Ryjkowcowate (Coleoptera: Curculionoidea) zebrane z pułapek lepowych przeciwko szrotówkowi kasztanowcowiaczkowi Cameraria ohridella Deschka & Dimic

Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (5): 3 18, 2007. RAFAŁ GOSIK Zakład Zoologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej 20-033 Lublin, ul. Akademicka 19 e-mail: rgosik@op.pl Ryjkowcowate (Coleoptera: Curculionoidea) zebrane z pułapek lepowych przeciwko szrotówkowi kasztanowcowiaczkowi Cameraria ohridella Deschka & Dimic Wstęp Szrotówek kasztanowcowiaczek został stwierdzony w Polsce po raz pierwszy w 1997 roku. W ciągu kilku lat stał się on poważnym zagrożeniem dla kasztanowców Aesculus hippocastanum L., stanowiących ważny element m.in. zieleni miejskiej. Wydaje się prawdopodobne, że w polskiej faunie ten niewielki motyl minujący nie znalazł jeszcze wroga, który mógłby w sposób naturalny regulować jego liczebność. Ponadto brak jest nadal skutecznej metody zwalczania tego szkodnika w sposób alternatywny (Fiołka i in. 2005). W celu eliminacji szrotówka powszechne stało się stosowanie pułapek lepowych. Pułapki lepowe (lepy) są cienką, przezroczystą folią polietylenową o szerokości 50 cm, którą okręca się pnie drzew na wysokości ok. 150 cm ponad gruntem. Pole powierzchni poszczególnych pułapek jest więc uzależnione od obwodu pni. Zewnętrzna powierzchnia pułapek jest następnie pokrywana bezbarwną, bezwonną i nierozpuszczalną w wodzie substancją klejącą (nazwa handlowa preparatu Lepolep). Pułapki są eksponowane na drzewach od początku maja do końca czerwca. 3

6 5 3 4 Czerniejówka 2 Bystrzyca 1 54 2 km 16 24 50 Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk badawczych na terenie Lublina. Fig. 1. Location of the investigated stations in Lublin. Ten typ pułapek cechuje się nieselektywnością, dlatego ich ofiarami obok szrotówka padają masowo także inne bezkręgowce, w tym także ryjkowce. Biorąc pod uwagę powszechne stosowanie pułapek lepowych (także na obszarach chronionych) konieczne staje się zbadanie, czy bezkrytyczne używanie tej metody nie stanowi niebezpieczeństwa dla trwałości populacji rzadkich i zagrożonych gatunków bezkręgowców. 4

Metoda i materiał Badania nad efektywnością i selektywnością pułapek lepowych prowadzono w latach 2004 2005 na terenie Lublina, gdzie corocznie oklejanych jest lepami ok. 990 drzew. Do obserwacji wybrano sześć stanowisk reprezentujących najbardziej typowe kompleksy zieleni miejskiej (parki, aleje i cmentarz) (ryc. 1). Próby pobierano w ok. dwutygodniowych odstępach, od pierwszej dekady maja do końca czerwca. W okresie dwuletnich badań zebrano łącznie 54 próby, 9 z każdego stanowiska. Jedną próbę stanowiły ryjkowce odklejone z 40 losowo wybranych pułapek, eksponowanych na drzewach w wieku ok. 40 60 lat. Powierzchnia pojedynczej pułapki wynosiła w tym przypadku ok. 1 m 2. Orientacyjna, sumaryczna powierzchnia lepów badanych na każdym ze stanowisk stanowiła ok. 40 m 2. Zebrany materiał analizowano następnie pod względem następujących kryteriów: różnorodności i liczebności na poszczególnych stanowiskach; powiązań pokarmowych (wydzielono ryjkowce żerujące na kasztanowcach oraz gatunki nie związane troficznie z kasztanowcami); specjalizacji pokarmowej (wyróżniono: gatunki liściożerne, próchnojady oraz drapieżniki); osobno omówiono gatunki rzadko spotykane w Polsce. Przegląd stanowisk badawczych Stanowisko 1: ulica Żeglarska. Aleja 64 częściowo próchniejących kasztanowców w wieku 40 50 lat. Podmiejski teren rekreacyjny. Otoczenie stanowią pola uprawne oraz trawiaste boiska sportowe. Stanowisko 2: ulica Świętochowskiego. Aleja 137 kasztanowców w wieku ok. 55 lat (pomnik przyrody). Drzewa poddawane zabiegom pielęgnacyjnym, bez śladu próchna. Otoczenie ulicy stanową domy jednorodzinne wraz z towarzyszącymi im ogródkami, obsadzonymi przez byliny ozdobne, krzewy i drzewa owocowe. 5

Stanowisko 3: ulica Głęboka. Topole czarne i 45 kasztanowców w wieku ok. 40 lat, rosnące w szeregu wzdłuż jednej z najważniejszych arterii komunikacyjnych. Drzewa poddawane zabiegom pielęgnacyjnym, bez oznak próchnienia. Stanowisko 4: ulica Lipowa. Cmentarz założony w roku 1795 (obecnie w centrum miasta). Na cmentarzu rośnie 81 kasztanowców w wieku ok. 60 lat oraz okazałe lipy, klony, jesiony oraz limby. Drzewa w większości próchniejące, częściowo obumarłe. Stanowisko 5: Park Saski. Kompleks założony w 1837 roku w centrum miasta na powierzchni ponad 10 ha. Obok 78 kasztanowców w parku rosną również m.in.: okazałe klony, lipy oraz topole białe. Drzewa częściowo próchniejące, runo zbliżone do grądowego. Stanowisko 6: Ogród Botaniczny. Liczący ok. 10 ha kompleks, w skład którego wchodzą: zbiorowisko leśne o roślinności zbliżonej do grądowej wraz z 44 pielęgnowanymi kasztanowcami oraz liczne klomby z bylinami, krzewami i drzewami krajowymi lub aklimatyzowanymi. 6 Omówienie wyników Podczas badań pozyskano 4346 okazów reprezentujących 84 gatunki ryjkowcowatych (tab. 1). Pośród zebranych ryjkowcowatych 10 gatunków (omówione poniżej) można zaliczyć do rzadko spotykanych w Polsce, zaś cztery gatunki: Hylesinus crenatus, H. toranio, Rhyncolus punctatulus i Bradybatus fallax nie były dotychczas notowane z obszaru Wyżyny Lubelskiej. Pozostałe ryjkowce należą w Polsce do gatunków pospolitych. Wśród pozyskanych chrząszczy 20 gatunków było troficznie powiązanych z kasztanowcami. Łącznie zebrano 3482 okazy; co stanowiło prawie 80,2% całości pozyskanego materiału faunistycznego. Grupę ryjkowcowatych powiązanych z roślinami innymi niż kasztanowce stanowiły 63 gatunki, łącznie 652 okazy (15% całości materiału). W zebranym materiale odnaleziono także 212 okazów Brachytarsus nebulosus; kobielatki, której larwy żerują na czerwcach. W zebranym materiale największą liczbą okazów charakteryzowały się: Cossonus parallelepipedus (1424 okazów),

Tab. 1. Liczba okazów ryjkowcowatych zebranych z pułapek lepowych na kasztanowcach na terenie Lublina (drukiem pogrubionym zaznaczono gatunki nowe dla Wyżyny Lubelskiej; * gatunek rzadko spotykany w Polsce, M próchnojad, F foliofag). Table 1. Number of specimens of weevils collected in sticky traps at horse-chestnut trees within municipal area of Lublin (bold type species new to the Wyżyna Lubelska Upland, * species rare in Poland, M mould eater, F folivore). Anthribidae Gatunki Species Stanowiska Stations 1 2 3 4 5 6 Razem Total Gatunki żerujące na kasztanowcach Horse-chestnut eaters 1 2 3 4 5 6 7 8 9 * Rhaphitropis marchicus (Herbst) 2 2 M Anthribus albinus (L.) 1 1 M Brachytarsus nebulosus (Forst.) 37 79 2 40 46 8 212 Scolytidae Hylastes opacus Er. 1 1 Hylesinus crenatus (Fabr.) 2 2 4 H. toranio (Danth.) 2 2 H. varius (F.) 3 26 1 6 36 Scolytus mali (Bechst.) 1 1 Trypodendron domesticus (L.) 1 1 M 7

Tab. 1. cd. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 T. lineatum (Oliv.) 1 1 2 Xyleborus cryptographus (Ratz.) 1 1 X. dispar (Fabr.) 1 3 2 6 M X. saxeseni (Ratz.) 7 2 9 M Nemonychidae Cimberis attelaboides Fabr. 2 2 Apionidae Pseudoperapion brevirostre (Herbst) 1 1 Betulapion simile (Kirby) 1 1 Synapion ebeninum (Kirby) 1 1 Stenopterapion meliloti (Kirby) 1 1 Oxystoma craccae (L.) 3 3 O. pomonae (Fabr.) 3 5 8 Cyanapion columbinum (Germ.) 1 1 2 Protapion trifolii (L.) 3 3 P. apricans (Herbst) 10 10 Curculionidae Otiorhynchus raucus (Fabr.) 1 7 8 8

O. ovatus (L.) 1 1 O. rotundatus Sieb. 1 1 2 * O. smreczynskii Cmol. 1 1 2 Phyllobius brevis Gyll. 3 1 4 P. virideaeris (Laich.) 8 15 23 P. oblongus (L.) 14 164 348 158 110 70 864 F P. arborator (Herbst) 2 59 8 4 160 5 238 F P. glaucus (Scop.) 20 20 F P. urticae (Deg.) 6 6 P. argentatus (L.) 60 60 F P. pyri (L.) 2 3 4 1 18 28 F Trachyphloeus aristatus (Gyll.) 1 1 1 3 Polydrusus corruscus Germ. 1 1 P. cervinus (L.) 8 7 15 F P. inustus Germ. 28 1 29 P. pilosus (Gredl.) 5 5 F P. picus (Fabr.) 7 5 668 16 10 19 725 F P. sericeus (Schall.) 1 3 1 5 F P. mollis (Ström) 1 1 F Scythropus mustela (Herbst) 1 1 Sciaphilus asperatus (Bonsd.) 3 1 4 9

Tab. 1. cd. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 * Brachysomus setiger (Gyll.) 1 1 * Barypeithes pellucidus (Boh.) 6 25 1 15 6 1 54 Sitona cylindricollis (Fahr.) 1 1 2 S. hispidulus (Fabr.) 1 1 S. humeralis Steph. 1 1 S. lineatus (L.) 1 1 S. sulcifrons (Thunb.) 1 1 2 S. suturalis Steph. 2 1 3 * Cossonus cylindricus C. R. Sahlb. 8 1 7 17 1 34 C. linearis (Fabr.) 1 1 3 20 5 1 31 M * C. parallelepipedus (Herbst) 10 27 23 1261 95 8 1424 M Dryophthorus corticalis (Payk.) 2 23 25 M * Rhyncolus punctatulus Boh. 7 4 11 M * Phloeophagus turbatus Schoenh. 1 6 2 2 11 M Dorytomus filirostris (Gyll.) 146 146 * D. longimanus (Forst) 3 3 D. tremulae (Fabr.) 1 62 1 64 D. dejeani Faust 1 1 D. taeniatus (Fabr.) 1 1 10

D. ictor (Herbst) 15 98 4 3 120 D. melanophtalamus (Payk.) 1 1 Ellescus bipunctatus (L.) 1 1 E. scanicus (Payk.) 1 1 * Lignyodes enucleator (Panz.) 5 1 6 Anthonomus pomorum (L.) 4 4 8 A. pinivorax Silfv. 1 1 Furcipus rectirostris (L.) 3 6 3 12 Bradybatus kellneri Bach 2 2 * B. fallax Gerst. 1 1 Curculio glandium Marsh. 2 2 * Magdalis nitidipennis (Boh.) 1 1 M. ruficornis (L.) 1 3 2 6 M. barbicornis (Latr.) 1 1 M. cerasi (L.) 2 2 M. armigera (Geoffr.) 4 4 Baris lepidii Germ. 1 1 2 Coeliodes erythroleucos (Gmel.) 1 1 Ceutorhynchus erysimi (Fabr.) 2 2 C. pallidactylus (Marsh.) 1 1 Liczba okazów Number of specimens 143 486 1402 1629 533 153 4346 Liczba gatunków Number of species 20 24 28 41 26 30 84 11

Phyllobius oblongus (864 okazów) i Polydrusus picus (725 okazów). Okazy wymienionych wyżej gatunków stanowiły 52,64% całości pozyskanego materiału faunistycznego. Phyllobius oblongus i Polydrusus picus należą do pospolitych foliofagów, zwykle tworzących liczne populacje, dlatego w uprawach sadowniczych mogą być traktowane jako szkodniki. Jednak w odniesieniu do zieleni miejskiej (szczególnie w przypadku kasztanowców) nie stanowią żadnego zagrożenia dla żywotności drzew. Również obecność przedstawicieli Cossonus parallelepipedus nie powinna wywierać negatywnego wpływu na kondycję kasztanowców, gdyż ich pokarm stanowi obumarłe, przegrzybiałe drewno. Nie zasiedlają natomiast drzew zdrowych. Gatunki żyjące w próchniejącym drewnie są trudne do pozyskania ze względu na niedostępność zajmowanych nisz. Zazwyczaj w pojedynczej próbie przesiewanego próchna stwierdza się kilka do kilkunastu okazów, natomiast na pojedynczych lepach znajdowano nawet do stu okazów poszczególnych gatunków. Stwierdzono różnice w liczbie odłowionych ryjkowców w pułapkach eksponowanych na tym samym stanowisku. Owady grupowały się zazwyczaj na pojedynczych lepach. Fakt ten można wytłumaczyć powstawaniem naturalnych pułapek feromonowych, polegających na wabieniu samców przez przyklejone uprzednio samice. Powstawanie samorzutnych pułapek feromonowych może również tłumaczyć obecność na lepach gatunków nie związanych z kasztanowcami. Decydujący wpływ na różnorodność gatunkową i liczebność chrząszczy spotykanych na poszczególnych stanowiskach wywierały: kondycja drzew (zabiegi pielęgnacyjne) oraz obecność innych roślin w pobliżu kasztanowców. Najbogatszy materiał faunistyczny zebrano na stanowisku 4, na którym obecne były liczne próchniejące, zaniedbane drzewa. Decydujące znaczenie ma w tym przypadku obecność próchna i rozwijających się na nim grzybów, stanowiących bazę pokarmową m.in. dla licznych gatunków kobielatek i ryjkowców. Potwierdza to obserwacje Szujeckiego (1993), że obecność obumierających drzew sprzyja rozwojowi entomofauny. Czynnikiem zwiększającym ilość odłowionych chrząszczy było również sąsiedztwo innych drzew w pobliżu kasztanowców. Stąd znaczny udział gatunków z rodzaju Dorytomus towarzyszących topolom, zebranych na 12

stanowisku 3. Prawdopodobnie w ten sam sposób można tłumaczyć obecność ryjkowców żerujących na drzewach owocowych odłowionych na stanowisku 2. Natomiast stanowisko 1, na którym kasztanowce otoczone były przez strzyżone trawniki, charakteryzowało się najmniejszą liczbą gatunków i okazów zebranych chrząszczy. Na stanowisku 6 (Ogród Botaniczny) mimo obecności największej liczby gatunków roślin towarzyszących kasztanowcom, rozwój entomofauny był ograniczony, prawdopodobnie przez intensywne zabiegi pielęgnacyjne i ochronne. Gatunki rzadko spotykane w Polsce Rhaphitropis marchicus (Herbst, 1797). Saprofag żyjący na przegrzybiałym chruście wierzb, olch, buków, dębów i leszczyn (Koch 1992). W Polsce rzadko spotykany, notowany głównie na wschodzie kraju (Wanat 1993, Stachowiak 2002, Wanat, Gosik 2003). Otiorhynchus smreczynskii Cmoluch, 1968. Gatunek o nie w pełni poznanym rozmieszczeniu i biologii (Kania 1991). Jego żerowanie obserwowano m.in. na ligustrze pospolitym Ligustrum vulgare L. i lilaku Syringa vulgaris L. Na obszarze Polski rozmnaża się partenogenetycznie, wykazuje nocną aktywność. Brachysomus setiger (Gyllenhal in Schoenherr, 1840). Ryjkowiec sucho- i ciepłolubny, spotykany najczęściej w murawach kserotermicznych, rzadziej zasiedla widne zarośla, zbiorowiska ruderalne i agrocenozy (Koch 1992). Polifag licznych gatunków roślin, a także prawdopodobnie niektórych gatunków drzew i krzewów. W Polsce dość rzadko spotykany (Burakowski i in. 1993). Barypeithes pellucidus (Boheman in Schoenherr, 1834). Polifag i eurytop prowadzący nocny tryb życia. We wschodniej części Polski notowany głównie z terenów miejskich (Burakowski i in. 1993, Koch 1992). Cossonus cylindricus C.R. Sahlberg, 1835. Ksylofag, związany z lasami i zaroślami (Koch 1992). Żeruje w wilgotnym, próchniejącym drewnie topoli i wierzb. W Polsce słabo poznany pod względem rozmieszczenia (Burakowski i in. 1993, Konwerski 2001). 13

Cossonus parallelepipedus (Herbst, 1795). Ksylofag spotykany w lasach i zaroślach (Koch 1992). Żeruje w murszejącym drewnie wielu drzew liściastych, np. wierzb, topoli i kasztanowców. W Polsce rzadko spotykany (Burakowski i in. 1993, Konwerski 2001, Petryszak i in. 2002). Rhyncolus punctatulus Boheman in Schoenherr, 1838. Próchnojad żerujący w wilgotnym, martwym drewnie wielu gatunków drzew liściastych (m.in. wierzb, klonów, jesionów, buków, topoli i kasztanowców). W Polsce notowany z nielicznych stanowisk; na niektórych z nich na podstawie danych pochodzących z XIX w. (Burakowski i in. 1993). Phloeophagus turbatus Schoenherr, 1845. Próchnojad o fragmentarycznie poznanej biologii (Koch 1992, Burakowski i in. 1993). We wschodniej Polsce osiąga zachodnią granicę zasięgu. Znany z Puszczy Białowieskiej (Wanat 1994). Podany także z nielicznych stanowisk na Wyżynie Lubelskiej i Podlasiu (Łętowski, Staniec 1997, Wanat, Gosik 2003). Dorytomus longimanus (Forster, 1771). Oligofag związany z topolami. W Polsce jego rozmieszczenie nie jest w pełni poznane (Koch 1992, Burakowski i in. 1993). Lignyodes enucleator (Panzer, 1798). Ryjkowiec żerujący na jesionie wyniosłym, rzadziej na lilaku i ligustrze (Koch 1992). Stosunkowo niedawno odnaleziony w Polsce (Cmoluch i in. 1979) i do niedawna notowany z pojedynczych stanowisk, we wschodniej części kraju (Łętowski, Staniec 1997, Petryszak, Dąbek 1997, Wanat, Szypuła 1998). W ostatnich latach wykazuje wyraźną ekspansję w kierunku północnym (Kania i in. 2001, Gosik i in. 2002, Wanat, Gosik 2003). W Polsce L. enucleator preferuje nasadzenia przydrożne i parki (Kania i in. 2001). Brak informacji o jego żerowaniu w Polsce na roślinach innych niż jesion wyniosły. Bradybatus fallax Gerstaecker, 1860. Gatunek o fragmentarycznie poznanej biologii, troficznie związany z klonami. W Polsce notowany z nielicznych stanowisk (Koch 1992, Burakowski i in. 1995). Magdalis nitidipennis (Boheman in Schoenherr, 1843). Chrząszcz odbywający swój rozwój w martwym drewnie topoli. W Polsce rzadko spotykany, znany z nielicznych stanowisk. 14

Na Wyżynie Lubelskiej notowany po raz ostatni prawie 100 lat temu (Koch 1992, Burakowski i in. 1995). Wnioski Ryjkowce były najliczniejszą grupą wśród chrząszczy spotykanych na pułapkach lepowych i stanowiły przeciętnie ok. 0,2% wszystkich schwytanych owadów (największą grupę tworzyły Diptera, których liczebność zazwyczaj przekraczała liczebność samych szrotówków). Ryjkowcowate stanowią po kusakowatych najliczniejszą grupę chrząszczy w Polsce: ich liczebność w kraju wynosi ok. 1052 gatunków (Wanat, Mokrzycki 2005), z których 249 było wykazanych z terenu Lublina (Łętowski i in. 2004). Stąd 84 gatunki zebrane z pułapek lepowych zakładanych przeciwko 1 gatunkowi motyla stanowią blisko 34% fauny ryjkowcowatych terenu miasta. Biorąc pod uwagę, że kasztanowce zostały sprowadzone do Polski pod koniec XVI w. i nadal stanowią źródło pokarmu tylko dla nielicznych ryjkowcowatych, liczba odnalezionych na pułapkach lepowych gatunków może być uznana za znaczną. Fakt, że większość wykrytych ryjkowców nie była troficznie związana z kasztanowcami świadczy o wysokiej nieselektywności lepów. Jednocześnie duża liczba odłowionych chrząszczy żerujących na kasztanowcach świadczy o znacznej (lecz niezamierzonej) skuteczności omawianej metody. Biorąc pod uwagę, że w pozyskanym materiale znalazły się gatunki rzadko spotykane (np. Cossonus parallelepipedus, Rhyncolus punctatulus i Phloeophagus turbatus) potencjalnie negatywny wpływ pułapek lepowych nie powinien być lekceważony. Dlatego z punktu widzenia ochrony entomofauny stosowanie lepów powinno być znacznie ograniczone w pobliżu miejsc występowania zagrożonych gatunków. Na podstawie wyników dwuletnich badań trudno jest definitywnie stwierdzić, w jakim stopniu lepy stanowią zagrożenie dla populacji tych gatunków, które nie są obiektem zwalczania (ang. non-target species), jednak duża liczba owadów łowionych niecelowo skłania do zastanowienia. Dlatego konieczne jest szczegółowe opracowanie pozostałych grup bezkręgowców, których przedstawiciele podają ofiarami pułapek lepowych. 15

Bezczynne oczekiwanie na ostateczne potwierdzenie negatywnych skutków ubocznych stosowania lepów wydaje się bardzo ryzykowne, gdyż szkody mogą się okazać nienaprawialne. SUMMARY Gosik R. Weevils (Coleoptera: Curculionoidea) from sticky traps against the horse-chestnut leafminer Cameraria ohridella Deschka & Dimic. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (5): 3 18, 2007. In years 2004 2005, during two periods of fields studies (from early May to end of June), a total of 84 weevils species (4346 specimens) were caught in sticky traps used against horse-chestnut leafminer applied at 6 sites within the Lublin urban area (eastern Poland). Species richness, number of collected individuals and species composition were different at studied localities (only 7 weevil species were collected at all stations). Probably some microhabitat conditions, like local temperature of horse-chestnut trees, occurrence of other trees, and maybe others, affect the diversity and abundance of weevils at every locality. In the collected material, Cossonus parallelepipedus (1424 specimens), Phyllobius oblongus (864 specimens), Polydrusus picus (725 specimens) and Brachytarsus nebulosus (212 specimens) were the most numerous species. Occurrence of four species (Hylesinus crenatus, H. toranio, Rhyncolus punctatulus and Bradybatus fallax) was reported for the first time in the Wyżyna Lubelska Upland. Among collected weevils, twelve species are rare in Poland: Rhaphitropis marchicus, Otiorhynchus smreczynskii, Brachysomus setiger, Barypeithes pellucidus, Cossonus cylindricus, C. parallelepipedus, Rhyncolus punctatulus, Phloeophagus turbatus, Dorytomus longimanus, Lignyodes enucleator, Bradybatus fallax and Magdalis nitidipennis. The results indicate that the sticky traps as a non-selective method for catching horse-chestnut leafminers may be harmful to other insect species, especially to rare and threatened ones. 16

PIŚMIENNICTWO Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1993. Chrząszcze (Coleoptera) Ryjkowce-Curculionidae, cz. 1. Katalog fauny Polski XXIII, 19: 125 233. Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1995. Chrząszcze (Coleoptera) Ryjkowce-Curculionidae, cz. 2. Katalog fauny Polski XXIII, 20: 26 144. Cmoluch Z., Łętowski J., Smardzewska Z. 1979. Zur Kenntnis der Rüsselkäfer (Coleoptera, Curculionidae) Polens. II. Ann. UMCS, C, 33: 405 409. Fiołka J.M., Ptaszyńska A., Czarniawski W. 2005. Antibacterial and antifungal lysozyme-type activity in Cameraria ohridella pupae. Journal of Invertebrate Pathology 90: 1 9. Gosik R., Łętowski J., Staniec B. 2002. Materiały do poznania ryjkowcowatych (Coleoptera: Curculionoidea) wschodniej Polski. Wiad. Entomol. 21(2): 123 124. Kania J. 1991. Nowe stanowiska i uwagi o polskich Curculionoidea (Coleoptera: Apionidae, Curculionidae). Wiad. Entomol. 10(3): 187 188. Kania J., Mokrzycki T., Szypuła J., Wanat M. 2001. Lignyodes enucleator (Panzer, 1798) (Coleoptera, Curculionidae) gatunek w ekspansji w Polsce. Wiad. Entomol. 19: 191 192. Koch K. 1992. Die Käfer Mitteleuropas. Band 3 (Ökologie). Göcke & Evers. Krefeld: 144 340. Konwerski S. 2001. Cossoninae (Coleoptera: Curculionidae) Parku Cytadela w Poznaniu. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. C Zoologia, 48: 41 44. Łętowski J., Gosik R., Ptaszyńska A. 2004. Ryjkowcowate (Coleoptera, Curculionoidea) planowanych obszarów chronionych aglomeracji Lublina. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej: Badania ważek, chrząszczy i chruścików na obszarach chronionych. 21 23. 05. 2004, Urszulin: 29 30. Łętowski J., Staniec B. 1997. Materiały do poznania Attelabidae i Curculionidae (Coleoptera) wschodniej Polski. Wiad. Entomol. 16(1): 21 28. Petryszak B., Dąbek P. 1997. Lignyodes uniformis Desbrochers, 1894 nowy dla fauny Polski oraz inne interesujące gatunki Apionidae 17

i Curculionidae (Coleoptera) z południowej i południowo-wschodniej części kraju. Wiad. Entomol. 16(2): 99 102. Petryszak B., Pocheč P., Holecova M., Holly M. 2002. Uwagi o interesujących ryjkowcach (Coleoptera, Curculionidae) Bieszczadów. Wiad. Entomol. 21 (2): 115 119. Stachowiak P. 2002. Badania nad rozsiedleniem Anthribidae (Coleoptera) w Polsce. Wiad. Entomol. 20: 137 142. Szujecki A. 1993. Ochrona ekosystemów leśnych w warunkach niepewności. V Sympozjum Ochrony Ekosystemów Leśnych. 18 20.10.1993, Białowieża: 57 74. Wanat M. 1993. Nowe stanowiska interesujących gatunków ryjkowcowatych (Coleoptera, Curculionidae) w Polsce. Wiad. Entomol. 12: 31 36. Wanat M. 1994. Ryjkowce (Coleoptera: Curculionoidea: Anthribidae, Rhinomaceridae, Rhynchitidae, Attelabidae, Apionidae, Curculionidae) Puszczy Białowieskiej. Pol. Pismo Entomol. 63: 37 112. Wanat M., Gosik R. 2003. Materiały do znajomości ryjkowców (Insecta, Coleoptera: Curculionoidea) doliny Bugu. Nowe Pam. Fizjograf., Warszawa, 2(1-2): 31 52. Wanat M., Mokrzycki T. 2005. A new checklist of weevils of Poland (Coleoptera: Curculionoidea). Genus 16 (1): 69 117. Wanat M., Szypuła J. 1998. Interesujące gatunki ryjkowców (Coleoptera: Urodontidae, Curculionidae) ze wschodniej Polski. Wiad. Entomol. 17(3): 85 94. 18