Diagnoza sytuacji sektora ekonomii społecznej

Diagnoza sytuacji sektora ekonomii społecznej w województwie łódzkim Raport przygotowany przez prof. dr hab. Jerzego Krzyszkowskiego Kierownika Ośrodka Kształcenia Służb Społecznych, Uniwersytetu Łódzkiego Łódź 2011 1

Spis treści I. Cele badania... 3 II. Podstawy prawne i potencjał ekonomii społecznej... 5 1. Podmioty ekonomii społecznej... 5 2. Podstawy prawne ekonomii społecznej... 10 3. Potencjał podmiotów ekonomii społecznej w Polsce i w regionie... 13 III Wnioski i rekomendacje... 41 IV Załącznik:Lista bazowa podmiotów ekonomii społecznej... 54 2

I. Cele badania Głównym celem diagnozy sytuacji sektora ekonomii społecznej w województwie łódzkim był opis stanu ilościowego i jakości podmiotów ekonomii społecznej pod kątem obszarów funkcjonowania dotychczasowych podmiotów, szans ich rozwoju, szans powstania i rozwoju nowych podmiotów ekonomii społecznej na terenie województwa przy wykorzystaniu współpracy z instytucjami wsparcia podmiotów ekonomii społecznej (rozumianymi jako ośrodki wsparcia ekonomii społecznej). Cele szczegółowe zostały określone następująco: 1. uzyskanie informacji na temat podmiotów ekonomii społecznej funkcjonujących na terenie województwa łódzkiego, w tym liczby podmiotów oraz liczby osób zatrudnionych oraz korzystających ze wsparcia w ich ramach, a także obszarów działania, 2. opis instytucji wsparcia podmiotów ekonomii społecznej właściwych dla województwa łódzkiego, w tym opis zakresu świadczonych usług, terenu działania, perspektyw trwałego funkcjonowania w systemie wsparcia ekonomii społecznej, 3. ocena potencjału podmiotów ekonomii społecznej w kontekście produktów i usług przez nie wytwarzanych oraz ich dostosowania do potrzeb rynkowych wraz z identyfikacją możliwych kierunków rozwoju podmiotów ekonomii społecznej w odniesieniu do sytuacji społeczno-gospodarczej województwa i potrzeb podmiotów ekonomii społecznej związanych z rozwijaniem działalności, 4. opis poziomu, zasad i obszarów współpracy między podmiotami ekonomii społecznej a innymi podmiotami w kontekście potrzeb, barier i problemów oraz potencjału rozwojowego w tym zakresie, w tym zwłaszcza z jednostkami samorządu terytorialnego, przedsiębiorcami, ośrodkami wsparcia ekonomii społecznej, 5. identyfikacja barier i problemów wpływających na działalność już istniejących podmiotów ekonomii społecznej oraz utrudniających/uniemożliwiających powstawanie nowych podmiotów, 3

6. analiza funkcjonowania podmiotów ekonomii społecznej mająca na celu identyfikację rozwiązań, które będą mogły być potraktowane jako rekomendowane. Terenem badań było województwo łódzkie, a w skład próby badawczej weszły: centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej, zakłady aktywności zawodowej, warsztaty terapii zajęciowej, spółdzielnie socjalne, spółdzielnie inwalidów i niewidomych, organizacje pozarządowe prowadzące statutową działalność odpłatną w sferze pożytku publicznego w sposób ciągły lub/i sezonowy, organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą (wyodrębnioną w ramach organizacji lub w formie spółki kapitałowej), instytucje wsparcia podmiotów ekonomii społecznej (rozumiane jako ośrodki wsparcia ekonomii społecznej) właściwe do obsługi województwa łódzkiego; Do próby badawczej weszły wszystkie centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej, zakłady aktywności zawodowej, warsztaty terapii zajęciowej, spółdzielnie socjalne, spółdzielnie inwalidów i niewidomych, instytucje wsparcia podmiotów ekonomii społecznej (rozumiane jako ośrodki wsparcia ekonomii społecznej) właściwe do obsługi województwa łódzkiego oraz 30 organizacji pozarządowych prowadzących statutową działalność odpłatną w sferze pożytku publicznego w sposób ciągły lub/i sezonowy i organizacji pozarządowych prowadzących działalność gospodarczą (wyodrębnioną w ramach organizacji lub w formie spółki kapitałowej). Zaplanowane do wykorzystania metody i techniki badawcze miały służyć triangulacji źródeł danych oraz metod. W procesie badawczym wykorzystane zostały: 1. analiza danych zastanych (unormowania prawne dotyczące powstawania i funkcjonowania podmiotów ekonomii społecznej, aktualne dokumenty programowe PO KL, istniejące dokumenty strategiczne w zakresie polityki społecznej, ekonomii społecznej, rynku pracy na poziomie gminnym, powiatowym oraz wojewódzkim), 2. wywiady pogłębione z dyspozycjami do wywiadu (prowadzone z przedstawicielami podmiotów ekonomii społecznej oraz instytucji wsparcia podmiotów ekonomii społecznej, posiadającymi pełną wiedzę nt. funkcjonowania tych podmiotów) 4

3. ankieta telefoniczna - prowadzona z osobami zarządzającymi (lub osobami posiadającymi pełną wiedzę na temat funkcjonowania podmiotu) ze wszystkich centrów integracji społecznej, klubów integracji społecznej, zakładów aktywności zawodowej, warsztatów terapii zajęciowej, spółdzielni socjalnych, spółdzielni inwalidów i organizacje pozarządowe rozumiane jako fundacje i stowarzyszenia spełniające następujące warunki: zatrudnianie co najmniej 1 pracownika (na podstawie umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej), osiąganie jakichkolwiek przychodów z tytułu działalności gospodarczej lub odpłatnej nie dla zysku oraz prowadzenie działalności ekonomicznej o charakterze ciągłym lub cyklicznym. 4. zogniskowane wywiady grupowe z przedstawicielami: centrów/klubów integracji społecznej, spółdzielni socjalnych, organizacji pozarządowych, warsztatów terapii zajęciowej/zakładów aktywności zawodowej. Narzędzia badawcze zostały przygotowane przez Regionalne Centrum Polityki Społecznej w Łodzi. II. Podstawy prawne i potencjał ekonomii społecznej 1 1. Podmioty ekonomii społecznej Problematyka gospodarki społecznej pojawiła się w dokumentach programowych rządu w 2003 roku wraz z powstaniem Planu Działań Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej na 2003 rok. Przełomem było uchwalenie w 2003 roku Ustawy o działalności pożytku publicznego 2, która m.in. zdefiniowała pojęcie obszarów pożytku publicznego i trybu kontraktowania usług oraz pojęcie działalności odpłatnej statutowej (działanie na pograniczu działalności gospodarczej nie będące przedmiotem zainteresowania pomocy publicznej). Klasycznymi przedsiębiorstwami zaliczanymi do PES - podmiotów ekonomii społecznej są: 1 W tej części wykorzystano nie opublikowane opracowanie M. Bednarkiewicz i M. Stańczyka 2 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie 5

1. WTZ (warsztaty terapii zajęciowej) warsztaty pracy, w których uczestnicy zdobywają umiejętności robocze, nawyki pracownicze, biorą udział w treningach finansowych gospodarowanie własnymi środkami; działające na podstawie ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych ( Dz. U. nr 123. poz 776 z późn. zm.) oraz na podstawie Rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2004 r. w sprawie warsztatów terapii zajęciowej (Dz.U.nr.63.poz. 587), 2. ZAZ (zakłady aktywizacji zawodowej) zakładane przez powiat, gminę, fundację stowarzyszenie czy inne organizacje społeczne, których celem działalności jest rehabilitacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych; mają być ważnym ogniwem, które pozwoliłoby osobie ze znacznym stopniem niepełnosprawności wejść na otwarty rynek pracy; zadanie to wyznaczyła im - ustawa o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych; mają być formą pośrednią pomiędzy zajęciami w WTZ a pracą na otwartym rynku, 3. KIS (kluby integracji społecznej) prowadzące podobnie jak CISY reintegrację społeczną i zawodową osób wykluczonych, ale nie wypłacają świadczeń integracyjnych ;ustawa z dnia 13.06.2003 r. o zatrudnieniu socjalnym. 4. CIS (centra integracji społecznej) milowym krokiem rozwoju na tym polu była niewątpliwie Ustawa z dnia 13.06.2003 o zatrudnieniu socjalnym. Ustawa w swoim pierwotnym kształcie co prawda nie w pełni sprostała stawianym przez ekonomię społeczną standardom, ale po dokonanych zmianach ( po zmianach także pozostały pewne luki organizacyjne i prawne ) umożliwiła w miarę sprawne funkcjonowanie Centrów Integracji Społecznej jako inkubatorów społecznych. Sektor państwowy zagwarantował w niej swój udział w dotacji (dla organizacji pozarządowych tworzących Centrum) na pierwsze wyposażenie pochodzącej z dochodów własnych gminy przeznaczonych na realizację gminnego programu profilaktyki i rozwiązania problemów alkoholowych oraz dofinansowanie ze środków Funduszu Pracy ( do tego tematu wrócę przy omawianiu tematu świadczenia integracyjnego) oraz Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób 6

Niepełnosprawnych na realizację programów specjalnych 3. Art.1 ust.2 ustawy określa zakres osób podlegających wykluczeniu społecznemu mogących zostać członkami Centrum Integracji Społecznej. Należą do nich: bezdomni 4 realizujący indywidualny program wychodzenia z bezdomności, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej, uzależnieni od alkoholu, po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego, uzależnieni od narkotyków lub innych środków odurzających, po zakończeniu programu terapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej, chorzy psychicznie, w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego, długotrwale bezrobotni w rozumieniu przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, zwalniani z zakładów karnych, mających trudności w integracji ze środowiskiem, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej, uchodźcy realizujący indywidualny program integracji, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej, osoby niepełnosprawne, w rozumieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Spółdzielnia socjalna spółdzielnia socjalna jako przedsiębiorstwo jest dobrowolnym zrzeszeniem o ograniczonej do 50 osób liczbie członków, zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym wyróżniające się : zmiennością składu osobowego, celem którym nadrzędnym priorytetem jest zaspokajanie potrzeb członków spółdzielni i realizowaną zasadą demokracji w 3 Art.10 ust. 7 i Art.15 ust. 8 Ustawy o zatrudnieniu socjalnym 4 osoba bezdomna - osoba niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o ochronie praw lokatorów i mieszkaniowym zasobie gminy i niezameldowana na pobyt stały, w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności i dowodach osobistych, a także osoba niezamieszkująca w lokalu mieszkalnym i zameldowana na pobyt stały w lokalu, w którym nie ma możliwości zamieszkania 7

zarządzaniu, oznaczającą, że każdy członek ma jeden głos niezależnie od wielkości posiadanych udziałów. Szczególny charakter spółdzielni to: typ osób i organizacji, które mogą spółdzielnię założyć, osobista praca członków jako podstawa działalności spółdzielni oraz cele społeczne, jakie musi sobie spółdzielnia stawiać, którymi są społeczna i zawodowa reintegracja członków, rozumiana w ustawie o spółdzielniach socjalnych, jako odbudowywanie i podtrzymywanie umiejętności uczestniczenia (...) członków w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu (...), odbudowanie i podtrzymanie zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy. Spółdzielnia jako taka występuje na rynku jako podmiot gospodarczy czyli osoba prawna prowadząca przedsiębiorstwo, ustanowiona na zasadach prawa spółdzielczego, odmiennego nieco od prawa spółek handlowych 5. Spółdzielnia jest najbardziej demokratyczną formą zrzeszenia osób i posiada majątek odrębny od majątku członków. Jej celem jest usprawnienie dochodu wszystkich członków, a osiąganie zysku nie jest celem samym w sobie. Spółdzielnia odpowiada jako twór prawny, całym majątkiem, a członkowie tylko do wysokości swoich udziałów, natomiast majątek spółdzielni to społeczna własność, jest niepodzielny i należy do wszystkich członków, a o nadwyżkach i ich przeznaczeniu decydują członkowie (1 członek = 1 głos). Organami spółdzielni socjalnej są zarząd, rada nadzorcza oraz walne zgromadzenie. Szczególnym przedmiotem działalności spółdzielni pracy inwalidów i niewidomych jest zawodowa i społeczna rehabilitacja inwalidów i niewidomych, a spółdzielnie pracy rękodzieła ludowego i artystycznego tworzą nowe i kultywują tradycyjne wartości kultury materialnej, organizują i rozwijają rękodzieło ludowe i artystyczne, sztukę i przemysł artystyczny. Ważnym jest, że podstawowymi zasadami spółdzielczości są demokracja, wzajemna pomoc, kooperacja, współdziałanie, współpraca, zaspokajanie potrzeb członków, aktywne uczestnictwo, a więc jednocześnie są to idee społeczeństwa obywatelskiego. Społeczeństwa, którego członkowie są partnerami, ludźmi kreatywnymi i aktywnymi. Społeczeństwa, w którym nie powinno być wykluczonych i pozbawionych szans. Spółdzielnia socjalna powstaje 5 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 roku o spółdzielniach socjalnych,ustawa z dnia 16.09.1982 r. Prawo spółdzielcze 8

i działa ze względu na dwa podstawowe cele: jednym jest wspólne prowadzenie przedsiębiorstwa, drugim włączenie spółdzielców w życie społeczne i zawodowe, odbudowanie ich umiejętności tworzenia i podtrzymywania relacji zarówno w pracy, rodzinie jak i w szerszej grupie społeczności lokalnej zapewniającej wzajemną pomoc i wsparcie. Spółdzielnia socjalna - to forma prawna przedsiębiorstwa mająca umożliwić jej członkom, którymi mogą być zasadniczo tylko osoby wykluczone społecznie i dotknięte przez los (bezrobotni, niepełnosprawni, alkoholicy, narkomani itp.), powrót do uregulowanego życia społecznego i rynku pracy. Spółdzielnia socjalna, jako rodzaj spółdzielni pracy, opiera się na zasadzie osobistego świadczenia pracy przez jej członków. Organizacje pozarządowe jako podmioty ekonomii społecznej Fundacja forma prawna organizacji pozarządowej, której istotnym substratem jest kapitał przeznaczony na określony cel oraz statut zawierający reguły dysponowania tym kapitałem. Fundacje są (po stowarzyszeniach) drugą co do popularności formą prawną wśród organizacji pozarządowych. Fundacja jest zakładem (osobą prawną typu zakładowego), a więc w odróżnieniu np. od stowarzyszeń, związków zawodowych, partii itp. nie ma członków (jest bezosobowa). Stowarzyszenie organizacja społeczna (zrzeszenie) powoływana przez grupę osób o wspólnych celach lub zainteresowaniach. W Polsce do stowarzyszeń nie zalicza się partii politycznych, komitetów wyborczych, związków wyznaniowych i branżowych organizacji zawodowych (związków zawodowych), takich jak np. cechy rzemieślnicze. Ustawa Prawo o stowarzyszeniach reguluje podstawowe zasady i reguły tworzenia i prowadzenia działalności przez stowarzyszenia. 9

2. Podstawy prawne ekonomii społecznej Obecnie obowiązującym prawem w zakresie ekonomii społecznej jest nowela (z 19 sierpnia 2011 roku) Ustawy z dnia 13.06.2003 r. o zatrudnieniu socjalnym. Wprowadzono w niej nowe zapisy dotyczące centrów integracji społecznej. W Artykule 2 określono w punkcie 1a) definicję absolwenta centrum integracji społecznej - oznacza on osobę, która przez okres nie krótszy niż 6 miesięcy uczestniczyła w zajęciach w centrum integracji społecznej i otrzymała zaświadczenie, o którym mowa w art. 13 ust. 5a; osoba ta jest absolwentem centrum integracji społecznej przez okres 6 miesięcy od dnia zakończenia zajęć w centrum integracji społecznej. W punkcie 1b) zdefiniowano absolwenta klubu integracji społecznej - oznacza osobę, która uczestniczyła w klubie integracji społecznej przez okres nie krótszy niż 6 miesięcy, posiada ważne zaświadczenie, o którym mowa w art. 18 ust. 5a, oraz zrealizowała postanowienia kontraktu socjalnego. Tutaj także znalazł się zapis definiujący organizacje pozarządowe jako organizacje pozarządowe w rozumieniu przepisów o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie działające na rzecz osób, o których mowa w art. 1; z wyłączeniem partii politycznych, związków zawodowych, organizacji pracodawców, samorządów zawodowych oraz fundacji utworzonych przez partie. Wprowadzenie pojęcia absolwent CIS oraz uściślenie pojęcia organizacji pozarządowych w praktyce skutkuje dodatkowym zapisem na wydawanym świadectwie ukończenia CIS. Zapis o absolwencie znalazł swoje odzwierciedlenie w Ustawie z dnia 20.04.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Art. 46. 1. Starosta z Funduszu Pracy może: 1) zrefundować podmiotowi prowadzącemu działalność gospodarczą koszty wyposażenia lub doposażenia stanowiska pracy dla skierowanego bezrobotnego w wysokości określonej w umowie, nie wyższej jednak niż 6-krotnej wysokości przeciętnego wynagrodzenia; 10

2) przyznać bezrobotnemu jednorazowo środki na podjęcie działalności gospodarczej, w tym na pokrycie kosztów pomocy prawnej, konsultacji i doradztwa związane z podjęciem tej działalności, w wysokości określonej w umowie, nie wyższej jednak niż 6-krotnej wysokości przeciętnego wynagrodzenia, a w przypadku gdy działalność jest podejmowana na zasadach określonych dla spółdzielni socjalnych, wysokość przyznanych bezrobotnemu środków nie może przekraczać 4-krotnego przeciętnego wynagrodzenia na jednego członka założyciela spółdzielni oraz 3-krotnego przeciętnego wynagrodzenia na jednego członka przystępującego do spółdzielni socjalnej po jej założeniu. 1.b Przepis ust. 1 pkt 2 stosuje się również do absolwentów centrum integracji społecznej oraz absolwentów klubów integracji społecznej, o których mowa w przepisach o zatrudnieniu socjalnym. Z dotychczasowego doświadczenia przynajmniej na terenie miasta Łodzi nie zaobserwowano ruchu w kierunku dążności osób przebywających w Centrum do zakładania własnej działalności gospodarczej. Dopuszczono refundację części wypłacanego osobie wynagrodzenia także w przypadku skierowania i zatrudnienia uczestnika KIS Art.16 pkt 5a ppkt 2. Dopuszczono w KIS także - staże, o których mowa w przepisach o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy Art. 18.2.6 Dodatkowo wprowadzono na wzór CIS rejestr KIS prowadzony przez Wojewodę Art. 18a. Głównym problem finansowania CIS jest zdecydowany brak zapewnienia środków ich funkcjonowania. Zgodnie z zapisami ustawy w zasadzie panuje tryb warunkowy Np..Art. 7.2 Utworzenie Centrum może być finansowane z dotacji na pierwsze wyposażenie pochodzącej z dochodów własnych samorządu województwa przeznaczonych na realizację wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, na zasadach porozumienia, 11

Jedynym pewnym świadczeniem na rzecz CIS jest świadczenie integracyjne refundowane z Funduszu Pracy na mocy zapisu Art.15.8 - ale dotyczy to tylko i wyłącznie świadczenia podstawowego = 100 % zasiłku dla bezrobotnych - możliwa premia 20 % nie znajduje pokrycia w refundacji. Pozostałe koszty ponoszone przez CIS zgodnie z ustawą Art.14.2 określa: 1)szkolenie w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy; 2)przeprowadzenie odpowiednich badań lekarskich; ( niezbędnych do wykonywania pracy czasochłonne, a przede wszystkim kosztochłonne), 3) odzież roboczą i obuwie robocze; 4) bezpieczne i higieniczne warunki uczestnictwa w zajęciach, w tym środki ochrony indywidualnej. Art.14.4 Uczestnikom zajęć w Centrum przysługuje nieodpłatnie jeden posiłek dziennie w trakcie pobytu. W ustawie określono wymagany stan zatrudnienia bowiem zgodnie z Art. 11.3 Pracowników Centrum zatrudnia kierownik Centrum, z tym że na jednego pracownika prowadzącego bezpośrednio zajęcia z uczestnikami nie powinno przypadać więcej niż 5 uczestników. Na wszystkie podane powyżej wydatki brak jest zapewnionych środków, a prowadzący CIS muszą je zdobywać, głównym źródłem finansowania niewątpliwie ( jak na razie) są fundusze POKL. Niestety w ostatnim konkursie 7.2.1 dedykowanym CISOM żaden z nich ( z terenu woj. łódzkiego) nie dostał środków. Można także skorzystać ze środków z tzw. funduszu kapslowego. W tym przypadku jednak ograniczamy znacznie działalność ustawy o zatrudnieniu socjalnym gdyż możemy tylko tworzyć CIS z zawężonej grupy osób wykluczonych - uzależnionych od alkoholu, po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego. Obie formy finansowania wymagają wygrania konkursu. Dodatkowymi bolączkami są: 1. Brak określenia na kim ciąży obowiązek odprowadzania składki zdrowotnej, brak uregulowań prawnych obecnie za uczestników odprowadza w Łodzi Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej opierając się na wspólnych ustaleniach kiedyś był to zapis ustawowy. 2. Bardzo nieścisły system naliczania świadczenia integracyjnego Art.15 posługujący się z jednej strony określeniem miesiąc,a z drugiej odejmując od świadczenia należność w 12

zależnościach 1/20 i 1/40, co stwarza olbrzymie kłopoty przy nierównej ilości dni w miesiącach 30, 31 i 28 3. Oprócz opinii pracownika socjalnego OPS jak wynika z zapisu Art. 12.4 wymagany jest podpis kierownika OPS co znacznie wydłuża procedurę skierowania i przyjęcia do CIS Ciągle oczekiwana jest całościowa ustawa dotycząca podmiotów ekonomii społecznej bowiem definicje poszczególnych podmiotów rozrzucono w wielu przepisach prawnych. Funkcjonowanie centrów integracji społecznej i klubów integracji społecznej reguluje ustawa o zatrudnieniu socjalnym. Funkcjonowanie spółdzielni natomiast Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, a obecnie Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych. Funkcjonowanie zakładów aktywności zawodowej reguluje Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, natomiast funkcjonowanie warsztatów terapii zajęciowej - Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2004 r. w sprawie warsztatów terapii zajęciowej (Dz. U. z 2004 r. Nr 63, poz. 587). 3. Potencjał podmiotów ekonomii społecznej w Polsce i w regionie Potencjał podmiotów gospodarki społecznej jest w Polsce w dalszym ciągu dosyć ograniczony. Poniżej pokrótce scharakteryzowano ilość podmiotów tzw. nowej gospodarki społecznej w Polsce w roku 2010, którą w części próbuje się zaszczepić także w systemie pomocy społecznej 6 : 6 Za J. Herbst, S. Nałęcz, Panorama podmiotów gospodarki społecznej i ekonomii społecznej w:. M.Grewiński, M. Rymsza (red.), Polityka aktywizacji w Polsce. Usługi reintegracji w sektorze gospodarki społecznej, Warszawa 2011, str. 120-121. 13

1) spółdzielnie socjalne (według danych z połowy roku 2010 7 było 156 takich spółdzielni - choć można się też spotkać z szacunkami wskazującymi, że jest ich ponad 250 8. Mniej więcej połowa znajduje się w likwidacji). 2) zakłady aktywności zawodowej (według danych PFRON z połowy 2010 roku, działało 64 ZAZ, z których 37 prowadzone było przez fundacje, stowarzyszenia i Caritas). 3) centra integracji społecznej (według danych MPIPS z połowy 2010 roku istniało 66 CIS, z których 45 prowadzonych było przez fundacje, stowarzyszenia lub społeczne podmioty wyznaniowe). 4) warsztaty terapii zajęciowej (według danych PFRON na koniec 2009 roku, działało 662 WTZ, z których 77% prowadzonych było przez organizacje należące do segmentu non-profit, a 3% przez spółdzielnie). 5) kluby integracji społecznej (według danych z lat 2008-9, liczba KIS wynosiła ok. 300 jednostek 9 ; kluby te w znacznej części prowadzone są przez fundacje, stowarzyszenia i organizacje społeczne oraz społeczne podmioty wyznaniowe). Według danych udostępnionych w portalu www.ngo.pl, w województwie łódzkim działało: 7609 organizacji pozarządowych. Według danych przekazanych przez Urząd Miasta Łodzi na terenie naszego miasta działa: 416 fundacji (z czego 1 w stanie likwidacji) oraz 1741 stowarzyszeń (z czego 1 zawieszone, 1 nie podjęło działalności). Województwa, w których liczba zarejestrowanych organizacji w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców jest największa to: mazowieckie (22 organizacje na 10 tys. mieszkańców), pomorskie (20), warmińskomazurskie (19), lubuskim (19), dolnośląskie (19), zachodniopomorskie (18), małopolskie 7 Por. www.bazy.ngo.pl 8 Por. Cezary Miżejewski, spółdzielnie socjalne nowe otwarcie, www.ekonomiaspoleczna.pl, 07. 09. 2010. 250 aktywnych spółdzielni tego typu figuruje też w rejestrze REGON z października 2010 r.. 9 T. Schimanek, Ekspertyza dotycząca wybranych zagadnień ekonomii społecznej w Polsce (materiał niepublikowany ekspertyza dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego), 2009. 14

(18), wielkopolskie (17); zaś najmniej zarejestrowanych organizacji jest w województwie świętokrzyskim (13), śląskim (14), opolskim (14), lubelskim (15), łódzkim (15), kujawskopomorskim (15), podlaskim (16) i podkarpackim (16). Powyższe dane pochodzą z najnowszego badania Stowarzyszenia Klon/Jawor, przeprowadzonego na ogólnopolskiej, reprezentatywnej próbie 1700 organizacji pozarządowej. Badanie było realizowane w pierwszym kwartale 2008 roku przez ankieterów firmy PBS DGA (Źródło: http://civicpedia.ngo.pl/ngo/362510.htm Jednym z celów szczegółowych naszych analiz była próba weryfikacji ww. informacji na temat podmiotów ekonomii społecznej funkcjonujących na terenie województwa łódzkiego, w tym liczby podmiotów oraz liczby osób zatrudnionych oraz korzystających ze wsparcia w ich ramach, a także obszarów ich działania. Wiedzę formalną na temat centrów integracji społecznej, które wymagają rejestracji Łódzkim Urzędzie Wojewódzkim można zdobyć w tym urzędzie. W chwili obecnej zarejestrowane są tam cztery takie podmioty, z czego trzy działają, a jeden nie został dotąd uruchomiony (CIS założony przez Urząd Miasta Łodzi). Informacje na temat spółdzielni socjalnych znajdują się w Krajowym Rejestrze Sądowym, ale rejestracja nie oznacza, że dany podmiot prowadzi działalność. Kluby integracji społecznej (KIS) są podmiotami, które do nowej ustawy nie miały obowiązku rejestracji i dopiero nowe przepisy wymuszają rejestrację co oznacza trudność precyzyjnego oszacowania liczby klubów integracji społecznej. Pośrednim wskaźnikiem potencjału sektora ekonomii społecznej jest w tej sytuacji udział podmiotów ekonomii społecznej w naszych badaniach prowadzonych przy pomocy ankiety internetowej (CAWI). Lista bazowa podmiotów ekonomii społecznej działających w naszym regionie zawiera 122 pozycje, z czego 45 czyli ponad jedna trzecia posiadała nieaktywne adresy e-mailowe lub ich adresy internetowe okazały się niedostępne. Przy przyjęciu założenia, że posiadanie adresu internetowego jest obecnie warunkiem niemal koniecznym funkcjonowania w rzeczywistości społeczno-gospodarczej, jest prawdopodobne, że duża liczba podmiotów, które nie uczestniczyły w naszych badaniach nie prowadzi także aktywnej działalności. Szczegółowa charakterystyka poszczególnych rodzajów podmiotów pozwala jednak na większą precyzję w ocenie potencjału podmiotów ekonomii społecznej. 15

Warsztaty terapii zajęciowej (WTZ) i zakłady aktywności zawodowej (ZAZ) Geneza i ewolucja Większość badanych warsztatów terapii zajęciowej posiada już pewne doświadczenie bowiem została utworzona między 1993 a 2006 rokiem, przez organizacje pozarządowe działające na rzecz środowiska osób niepełnosprawnych. Wyjątkami są warsztaty terapii zajęciowej utworzone przez jednostkę samorządu terytorialnego (Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej) i powołany przez placówkę edukacyjno-wychowawczą. Pierwsze kłopoty, jakie napotkali prowadzący badane podmioty, związane były z pozyskaniem lokalu, uczestników i środków finansowych na działalność. Z problemami tym borykają się do dziś,. Ten typ problemów wydaje się zresztą wspólny dla wszystkich kategorii podmiotów ekonomii społecznej. Do czynników ułatwiających tworzenie ZAZ- ów zaliczyć można głównie wsparcie ze strony innych instytucji, głównie PFRON- u. Bez tego wsparcia, uruchomienie działalności byłoby jeszcze bardziej trudne, lub nawet niemożliwe. Ocena obecnej sytuacji i zasobów wskazuje na pozytywne zmiany wynikające ze wzrostu doświadczenia, liczby pracowników oraz wiedzy na temat funkcjonowania warsztatów terapii zajęciowej i zakładów aktywizacji zawodowej w społeczności lokalnej i wśród władz lokalnych. Stan aktualny: trudna sytuacja finansowa i inne problemy Od początku jako trudna oceniana jest sytuacja finansowa co wynika przede wszystkim ze wzrostu kosztów utrzymania jednostki przy równoczesnym zmniejszeniu środków finansowych na działalność. Ocenia się, że sytuacja finansowa placówek ulega systematycznemu pogorszeniu, a warunki finansowe, jakie oferują te podmioty ekonomii społecznej swoim pracownikom sprawiają, że pojawiają się problemy z zatrudnieniem specjalistów (na przykład pedagoga). Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, że w 2011 warsztaty terapii zajęciowej oraz zakłady aktywizacji zawodowej nie uczestniczyły w żadnym 16

projekcie współfinansowanym z EFS. Jako inne ograniczenia wskazuje się zmniejszenie znaczenia WTZ w systemie wsparcia osób niepełnosprawnych, zmiany w przepisach i brak ośrodków wsparcia dla uczestników opuszczających warsztat. Sytuacja kadrowa i baza materialna Zatrudnienie waha się od 12 do 30osób. Najczęściej zatrudnianymi są: kierownik, pracownik zajmujący się obsługą księgową, rehabilitant, psycholog, kierowca, instruktorzy terapii zajęciowej. Z reguły podmioty spełniają wymóg określający, iż na jednego pracownika prowadzącego zajęcia bezpośrednio z uczestnikami nie przypada więcej niż 5 uczestników co pozwala na wniosek, że sytuacja kadrowej jest zadowalająca. Stosunkowo dobrze jest również oceniana baza lokalowa choć oczekuje się, że będzie ona lepiej dostosowana do potrzeb uczestników WTZ. Zadowalające jest wyposażenie w sprzęt, meble i inne środki niezbędne do funkcjonowania, natomiast deficytem są materiały dydaktyczne. Uczestnicy Liczba uczestników systematycznie rośnie, a są nimi najczęściej są osoby, które ukończyły szkoły specjalne. Proces przyjmowania uczestnika jest rozciągnięty w czasie i obejmuje wiele czynności. Uczestnicy najczęściej rekrutują się poprzez zgłoszenia indywidualne. Głównymi (najczęściej rekrutowanymi) uczestnikami zajęć są osoby ze znacznym stopniem upośledzenia, zwłaszcza upośledzeni umysłowo. Najczęściej uczestnicy warsztatów pochodzą z miejscowości, w której siedzibę ma warsztat. Najczęściej uczestnicy korzystają z oferty tych podmiotów powyżej 7 lat. Liczba uczestników poszczególnych warsztatów terapii zajęciowych kształtuje się na porównywalnym poziomie. Nieznacznie wzrasta liczba mężczyzn uczestniczących w zajęciach. Stanowią oni jednak zdecydowanie mniej liczną grupę niż kobiety. Najczęściej grupy uczestników tworzy się z uwagi na zainteresowania/predyspozycje uczestników do danego rodzaju aktywności. Uwzględnia się także problemy osób o podobnym poziomie dojrzałości (psychicznej, psychospołecznej, 17

biologicznej), podobnym rodzaju schorzenia, wzajemną akceptację lub/i uzupełnianie pewnych deficytów. Wśród uczestników warsztatów znajdują się osoby poszukujące pracy. Formy działalności i szanse aktywizacji zawodowej dla rynku pracy Warsztaty terapii zajęciowej prowadzą pracownie gospodarstwa domowego, plastyczne, komputerowe, krawieckie i stolarskie. We wszystkich odbywa się terapia poprzez sztukę i muzykoterapia. Często również prowadzone są zajęcia z psychoterapii indywidualnej, zajęcia sportowe, biblioterapia. Badane podmioty prowadzą także treningi z podstaw umiejętności z zakresu komunikacji międzyludzkiej, dbania o higienę i wygląd zewnętrzny, zasad zdrowego żywienia i umiejętności kulinarnych oraz podstawowych umiejętności z zakresu prowadzenia gospodarstwa domowego, czasem edukacji seksualnej. Wszystkie placówki prowadzą zajęcia rekreacyjne polegające na organizowaniu wycieczek krajoznawczo-turystycznych, wyjazdach do kina, teatru, uczestnictwie w wystawach, konkursach i zawodach sportowych. Zajęcia trwają 7 godzin dziennie, natomiast to, czy jest to liczba adekwatna do potrzeb uczestników, zależy od możliwości uczestników W przypadku niektórych dysfunkcji nie ma możliwości realizowania zajęć w narzuconym przez przepisy wymiarze godzin. Jedną z propozycji jest zatrudnienie koordynatora, który wspomagałby aklimatyzację uczestników w miejscu pracy i w ten sposób mógłby ograniczyć ryzyko rynkowych porażek uczestników, ale przeszkodą w realizacji tego i innych zamierzeń jest brak funduszy. WTZy pomagają podopiecznym w przygotowaniu dokumentów aplikacyjnych, wspierają w poszukiwaniu ofert pracy i nawiązaniu kontaktów z pracodawcami, czasem wspierają podopiecznego podczas podejmowania decyzji odnośnie wyboru oferty pracy, pomagają w zarejestrowaniu się w urzędzie pracy. Przyczyny opuszczenia są głównie z powodów naturalnych (choroba lub zgon uczestnika), utrata (zgon, choroba) rodzica czy opiekuna lub zmiana miejsca zamieszkania. Znalezienie pracy jako przyczyna rezygnacji z zajęć w placówce jest sytuacją niezwykle rzadką z powodu barier na rynku pracy. Przyczyną pozostawania w placówce jest także obawa opiekunów utraty miejsca w warsztacie co można by zlikwidować poprzez zapewnienie możliwości powrotu do warsztatu w przypadku, gdyby usamodzielnienie 18

uczestnika nie powiodło się. Jak oceniają badani na sukces w zakresie rehabilitacji zawodowej składa się wiele elementów. Należą do nich: możliwości uczestnika, nastawienie i zaangażowanie rodziców/opiekunów, praca terapeuty, instruktora, warunki do rozwoju, jakie oferuje warsztat terapii zajęciowej, właściwe wychowanie uczestników, efektywne wspieranie uczestnika poszukującego pracy. Współpraca z otoczeniem Badane podmioty współpracują z organizacjami pozarządowymi, władzami samorządowymi i wolontariuszami. Stosunkowo często współpraca odbywa się także z powiatowymi centrami pomocy rodzinie i ośrodkami pomocy społecznej i mediami. Większość badanych oceniła dobrze, współpracę z rodzicami i opiekunami uczestników. Symptomatyczne jest, że najbardziej pożądanymi partnerami są zakłady aktywności zawodowej i zakłady pracy chronionej. Z którymi współpraca pozwoliłaby na wsparcie uczestników zajęć w wejściu na rynek pracy oraz zawiązania partnerstwa dla realizacji wspólnych projektów. Nie bez znaczenia jest też wsparcie promocji działalności WTZ i wymiana dobrych praktyk i doświadczeń w zakresie prowadzenia WTZ. Badane warsztaty terapii zajęciowej przyjmują, przynajmniej na poziomie deklaracji, postawę otwartą wobec innych podmiotów i aktywnie współpracują z wieloma jednostkami, m. in. z ZAZ przy Caritasie, spółdzielniami inwalidów, ośrodkami kultury, szkołami, przedszkolami, bibliotekami czy PFRON. Taka postawa odróżnia zdecydowanie je od innych, bardziej zamkniętych typów podmiotów ekonomii społecznej. Słabo natomiast udaje się współpraca z firmami, przedsiębiorstwami z otwartego rynku pracy, które, w ocenie przedstawicieli wtz i zaz są pełne stereotypów i obaw przed zatrudnieniem uczestników zajęć, co, jak się wydaje, wynika w dużym stopniu z niedoinformowania. 19

Organizacje pozarządowe (NGO) Sytuacja finansowa i potrzeby Zasoby finansowe organizacji pozarządowych zostały ocenione przez ich reprezentantów najgorzej spośród wszystkich poddanych analizom w naszych badaniach. Wszystkie organizacje wskazały na potrzeby finansowe organizacji, ale także brak wiedzy w tym zakresie postulując potrzebę organizacji szkoleń z marketingu i promocji oraz pozyskiwania środków pochodzących z funduszy europejskich. W większości przypadków źródłem finansowania organizacji są odpisy 1% podatków, darowizny, zbiórki publiczne, dotacje. W ostatnim roku rozliczeniowym te kwoty wahają się pomiędzy 300 tysięcy złotych a 2 miliony złotych. Jednak finansowanie działalności może być bardziej skomplikowane i w niektórych sytuacjach w praktyce sprowadza się do dokładania z wkładów własnych do projektów realizowanych przez fundacje. Taki stan rzeczy nie sprzyja optymizmowi członków organizacji, stawia pod znakiem zapytania sens ich działania. Kondycja finansowa organizacji oceniana jest negatywnie, a dotacje pokrywają zaledwie część kosztów ich działalności. Członkowie organizacji wkładają wielki wysiłek w zdobywanie funduszy na działalność merytoryczną co wyczerpuje ich siły i energię i wpływa destruktywnie na działania statutowe. Krytycznie oceniane są przepisy, które ograniczają możliwości działania bądź w znacznym stopniu je utrudniają. W poprawie stanu finansowego przeszkadzają bariery prawne, regulujące procedurę zbiórki publicznej. W tej sytuacji bardzo duże znaczenie ma renoma, pozytywny wizerunek w świadomości społecznej co przekłada się na wysokość wpływów z 1 % podatku,. W celu budowy pozytywnego wizerunku organizacje starają się być obecne w mediach i aktywnie uczestniczą w rozmaitych przedsięwzięciach promocyjnych co ogranicza ich inną aktywność. 20

Obszary działania Badane podmioty prowadziły głównie działalność w obszarach edukacji i wychowania, kultury i sztuki oraz pomocy społecznej i aktywizacji zawodowej. Głównymi odbiorcami są dzieci, osoby niepełnosprawne i znajdujące się w trudnej sytuacji życiowej. Ocena oferty będącej podstawą działalności organizacji jest dość krytyczna ze względu na ograniczone możliwości finansowe i organizacyjne. Potrzeby są znacznie większe, niż możliwości ich zaspokojenia ze względu na ograniczone możliwości finansowe. Niewątpliwie taka sytuacja stanowi źródło dyskomfortu psychicznego szczególnie dla tych członków organizacji, którzy są bardzo zaangażowani w działalność i maja naturę społeczników. Dysonans pomiędzy efektami ciężkiej pracy, a ilością nadal niezaspokojonych potrzeb musi rodzić frustracje. W postaci zaostrzonej może stanowić przyczynę prowadzącą do wypalenia zawodowego co każe rozważać objecie takich aktywnych działaczy organizacyjnych jakąś formą wsparcia psychologicznego Kontakty z otoczeniem Ze względu na zróżnicowane formy działalności, badane organizacje mają bardzo różnorodnych kooperantów i różnie ze względu na własne doświadczenia, oceniają współpracę z nimi. Negatywnie oceniono współpracę z Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej w Łodzi, która sprowadza się do mnożenia dokumentacji. Ocena współpracy z samorządem lokalnym jest ściśle związana z typem doświadczeń, a ten jest zróżnicowany. Współpraca z sektorem biznesu jest bardzo ograniczona co można tłumaczyć brakiem doświadczenia w tym zakresie, albo przekonaniem o własnej niskiej atrakcyjności dla sektora prywatnego. Pozytywnie oceniane są natomiast kontakty ze społecznością lokalną. Wydaje się niezrozumiałe, że instytucje tego typu, nastawione na prowadzenie zróżnicowanej działalności, maja tak skromne kontakty z innymi podmiotami. Jedynym wyjaśnieniem jest tutaj silna koncentracja na własnej działalności i brak świadomości zysków wynikających z 21

prowadzenia dialogu z innymi instytucjami oraz brak znajomości przykładów pozytywnych rezultatów takiej współpracy. Działalność podmiotów charakteryzuje brak współpracy lub niska częstotliwości kontaktów z otoczeniem instytucjonalnym. Najczęściej uczestniczące w badaniu fundacje i stowarzyszenia kontaktowały się ze szkołami i wolontariuszami, najrzadziej zaś, co wydaje się kuriozalne, z ośrodkami wsparcia ekonomii społecznej, podmiotami zagranicznymi, firmami szkoleniowymi. Jakość istniejących kontaktów oceniano z reguły dobrze. Organizacje chciałyby kooperować z otoczeniem w celu realizacji wspólnych projektów, pozyskiwania środków na działalność organizacji, pozyskiwania odbiorców oferty organizacji, wymiany dobrych praktyk i doświadczeń w zakresie prowadzenia organizacji oraz promocji działalności. Artykułowane potrzeby organizacji pozarządowych Organizacje pozarządowe oczekują wsparcia merytorycznego w zakresie prawa, ekonomii oraz organizacji szkoleń uczestnictwo w których może stanowić dla członków organizacji płaszczyznę do nawiązania kontaktów i współpracy, a ta sfera wydaje się być bardzo istotna ze względu na relatywnie niewielką współpracę pomiędzy organizacjami. Organizacje odczuwają także potrzeby wsparcia innego rodzaju; konfrontują się w swojej działalności z różnymi społecznymi stereotypami, na przykład związanymi ze starością, które utrudniają im prowadzenie działalności. Dostrzegają niechęć wobec ludzi starych i brak zainteresowania ich problemami, co bezpośrednio wpływa na jakość ich pracy. Kampania społeczna na rzecz zmiany w świadomości społecznej mogłaby przynieść oczekiwane rezultaty, ale jej przeprowadzenie nie leży w możliwościach poszczególnych organizacji. Organizacje narzekają na brak odbiorców proponowanych przez siebie towarów i rosnące koszty produkcji przy jednoczesnym zamrożeniu cen zbytu co powoduje, że ich działalność przestaje być racjonalna ekonomicznie. W tej sytuacji wszelkie formy preferencji w zakresie zbytu towarów pozwoliłyby poprawić kondycję ekonomiczną. 22

Spółdzielnie socjalne Na etapie tworzenia spółdzielni główne trudności wywoływała procedura rejestracji, pozyskanie lokalu i środków finansowych na rozpoczęcie działalności, a także dobór wymaganej ustawowo liczby członków i pracowników spółdzielni oraz przygotowanie biznesplanu. Zwykle grupa inicjatywna składała się z kilku (5-7) osób. Założenie spółdzielni poprzedzone jest zaciąganiem pożyczek kredytów, co z pewnością eliminuje ze starań o jej uruchomienie wielu potencjalnych kandydatów, którzy nie mają możliwości zaciągnięcia pożyczek. Równocześnie obowiązek rozliczenia się we wskazanym terminie z poczynionych inwestycji sprawia, że pieniądze nie są wydawane w racjonalny sposób. Obecna sytuacja spółdzielni socjalnej Spółdzielnie mają obecnie po mniej więcej 5-6 członków i poza jednym przypadkiem, liczba ta jest stała od momentu założenia spółdzielni. Są to tylko osoby wymienione w Ustawie o spółdzielniach socjalnych jako te, które mogą założyć spółdzielnię. Tylko jedna spółdzielnia zatrudnia jedną osobę, która nie jest członkiem spółdzielni. Głównym powodem ograniczania takiego zatrudnienia są względy finansowe. Większość badanych spółdzielni nie przystąpiła do żadnego związku spółdzielni, albo z powodu krótkiego okresu działania, albo z powodu przekonania o braku konkretnych korzyści wynikających z takiego członkostwa. Dotychczasowe doświadczenia w tym zakresie nie są zachęcające bowiem respondenci nie dostrzegają żadnych profitów wynikających z przynależności do związków. Spółdzielnie stosują trzy podstawowe działania reklamowe. Wykorzystują do tego celu media, głównie Internet, uczestniczą w rozmaitych imprezach, na których mogą pokazać swoją ofertę oraz starają się wypracować dobrą markę na rynku poprzez dbanie o jakość swoich produktów. Szeroko zakrojona kampania reklamująca ofertę spółdzielni socjalnych leży poza możliwościami finansowymi badanych podmiotów, a 23

równocześnie stosowane formy reklamy nie dają szansy dotarcia do dużych odbiorców. Trudności, z jakimi wiąże się prowadzenie spółdzielni socjalnej mają przede wszystkim charakter finansowy. Respondenci podnoszą kwestie wysokich kosztów utrzymania, w tym konieczności opłacania podwójnych świadczeń ZUS, (jako pracodawcy i pracownicy). Druga bolączka wiąże się z nadmierną biurokracją, która szczególnie w gronie 5 osób tworzących spółdzielnię, przybiera czasem groteskowy charakter (walne zgromadzenia). Obecna działalność Badane spółdzielnie prowadzą działalność głównie w zakresie usług, co wynika zarówno z zainteresowań, umiejętności posiadanych przez członków spółdzielni, jak i z diagnozy potrzeb. Działalność cechuje zróżnicowany zakres przestrzenny: od jednej miejscowości do całego województwa. Spółdzielnie socjalne zostały założone przez osoby fizyczne rekrutujące się z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym (bezrobotnych, niepełnosprawnych, chorych psychicznie). Członkowie dwóch spółdzielni, przed jej założeniem uczestniczyli w projekcie realizowanym w ramach PO KL. Obecnie badane podmioty liczą 5-7 członków (głównie bezrobotni oraz niepełnosprawni, uzależnieni od alkoholu, chorzy psychicznie). Żaden z nich nie zatrudnia osób nie będących jego członkami. Jeden podmiot korzysta ze wsparcia wolontariuszy. Z bieżącą działalnością wiążą się problemy zarządzania (np. prowadzenie księgowości) i pozyskiwania zamówień na produkty spółdzielni i finansowe. Problemem dla jednego podmiotu jest brak współpracy z miastem. Negatywne oceny ogólnej sytuacji wynikają ze zbyt dużej rotacji członków/pracowników spółdzielni, zbyt małych możliwości skorzystania ze wsparcia merytorycznego i finansowego. Wszystkie badane pomioty zdobywają zlecenia (klientów) poprzez promowanie swojej działalności. Niektóre dodatkowo współpracują z samorządem, uczestniczą w przetargach, korzystają z dotacji. Zdaniem tych jednostek, które nie są zadowolone z popytu na oferowane produkty sytuację mogłoby poprawić zintensyfikowanie działań promocyjnych, zatrudnienie osoby/osób o specjalistycznych kwalifikacjach w dziedzinie, w której działa spółdzielnia, pogłębienie/nawiązanie współpracy z lokalnymi instytucjami publicznymi (w celu realizacji 24

zadań pożytku publicznego) czy z podmiotem wspierającym (merytorycznie, finansowo) spółdzielczość socjalną, a także poprawa jakości oferowanych usług. Aktywne podmioty podejmują różnego typu działania promocyjne, jak: prowadzenie strony internetowej, bezpośrednie spotkania z potencjalnymi klientami, zleceniodawcami, czy udział w imprezach lokalnych, ponadlokalnych oraz poprzez ulotki, broszury. Zdaniem badanych istnieje wiele elementów, które powinny składać się na system wsparcia przedsiębiorczości społecznej. Wskazywano tu na lokalny fundusz pożyczkowy, granty celowe na przeprowadzenie lustracji, udostępnianie bazy lokalowej, portal internetowy dotyczący przedsiębiorczości społecznej w regionie, kampanie promocyjne i marketingowe na rzecz upowszechnienia korzystania z usług/produktów oferowanych przez spółdzielnie. Członkowie spółdzielni socjalnych odczuwają zaś potrzebę podnoszenia swoich kwalifikacji w zakresie: prawa, księgowości, marketingu i zarządzania firmą, pedagogiki, animacji dziecięcej czy prawa jazdy. Respondenci wskazali wyłącznie zalety wynikające z przynależności do spółdzielni. Do najważniejszych zaliczyli: utratę statusu bezrobotnego, wzrost poczucia własnej wartości, uzyskanie stałego dochodu, pojawienie się perspektyw rozwojowych dla własnej spółdzielni, co angażuje ich merytorycznie i emocjonalnie, integrację społeczną. Wartość tych zysków zdaje się być bezcenna. Współpraca spółdzielni z innymi podmiotami Krytycznie oceniono współpracę z Urzędem Miasta, który w żaden sposób nie zareagował na próby nawiązania współpracy na polu ekonomii społecznej i spółdzielczości socjalnej, a ponadto jego przedstawiciele wykazali się brakiem kompetencji i lekceważeniem. Ponadto oferta lokali zawiera jedynie lokale do generalnego remontu i jednocześnie nie można uzyskać żadnej gwarancji od władz miejskich, że ten lokal nie zostanie po remoncie odebrany spółdzielni, w rezultacie spółdzielnie płaca ogromne na ich możliwości kwoty za wynajem lokali. Spółdzielnie nie mają przekonania co do sensu współpracy z samorządem lokalnym, nie mają w tym zakresie pozytywnych doświadczeń, nie spodziewają się, aby 25

wynikły z takiej współpracy jakieś korzyści dla nich. Nie liczą ze strony urzędników na żadne preferencje. Podobny dystans cechuje ich postawę wobec współpracy z PUP. Nie współpracują także z biznesem. Obowiązek poddawania się kosztownym, płatnym kontrolom ze strony urzędów uznano za przejaw cwaniactwa urzędników i wyraz postawy, jaka przyjmują wobec takich podmiotów, jak spółdzielnie socjalne. Początkowa reakcja najbliższego otoczenia spółdzielni ma zwykle charakter negatywny i odzwierciedla szerzej panujące negatywne stereotypy. Termin socjalna ma zdecydowanie negatywne konotacje społeczne, co, szczególnie w początkowej fazie działalności, komplikuje funkcjonowanie spółdzielni. Respondenci są zainteresowani nawiązaniem współpracy z różnymi instytucjami, w zależności od profilu swojego działania. Dla jednych atrakcyjni są partnerzy biznesowi, placówki kulturalne, jeszcze dla innych- odbiorcy usług archiwizacyjnych. Jednak dla wszystkich ma znaczenie zaistnienie w świadomości i nawiązanie odpowiedniej współpracy z władzami miasta/gminy. Potrzeby w zakresie wsparcia spółdzielni socjalnej Respondenci potrzebują wsparcia finansowego, szkoleniowego i w zakresie doradztwa (głównie marketing i ekonomia). Spółdzielnie w większości przypadków nie korzystają z usług ośrodka wsparcia spółdzielczości socjalnej, ponieważ nie wiedzą o jego istnieniu i o jego ofercie. Tylko nieliczne badane podmioty korzystały już z usług tej instytucji. Wśród postulatów dotyczących tego, jak powinien wyglądać system wpierania spółdzielczości socjalnej w regionie zgłoszonych przez respondentów, należy podkreślić potrzebę zmiany zasad współpracy z urzędami, zmniejszenie biurokracji, zwiększenie kompetencji urzędników, wzrost zainteresowania z ich strony podmiotami-spółdzielniami. System wspierania powinien mieć charakter stały, a nie okazjonalny. Duże znaczenie w zakresie wsparcia spółdzielni socjalnych ma także działanie na rzecz zmiany społecznego negatywnego stereotypu spółdzielni socjalnych. Na specjalną uwagę zasługuje postulat 26

koordynacja działań w ramach ekonomii społecznej, na przykład wspólna baza usług w ramach ekonomii społecznej, która kontaktowałyby usługobiorców zainteresowanych kupnem usług w przedsiębiorstwach społecznych. Obie formy wsparcia, merytoryczne i finansowe mają znaczenie, jednak pojawia się bardzo istotna potrzeba zmiany sposobu myślenia o spółdzielniach socjalnych zarówno w społeczeństwie, jak i przede wszystkim wśród przedstawicieli władz bowiem problemy finansowe i kłopoty ze zbytem są przyczyną upadłości wielu spółdzielni. Ośrodki Wsparcia Ekonomii Społecznej Analiza materiału wskazuje na znaczne różnice pomiędzy nimi: wśród badanych podmiotów niektóre maja status fundacji, a inne status stowarzyszenia, są także prowadzone przez rozmaite podmioty. Różne jest także doświadczenie ośrodków wspierania ekonomii społecznej w zakresie realizacji projektów. Różny jest także czas trwania projektów realizowanych w ośrodkach wspierania ekonomii społecznej: niektóre z nich trwają dwa lata, inne są dłuższe, niektóre są realizowane samodzielnie, a inne we współpracy z innymi podmiotami. Wszystkie ośrodki złożyły wnioski w konkursie organizowanym w Poddziałaniu 7.2.2 PO KL w 2011 roku. Wszystkie ośrodki wsparcia ekonomii społecznej oferują swoje wsparcie na terenie województwa łódzkiego. Dwa z nich posiadają punkty doradcze poza główną siedzibą, a dwa pozostałe organizują takie inicjatywy okazjonalnie, w zależności od potrzeb. Podmioty, które są odbiorcami oferty ośrodków wsparcia ekonomii społecznej to zarówno osoby indywidualne (bezrobotni, wykluczeni społecznie, kobiety 45+, osoby uzależnione, byli więźniowie), jak i organizacje, głównie pozarządowe i spółdzielnie socjalne. Ośrodki wsparcia ekonomii społecznej oferują głównie takie formy wsparcia, jakie przewiduje się w Poddziałaniu 7.2.2 PO KL, czyli doradztwo specjalistyczne, zakładanie organizacji podmiotów ekonomii społecznej, doradztwo prawne, wsparcie księgowe, szkolenia, informacja, promocja, animowanie partnerstw inicjatyw lokalnych. 27