: wartoêci Êrednie; 0 êród o najmniej istotne; 5 êród o najistotniejsze. èród o: obliczenia w asne na podstawie danych ankietowych. wskazujà, e Êrodki z amortyzacji sà aktywnym êród em finansowania inwestycji. Niezale nie od tego, czy Êrodki z odpisów amortyzacyjnych sà na bie àco inwestowane, czy sà akumulowane i dopiero potem przeznaczane na zakup nowych sk adników majàtku rzeczowego oraz czy wyst pujà jako samodzielne êród o finansowania bàdê wspomagane sà zyskiem operacyjnym i kapita em obcym, zawsze powinny finansowaç rzeczowy majàtek trwa y. Dlatego istotna jest zarówno wartoêç tego kapita u, jak i przekonanie przedsi biorstw o koniecznoêci jego w aêciwego wykorzystania. Badane przedsi biorstwa wskaza y na wa nà rol amortyzacji w finansowaniu inwestycji rzeczowych wêród êróde ich finansowania. Odpowiednie dane prezentuje tabela 1. Z danych zawartych w tabeli 1 wynika, e amortyzacja jest postrzegana jako najwa niejsze êród o finansowania dzia alnoêci inwestycyjnej przez 38% badanych przedsi biorstw, a 16% firm wskazuje na ca kowity brak jej znaczenia. Z przeprowadzanych badaƒ wynika tak e, e amortyzacja wspomaga Êrodki pochodzàce z zatrzymanych zysków, które zdaniem 49% badanych przedsi biorstw majà najwi ksze znaczenie. JednoczeÊnie firmy, dla których najistotniejsza jest nadwy ka finansowa, czyli zysk operacyjny plus amortyzacja, uzna y, e kredyt bankowy, po yczki spoza sektora bankowego i kredyt kupiecki, czyli ogólnie d ug, majà ma e znaczenie w finansowaniu inwestycji rzeczowych. Ma e znaczenie kredytu bankowego wynika g ównie z jego ceny, czyli wysokich stóp procentowych 4. IstotnoÊç êróde finansowania dzia alnoêci inwestycyjnej przedsi biorstw wymaga tak e weryfikacji ze wzgl du na form w asnoêci oraz wynik finansowy. Odpowiednie wyliczenia prezentuje tabela 2. Z danych tabeli 2 wynika, e amortyzacja jest istotnym êród em finansowania dzia alnoêci inwestycyjnej w przedsi biorstwach publicznych oraz tych, w których strukturze w asnoêci jest kapita publiczny. Dla przedsi biorstw prywatnych stanowi ona drugie co do wa noêci êród o finansowania, po zysku operacyjnym. Wskazuje to, e niezale nie od formy w asnoêci firmy publicznej czy prywatnej amortyzacja traktowana jest 4 Na niskie znaczenie kredytu bankowego w finansowaniu inwestycji rzeczowych przedsi biorstw wskazujà tak e inne prowadzone badania. Z badaƒ Narodowego Banku Polskiego dotyczàcych struktury finansowania inwestycji wynika, e Êrednio 68,15% planowanych inwestycji rzeczowych przedsi biorcy chcà realizowaç korzystajàc z w asnych Êrodków. W II kwartale 2002 r. w ten sposób sfinansowano 70,9% inwestycji. Z ankiety NBP wynika, e dzia- alnoêç inwestycyjnà z wykorzystaniem niemal wy àcznie w asnych zasobów prowadzi prawie 67% firm. Z kredytu bankowego finansowanych jest coraz mniej inwestycji. W II kwartale 2002 r. przedsi biorcy deklarowali, e w 20,2% inwestycji korzystajà z kredytu, podczas gdy w ostatnim kwartale 2001 r. w 22,3%. Przeci tnie 12,9% inwestycji jest realizowanych z kredytu z otowego, a 8,10% z dewizowego. Kredyt cieszy si ma ym zainteresowaniem, mimo e - zdaniem NBP - 67,6-73,3% przedsi biorstw ma trwa à zdolnoêç kredytowà. Por. P. Blajer: Kredyt drogi, niedost pny i zbyt ryzykowny. Rzeczpospolita nr 263 z dnia 12.11.2002 r.
BANK I KREDYT sierpieƒ 2003 Przedsi biorstwo 51 Tabela 3 Znaczenie przyêpieszonych metod amortyzacji dla finansowania inwestycji rzeczowych przedsi biorstw (w %) 0 1 2 3 4 5 Razem Metoda degresywna 79 2 3 7 3 7 100 Podwy szanie stawek 67 0 5 8 13 7 100 Amortyzacja indywidualna 72 3 3 7 5 10 100 Bez znaczenia - amortyzacja liniowa 25 3 7 3 5 57 100 Uwagi: 0 nieistotna, 5 istotna. èród o: obliczenia w asne na podstawie badaƒ ankietowych. jako wa ne êród o finansowania inwestycji, w przeciwieƒstwie do kredytu bankowego czy form pomocy publicznej paƒstwa. Usytuowanie kapita u amortyzacyjnego na drugiej pozycji w przedsi biorstwach prywatnych wskazuje na to, e firmy te nie do koƒca postrzegajà istot tego kapita u. Jednak plasowanie amortyzacji tak wysoko potwierdza jej kapita owy charakter, gdy traktowana jest niemal na równi z zyskiem zatrzymanym. Warto zwróciç uwag na fakt, e tak e firmy z ujemnym wynikiem finansowy brutto wskazujà na amortyzacj jako êród o finansowania inwestycji rzeczowych. Nale y jednak przypuszczaç, e przedsi biorstwa te cz Êciej wykorzystujà kapita amortyzacyjny do finansowania potrzeb bie àcych (zakupy materia ów, us ug, wynagrodzenia) ni do dzia alnoêci inwestycyjnej. Pogarszajàca si sytuacja finansowa przedsi biorstw, w tym przypadku ujemny wynik finansowy brutto, powoduje, e na cele rozwojowe mog y przeznaczaç tylko kapita amortyzacyjny. Cz ste sà przypadki wykorzystywania kapita u amortyzacyjnego do finansowania potrzeb bie àcych, a realizowane inwestycje nie zapewniajà nawet bie àcej reprodukcji rzeczowego majàtku trwa ego 5, co prowadzi do jego deprecjacji. Przedsi biorstwa nierentowne uzupe niajà kapita em amortyzacyjnym braki zysku operacyjnego. Z przedstawionych badaƒ wynika, e wszystkie grupy przedsi biorstw bardzo zwracajà uwag na mo liwoêç wykorzystania w inwestycjach Êrodków finansowych z amortyzacji, czyli kapita u amortyzacyjnego. Podsumowanie tej cz Êci badaƒ zaprezentowano na wykresie. Dane zilustrowane na wykresie potwierdzajà wczeêniejsze spostrze enia. Kapita amortyzacyjny jest tak samo wa nym êród em finansowania dzia alnoêci inwestycyjnej przedsi biorstw jak zysk operacyjny. Przedsi biorstwa nie liczà na kredyty bankowe, które sà zbyt drogie, ani na pomoc publicznà paƒstwa. èróde finansowania inwestycji upatrujà w Êrodkach wewn trznych zysku i kapitale amortyzacyjnym. Mo na na tej podstawie wysnuç wniosek, e ankietowane przedsi biorstwa potwierdzajà teori, i firmy korzystajàce z amortyzacji w finansowaniu nak adów inwestycyjnych w mniejszym stopniu korzystajà z d ugu. 5 Por. Cz. Skowronek: Sytuacja finansowa przedsi biorstw a ich mo liwoêci rozwojowe. Warszawa 2001 VII Kongres Ekonomistów Polskich, z. 20, s. 8. Stwierdzono, e amortyzacja jest postrzegana jako istotne êród o finansowania inwestycji rzeczowych, dlatego te przedsi biorstwom powinno zale eç na szybszym odzyskiwaniu kapita u amortyzacyjnego z rzeczowych sk adników majàtku trwa ego. Powinny zatem dostrzegaç walory przyêpieszonych metod odpisów amortyzacyjnych w tym zakresie. Jednak nie potwierdzajà tego przeprowadzone badania. Odpowiednie wyliczenia, obrazujàce znaczenie przyêpieszonych metod amortyzacji, prezentuje tabela 3. Z danych zawartych w tabeli 3 wynika, e dla przewa ajàcej cz Êci ankietowanych przedsi biorstw przyêpieszone metody amortyzacji nie majà znaczenia. A 79% badanych przedsi biorstw wskaza o, e metoda degresywna jest nieistotna dla kszta towania wielko- Êci amortyzacji jako êród a finansowania inwestycji. Podobna jest opinia o mo liwoêci podwy szania stawek podstawowych (choç tu 13% badanych przedsi biorstw wskaza o, e jest to wa ne rozwiàzanie, nadajàc mu stopieƒ 4) oraz indywidualnego okreêlania wysokoêci odpisów amortyzacyjnych. Powstaje tu pewna sprzecznoêç. Przedsi biorstwa wskazujà na du e znaczenie amortyzacji w finansowaniu inwestycji rzeczowych, ale z drugiej strony nie wykorzystujà rozwiàzaƒ systemowych, które pomog yby im zwi kszyç wartoêç kapita u amortyzacyjnego i tym samym ich mo liwoêci inwestycyjne. Przedsi biorstwa nie do koƒca sà Êwiadome wa nej roli kapita u amortyzacyjnego w finansowaniu inwestycji rzeczowych, które stanowià o ich wartoêci i przysz oêci. Potwierdzajà to badania doty- Wykres Znaczenie êróde finansowania dzia alnoêci inwestycyjnej przedsi biorstw wed ug wartoêci Êrednich WartoÊci Êrednie 3,50 Zysk operacyjny 3,00 Amortyzacja Kredyt bankowy inwestycyjny z otowy 2,50 Kredyt bankowy w walucie obcej 2,00 Po yczka uzyskana poza sektorem bankowym 1,50 Leasing 1,00 Wzrost zobowiàzaƒ wobec kontrahentów Wzrost zobowiàzaƒ publiczno-prawnych 0,50 (podatki, ZUS) 0,00 Pomoc publiczna paƒstwa èród a finansowania Uwagi: od 0 - êród o najmniej istotne, do 5 - êród o najbardziej istotne. èród o: opracowanie w asne na podstawie danych tabeli 1.
52 Przedsi biorstwo BANK I KREDYT sierpieƒ 2003 Tabela 4 System amortyzacji podatkowej a system ulg inwestycyjnych jako stymulatory decyzji inwestycyjnych przedsi biorstw (w %) Czy system amortyzacji podatkowej mo e wp ywaç Czy system ulg inwestycyjnych wp ywa na podejmowanie decyzji inwestycyjnych na podejmowanie decyzji inwestycyjnych Tak 62 Tak 34 Nie 33 Nie 66 Brak odpowiedzi 5 Brak odpowiedzi 0 Razem 100 Razem 100 èród o: opracowanie w asne na podstawie danych ankietowych. czàce znaczenia przyêpieszonych metod amortyzacji dla przedsi biorstw. W tabeli 4 zaprezentowano odpowiednie wielkoêci, dodatkowo zestawiajàc wyniki z ocenami ulg inwestycyjnych nadanymi przez firmy 6. Z przeprowadzonych badaƒ wynika, e zdaniem przedsi biorstw istniejàcy obecnie system amortyzacji bardziej zach ca do inwestycji ni nieistniejàcy ju system ulg inwestycyjnych. Tylko 34% przedsi biorstw wskaza o, e ulgi inwestycyjne mog y stymulowaç podejmowanie inwestycji rzeczowych 7, podczas gdy system amortyzacji jest takim stymulatorem dla 62% badanych firm. Wnioski te potwierdzajà sprzecznoêç w dzia aniu przedsi biorstw. Kapita amortyzacyjny jest dla nich wa ny, normy systemowe okreêlajàce jego wysokoêç mogà je stymulowaç do podejmowania inwestycji rzeczowych, ale zapisy w tych normach, umo liwiajàce uzyskanie wy szej wartoêci kapita u amortyzacyjnego, sà nieistotne. 6 Ulgi inwestycyjne zosta y zniesione od 1.01.2000 r., a w ich miejsce w ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych wprowadzono rozwiàzania z zakresu amortyzacji. 7 Jako g ówne przyczyny niekorzystania przez przedsi biorstwa z ulg inwestycyjnych mo na wymieniç zarówno niespe niania warunków umo liwiajàcych korzystanie z ulg (wysoki próg rentownoêci podatkowej okreêlony w ustawie), jak i rygorystycznoêç przepisów przy utracie prawa do ulgi (np. przy powstaniu zobowiàzaƒ podatkowych, b dów w rozliczeniach podatkowych). Wnioski Podsumowujàc wyniki badaƒ ankietowych, dotyczàce postrzegania przez analizowane przedsi biorstwa istoty kapita u amortyzacyjnego, mo na wysunàç nast pujàce wnioski: 1) odpisy amortyzacyjne, tworzàce kapita amortyzacyjny, majà du e znaczenie jako êród o finansowania dzia alnoêci inwestycyjnej, 2) niezale nie od formy organizacyjno-prawnej przedsi biorstwa i w asnoêci kapita u firmy wskazujà na kapita amortyzacyjny jako najistotniejszy w finansowaniu inwestycji rzeczowych, obok zysku netto, 3) 57% badanych przedsi biorstw wskaza o, e najwa niejszà metodà amortyzacji jest metoda linowa, a 79% stwierdzi o, i metoda degresywna jest nieistotna (podobnie oceniono pozosta e mo liwoêci przyêpieszenia odpisów amortyzacyjnych). Badane przedsi biorstwa doceniajà znaczenie kapita u amortyzacyjnego w finansowaniu inwestycji rzeczowych, ale tylko w stopniu minimalnym. Nie wykorzystujà przyêpieszonych metod amortyzacji, by przyspieszyç zwrot Êrodków zainwestowanych w rzeczowe sk adniki majàtku, by pozyskaç wy szà wartoêç kapita u amortyzacyjnego oraz by zmniejszyç zakres erozji kapita u amortyzacyjnego na skutek inflacji i podatku dochodowego.