prof. dr hab. Anna Wyrozumska Katedra Europejskiego Prawa Konstytucyjnego UŁ Jean Monnet Chair of European Constitutional Law SYSTEM OCHRONY PRAWNEJ UNII Artykuł 19 ust. 1 TUE Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej obejmuje Trybunał Sprawiedliwości, Sąd i sądy wyspecjalizowane. Zapewnia on poszanowanie prawa w wykładni i stosowaniu Traktatów. Państwa Członkowskie ustanawiają środki zaskarżenia niezbędne do zapewnienia skutecznej ochrony sądowej w dziedzinach objętych prawem Unii. Trybunał Sprawiedliwości (1952) Sąd (1988) Sąd ds. Służby Publicznej Unii Europejskiej (2004-1.09.2016)/ sądy wyspecjalizowane oraz sądy państw członkowskich 1
Artykuł 19 ust. 2 TUE W skład Trybunału Sprawiedliwości wchodzi jeden sędzia z każdego Państwa Członkowskiego. Trybunał Sprawiedliwości jest wspomagany przez rzeczników generalnych. (28 sędziów, 11 RG/ pełen skład np. dymisja RPO, członka Komisji oraz sprawy o wyjątkowym znaczeniu, 15 na żądanie PCz albo instytucji, sprawy o szczególnym znaczeniu/5, 3) W skład Sądu wchodzi co najmniej jeden sędzia z każdego Państwa Członkowskiego. (44 sędziów/ wrzesień 2016/ nie ma RG - jeden z sędziów wyjątkowo/ izby 3,5,15) Sędziowie i rzecznicy generalni Trybunału Sprawiedliwości oraz sędziowie Sądu są wybierani spośród osób o niekwestionowanej niezależności, spełniających warunki określone w artykułach 253 i 254 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Są oni mianowani za wspólnym porozumieniem przez rządy Państw Członkowskich na okres sześciu lat. Ustępujący sędziowie i rzecznicy generalni mogą być ponownie mianowani. 2
1. Kontrola legalności aktów instytucji UE 2. Kontrola wykonania zobowiązań przez PCz 3. Wykładnia prawa UE na wniosek sądów krajowych POSTĘPOWANIE SPORNE è TFUE Skarga o stwierdzenie nieważności aktu Unii art. 263 Skarga na bezczynność instytucji Unii art. 265 Skarga odszkodowawcza przeciwko Unii art. 268 i 340 Skarga na niewywiązywanie się państwa członkowskiego ze zobowiązań art. 258 i 259 Skargi pracowników UE przeciwko Unii art. 270 POSTĘPOWANIE NIESPORNE Pytania prejudycjalne art. 267 Opinie o zgodności umów międzynarodowych zawieranych przez Unię z Traktatami art. 218 3
WYJĄTKI I OGRANICZENIA JURYSDYKCJI TSUE 1. WPZiB è brak jurysdykcji, dwa wyjątki! Artykuł 275 TFUE Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej nie jest właściwy w zakresie postanowień dotyczących wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa ani w zakresie aktów przyjętych na ich podstawie. Trybunał jest jednak właściwy w zakresie kontroli przestrzegania artykułu 40 Traktatu o Unii Europejskiej oraz orzekania w sprawie skarg wniesionych na warunkach przewidzianych w artykule 263 akapit czwarty niniejszego Traktatu, dotyczących kontroli legalności decyzji przewidujących środki ograniczające wobec osób fizycznych lub prawnych przyjętych przez Radę na podstawie tytułu V rozdział 2 Traktatu o Unii Europejskiej. Artykuł 40 TUE Realizacja wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa nie narusza stosowania procedur oraz odpowiedniego zakresu uprawnień instytucji przewidzianych w Traktatach do wykonywania kompetencji Unii, o których mowa w artykułach 3 6 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Realizacja polityk, o których mowa w tych artykułach, nie narusza także stosowania procedur oraz odpowiedniego zakresu uprawnień instytucji przewidzianych w Traktatach do wykonywania kompetencji Unii na podstawie niniejszego rozdziału. 4
2. Dawny III filar oraz tytuł IV TWE (wizy, azyl, imigracja i inne polityki związane z przepływem osób) Artykuł 276 TFUE W wykonywaniu swoich uprawnień dotyczących postanowień części trzeciej tytuł V rozdziały 4 i 5 odnoszących się do przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej nie jest właściwy w zakresie kontroli ważności lub proporcjonalności działań policji lub innych organów ścigania w Państwie Członkowskim ani do orzekania w sprawie wykonywania przez Państwa Członkowskie obowiązków dotyczących utrzymania porządku publicznego i ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego. Rozszerzenie jurysdykcji w dawnym III filarze Od 1 grudnia 2014 r. TSUE ma pełną jurysdykcję è przestały obowiązywać środki przejściowe określone w Protokole nr 36 do TL (TSUE np. mógł odpowiadać na pytania prejudycjalne tylko sądów tych państw członkowskich, które złożyły deklaracje jednostronne uznające kompetencje Trybunału, Komisja nie miała prawa wnoszenia skarg przeciwko państwu członkowskiemu (art. 258 TFUE)) 5
PYTANIA PREJUDYCJALNE Artykuł 267 (dawny artykuł 234/177 TWE) Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej jest właściwy do orzekania w trybie prejudycjalnym: a) o wykładni Traktatów; b) o ważności i wykładni aktów przyjętych przez instytucje, organy lub jednostki organizacyjne Unii; W przypadku gdy pytanie z tym związane jest podniesione przed sądem jednego z Państw Członkowskich, sąd ten może, jeśli uzna, że decyzja w tej kwestii jest niezbędna do wydania wyroku, zwrócić się do Trybunału z wnioskiem o rozpatrzenie tego pytania. W przypadku gdy takie pytanie jest podniesione w sprawie zawisłej przed sądem krajowym, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego, sąd ten jest zobowiązany wnieść sprawę do Trybunału. Jeżeli takie pytanie jest podniesione w sprawie zawisłej przed sądem krajowym dotyczącej osoby pozbawionej wolności, Trybunał stanowi w jak najkrótszym terminie. 6
Zakres kontroli TS NOTA INFORMACYJNA dotycząca składania przez sądy krajowe wniosków o wydanie orzeczeń w trybie prejudycjalnym (2011/C 160/01) 1/ pytanie musi dotyczyć kwestii interpretacji lub ważności prawa Unii 2/ zawierać się w decyzji sądu o zwróceniu się z pytaniem - forma proceduralna zależy od prawa krajowego np. postanowienie 3/ decyzja powinna być podjęta dopiero na takim etapie postępowania, w którym ustalony jest faktyczny i prawny kontekst pytania gdy zostały wysłuchane obie strony 4/ postępowanie krajowe powinno być zawieszone ale decyzja o zawieszeniu musi być podjęta zgodnie z prawem krajowym ( ) Akty podlegające kontroli/ nowe elementy TS orzeka o: a) o wykładni Traktatów b) o ważności i wykładni aktów przyjętych przez instytucje, organy lub jednostki organizacyjne Unii 7
Zakres obowiązku sądu zwrócenia się z pytaniem sąd, którego orzeczenia podlegają dalszemu zaskarżeniu MOŻE sąd, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu MA OBOWIĄZEK Pojęcie sądu Cechy określone przez TS: - organy wykonujący funkcje orzecznicze - działające na podstawie ustawy, a nie tylko umowy stron - rozstrzygające spory między stronami - funkcjonujące w sposób stały, których orzecznictwo jest obowiązkowe - orzekające na podstawie prawa, a nie tylko zasad słuszności - niezależne w orzekaniu Sądy konstytucyjne è Belgia (pierwsze pytanie 1997/ 32), Litwa, Luksemburg, Hiszpania, Francja, Polska, Niemcy 8
Polski Trybunał Konstytucyjny nie zadał pytania C 314/08 Krzysztof Filipiak przeciwko Dyrektorowi Izby Skarbowej w Poznaniu Z powyższych względów Trybunał (trzecia izba) orzeka, co następuje: 1) Artykuły 43 WE i 49 WE sprzeciwiają się uregulowaniu krajowemu, na podstawie którego podatnik będący rezydentem może dochodzić, po pierwsze, odliczenia od podstawy opodatkowania kwoty składek na ubezpieczenie społeczne zapłaconych w trakcie roku podatkowego, i po drugie, obniżenia należnego podatku o kwotę składek na ubezpieczenie zdrowotne zapłaconych w tym okresie, tylko wtedy gdy rzeczone składki zostały zapłacone w państwie członkowskim opodatkowania, podczas gdy takich korzyści odmawia się, gdy składki zostały zapłacone w innym państwie członkowskim, nawet wówczas gdy nie zostały one odliczone w tym ostatnim państwie członkowskim. 2) W tych okolicznościach zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego zobowiązuje sąd krajowy do stosowania prawa wspólnotowego i do odstąpienia od stosowania sprzecznych z nim przepisów krajowych, niezależnie od wyroku krajowego sądu konstytucyjnego, który odracza utratę mocy obowiązującej tych przepisów, uznanych za niekonstytucyjne. 9
Pierwsze pytanie prejudycjalne polskiego TK POSTANOWIENIE z dnia 7 lipca 2015 r. Sygn. akt K 61/13 Trybunał Konstytucyjny w składzie: Andrzej Wróbel przewodniczący, współsprawozdawca Marek Kotlinowski sprawozdawca Stanisław Rymar Andrzej Rzepliński Piotr Tuleja, na posiedzeniu niejawnym w dniu 7 lipca 2015 r. w sprawie wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich o zbadanie zgodności z Konstytucją poz. 72-75 załącznika nr 3 do ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. z 2011 r. Nr 177, poz. 1054, ze zm.) w związku z art. 41 ust. 2 tej ustawy oraz poz. 32-35 załącznika nr 10 do tej ustawy w związku z art. 41 ust. 2a tej ustawy w zakresie, w jakim wyłączają stosowanie obniżonych stawek podatku do książek wydawanych w formie cyfrowej i innych publikacji elektronicznych, p o s t a n a w i a: na podstawie Artykułu 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 326 z 26.10.2012, s. 47) skierować do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej następujące pytania prejudycjalne dotyczące ważności prawa unijnego: 1) Czy pkt 6 załącznika III do dyrektywy Rady 2006/112/WE z dnia 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej (Dz. Urz. UE L 347 z 11.12.2006, s. 1, ze zm.), w brzmieniu zmienionym przepisami dyrektywy Rady 2009/47/WE z dnia 5 maja 2009 r. zmieniającej dyrektywę 2006/112/WE w zakresie stawek obniżonych podatku od wartości dodanej (Dz. Urz. UE L 116 z 9.05.2009, s. 18) jest nieważny, ponieważ w procesie prawodawczym naruszono istotny wymóg proceduralny konsultacji z Parlamentem Europejskim? 2) Czy art. 98 ust. 2 dyrektywy 2006/112/WE powołanej w punkcie 1 w związku z pkt 6 załącznika III do tej dyrektywy jest nieważny, ponieważ narusza zasadę neutralności podatkowej w zakresie, w jakim wyłącza stosowanie obniżonych stawek podatku do książek wydawanych w formie cyfrowej i innych publikacji elektronicznych? 10
UZASADNIENIE ( ) 1. Powody wystąpienia Trybunału Konstytucyjnego z pytaniami prejudycjalnymi. 3.1. Uwagi ogólne. 3.1.1. Przedmiotem postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym jest zgodność z Konstytucją poz. 72-75 załącznika nr 3 do ustawy o VAT w związku z art. 41 ust. 2 tej ustawy oraz poz. 32-35 załącznika nr 10 do tej ustawy w związku z art. 41 ust. 2a tej ustawy w zakresie, w jakim wyłączają stosowanie obniżonych stawek podatku do książek wydawanych w formie cyfrowej i innych publikacji elektronicznych. 3.1.2. Przepisy krajowe kwestionowane w postępowaniu toczącym się przed Trybunałem Konstytucyjnym stanowią implementację przepisów dyrektywy 2006/112/WE, których dotyczą niniejsze pytania prejudycjalne. Konieczność zachowania zgodności z prawem unijnym wymaga zastosowania przez Polskę do dostawy książek przesyłanych drogą elektroniczną podstawowej stawki podatku VAT. Stawka podstawowa jest inna niż stawka obniżona, którą stosuje się do książek na nośnikach. Z tego względu należy uznać, że od rozstrzygnięcia Trybunału Sprawiedliwości zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed Trybunałem Konstytucyjnym. 3.1.3. Dodatkowo należy wskazać, że zgodnie ze stanowiskiem Trybunału Sprawiedliwości, jeżeli sąd krajowy rozpoznaje spór dotyczący prawa Unii i uważa, że przepis krajowy jest nie tylko sprzeczny z prawem Unii, ale ponadto niezgodny z konstytucją, to fakt, że stwierdzenie niezgodności z konstytucją przepisu prawa krajowego następuje w drodze obligatoryjnej skargi do trybunału konstytucyjnego, nie pozbawia go uprawnienia lub nie zwalnia z obowiązku przewidzianych w art. 267 TFUE polegających na wystąpieniu do Trybunału z pytaniami o wykładnię lub ocenę ważności prawa Unii (wyrok TS z 22 czerwca 2010 r. w sprawach połączonych C-188/10 i C-189/10, Aziz Melki i Sélim Abdeli, ECLI:EU:C:2010:363, pkt 45). 11
Kiedy TSUE nie odpowie C 314/08 Filipiak 42 Odmowa udzielenia odpowiedzi na pytanie prejudycjalne zadane przez sąd krajowy jest możliwa jedynie wtedy, gdy żądana wykładnia prawa wspólnotowego w sposób oczywisty nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub przedmiotem sporu toczącego się przed sądem krajowym lub też gdy problem ma charakter hipotetyczny albo gdy Trybunałowi nie przedstawiono okoliczności faktycznych i prawnych koniecznych do tego, aby mógł odpowiedzieć na zadane mu pytania w użyteczny sposób (zob. ww. wyroki: w sprawie PreussenElektra, pkt 39; w sprawie Rüffler, pkt 38). 43 W tym zakresie należy stwierdzić, że z postanowienia odsyłającego w sposób oczywisty wynika, że niezależnie od kwestii zgodności z Konstytucją przepisów spornych w postępowaniu przed sądem krajowym sprawa przed tym sądem oraz pierwsze pytanie prejudycjalne dotyczą kwestii zgodności z prawem wspólnotowym uregulowania, na podstawie którego odmawia się prawa do obniżenia podatku o zapłaconą kwotę składek na ubezpieczenie zdrowotne oraz prawa do odliczenia od podstawy opodatkowania zapłaconych składek na ubezpieczenie społeczne, w sytuacji gdy rzeczone składki zostały zapłacone w innym państwie członkowskim 12
DOKTRYNA acte éclairé i acte clair 28-30/62 Da Costa autorytet interpretacji (...) już danej przez Trybunał może pozbawić obowiązek (z art. 177) jego celu i w ten sposób uczynić go bezprzedmiotowym. Tak jest szczególnie w przypadku, gdy podniesiona kwestia jest materialnie identyczna z kwestią, która była już przedmiotem orzeczenia prejudycjalnego w podobnej sprawie. 283/81 CILFIT è sądy krajowe nie muszą kierować pytań, jeżeli: 1. kwestia nie jest niezbędna do wydania wyroku 2. poprzednie decyzje Trybunału dotyczyły już kwestii prawnych, których dotyczy pytanie, bez względu na naturę postępowania, które prowadziło do tych decyzji, nawet jeśli kwestie, o które chodzi nie są zupełnie identyczne 3. zastosowanie prawa wspólnotowego jest tak oczywiste, że nie ma miejsca na żadne wątpliwości sytuację taką ocenia się zgodnie z właściwościami prawa wspólnotowego [obecnie Unii], szczególnymi trudnościami jego wykładni oraz niebezpieczeństwem wydania odmiennych orzeczeń w obrębie Wspólnoty [Unii] 13
Pytania dotyczące ważności aktu Art. 267 uzupełnia inne procedury kontroli ważności/legalności aktów (art. 263) è przed sądem krajowym kwestionowany jest środek prawa krajowego oparty na prawie UE na tej podstawie, że akt UE jest niezgodny z prawem - Pytanie niedopuszczalne, jeżeli strona nie wykorzystała skargi z art. 263!! /C-188/92 TWD - Czy doktryna acte éclairé ma zastosowanie?/ 66/80 International Chemical Corporation (sprawa mleka w proszku) - Czy doktryna acte clair ma zastosowanie? Sądy krajowe, od których orzeczenia przysługuje odwołanie, mogą badać ważność aktu wspólnotowego i jeżeli uznają argumenty stron dotyczące nieważności za bezzasadne, odrzucają je, ogłaszając akt za całkowicie ważny. Natomiast sądy, których orzeczenia są ostateczne zgodnie z prawem wewnętrznym, nie są właściwe do orzekania o ważności aktów instytucji wspólnotowych. 314/85 Foto-Frost - Czy sąd krajowy może zawiesić stosowanie aktu prawa Unii do czasu zakończenia postępowania w sprawie jego ważności przez TS? / C-143/88 i C-92/89 Zuckerfabrik 14
Skutki orzeczenia prejudycjalnego - Orzeczenie wiąże sąd krajowy w sprawie, w której odesłanie/ czy inny sąd krajowy jest związany? C-453/00 Kühne&Heitz/zasada pewności prawa/ostateczność decyzji administracyjnych/czy jest obowiązek wznowienia postepowania administracyjnego na skutek późniejszego wyroku TSUE - Orzeczenie interpretujące stosowane jest do stosunku prawnego powstałego przed wydaniem orzeczenia/ retroaktywny skutek - Nieważność skutkuje inter partes è czy konsekwencje dla instytucji - uchyla akt organ, który go wydał Artykuł 266 TFUE W przypadku orzeczenia o nieważności aktu przyjętego przez instytucję, organ lub jednostkę organizacyjną lub stwierdzenia, iż zaniechanie przez nią działania jest sprzeczne z Traktatami, jest ona zobowiązana do podjęcia środków, które zapewnią wykonanie wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Zobowiązanie to nie narusza zobowiązania, jakie może wyniknąć z zastosowania artykułu 340 akapit drugi. 15
- Możliwe ograniczenie skutku orzeczeń, np. tylko do tych, którzy wszczęli postępowanie przed wydaniem wyroku przez TS (Defrenne v. Sabena) 16
SKARGA NA NIEWYWIĄZYWANIE SIĘ PAŃSTWA CZŁONKOWSKIEGO ZE ZOBOWIĄZAŃ - Wnosi: o Komisja o państwo członkowskie - Procedura kilku fazowa: o pismo ostrzegawcze Komisji o uzasadniona opinia Komisji o skarga Komisji do TS lub o państwo członkowskie musi wnieść sprawę do Komisji o jeśli K nie poprze państwa, po 3 miesiącach è państwo czł. może wnieść skargę do TS TS może nałożyć karę na państwo członkowskie Artykuł 258 TFUE Jeśli Komisja uzna, że Państwo Członkowskie uchybiło jednemu z zobowiązań, które na nim ciążą na mocy Traktatów, wydaje ona uzasadnioną opinię w tym przedmiocie, po uprzednim umożliwieniu temu Państwu przedstawienia swych uwag. Jeśli Państwo to nie zastosuje się do opinii w terminie określonym przez Komisję, może ona wnieść sprawę do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. 17
Artykuł 259 Każde Państwo Członkowskie może wnieść sprawę do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, jeśli uznaje, że inne Państwo Członkowskie uchybiło jednemu z zobowiązań, które na nim ciążą na mocy Traktatów. Zanim Państwo Członkowskie wniesie przeciwko innemu Państwu Członkowskiemu skargę opartą na zarzucanym naruszeniu zobowiązania, które na nim ciąży na podstawie Traktatów, powinno wnieść sprawę do Komisji. Komisja wydaje uzasadnioną opinię, po umożliwieniu zainteresowanym Państwom przedstawienia, na zasadzie spornej, uwag pisemnych i ustnych. Jeśli Komisja nie wyda opinii w terminie trzech miesięcy od wniesienia sprawy, brak opinii nie stanowi przeszkody we wniesieniu sprawy do Trybunału. 18
Artykuł 260 1. Jeśli Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej stwierdza, że Państwo Członkowskie uchybiło jednemu z zobowiązań, które na nim ciążą na mocy Traktatów, Państwo to jest zobowiązane podjąć środki, które zapewnią wykonanie wyroku Trybunału. 2. Jeżeli Komisja uzna, że dane Państwo Członkowskie nie podjęło środków zapewniających wykonanie wyroku Trybunału, może ona wnieść sprawę do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, po umożliwieniu temu Państwu przedstawienia uwag. Wskazuje ona wysokość ryczałtu lub okresowej kary pieniężnej do zapłacenia przez dane Państwo Członkowskie, jaką uzna za odpowiednią do okoliczności. Jeżeli Trybunał stwierdza, że dane Państwo Członkowskie nie zastosowało się do jego wyroku, może na nie nałożyć ryczałt lub okresową karę pieniężną. Procedura ta nie narusza artykułu 259. (...) Okresowa kara pieniężna = naliczana za każdy dzień zwłoki następujący po wydaniu wyroku/ ma skłonić państwo do usunięcia uchybienia Kara ryczałtowa = za niepowstrzymanie uchybienia między pierwszym i drugim wyrokiem/ ocena skutków niewykonania zobowiązania dla interesów publicznych i prywatnych Kryteria: powaga naruszenia, czas trwania, efekt odstraszający 19
Nowy środek wprowadzony Traktatem z Lizbony Art. 260 ust. 3 TFUE Jeżeli Komisja wniesie skargę do Trybunału zgodnie z artykułem 258, uznając, że dane Państwo Członkowskie uchybiło obowiązkowi poinformowania o środkach podjętych w celu transpozycji dyrektywy przyjętej zgodnie z procedurą ustawodawczą, Komisja może, o ile uzna to za właściwe, wskazać kwotę ryczałtu lub okresowej kary pieniężnej do zapłacenia przez dane Państwo, jaką uzna za odpowiednią do okoliczności. Jeżeli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie prawa, może nałożyć na dane Państwo Członkowskie ryczałt lub okresową karę pieniężną w wysokości nie przekraczającej kwoty wskazanej przez Komisję. Zobowiązanie do zapłaty staje się skuteczne w terminie określonym w wyroku Trybunału. Od 1 grudnia 2014 r. Komisja może wnosić skargi o stwierdzenie uchybienia dotyczącego środków z zakresu WPiSK/ dawny III filar, które zostały przyjęte przed wejściem w życie Traktatu z Lizbony. 20
SKARGA O STWIERDZENIE NIEWAŻNOŚCI AKTU Artykuł 263 Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej kontroluje legalność aktów ustawodawczych, aktów Rady, Komisji i Europejskiego Banku Centralnego, innych niż zalecenia i opinie, oraz aktów Parlamentu Europejskiego i Rady Europejskiej zmierzających do wywarcia skutków prawnych wobec podmiotów trzecich. Kontroluje również legalność aktów organów lub jednostek organizacyjnych Unii, które zmierzają do wywarcia skutków prawnych wobec osób trzecich. W tym celu Trybunał jest właściwy do orzekania w zakresie skarg wniesionych przez Państwo Członkowskie, Parlament Europejski, Radę lub Komisję, podnoszących zarzut braku kompetencji, naruszenia istotnych wymogów proceduralnych, naruszenia Traktatów lub jakiejkolwiek reguły prawnej związanej z ich stosowaniem lub nadużycia władzy. Trybunał jest właściwy, na tych samych warunkach, do orzekania w zakresie skarg wniesionych przez Trybunał Obrachunkowy, Europejski Bank Centralny i Komitet Regionów, zmierzających do zapewnienia ochrony ich prerogatyw. Każda osoba fizyczna lub prawna może wnieść, na warunkach przewidzianych w akapitach pierwszym i drugim, skargę na akty, których jest adresatem lub które dotyczą jej bezpośrednio i indywidualnie oraz na akty regulacyjne, które dotyczą jej bezpośrednio i nie obejmują środków wykonawczych. 21
Akty tworzące organy i jednostki organizacyjne Unii mogą przewidywać wymogi i warunki szczególne dotyczące skarg wniesionych przez osoby fizyczne lub prawne na akty tych organów lub jednostek organizacyjnych zmierzające do wywarcia skutków prawnych wobec tych osób. Skargi przewidziane w niniejszym artykule wnosi się w terminie dwóch miesięcy, stosownie do przypadku, od daty publikacji aktu lub jego notyfikowania skarżącemu lub, w razie ich braku, od daty powzięcia przez niego wiadomości o tym akcie. 22
Locus standi podmiotów prywatnych Każda osoba fizyczna lub prawna może wnieść, na warunkach przewidzianych w akapitach pierwszym i drugim, skargę na akty, których jest adresatem lub które dotyczą jej bezpośrednio i indywidualnie oraz na akty regulacyjne, które dotyczą jej bezpośrednio i nie obejmują środków wykonawczych. Do wejścia w życie TL osoba fizyczna lub prawna mogła wnosić skargi na: 1) decyzje, których była adresatem 2) decyzje skierowane do innej osoby, które dotyczyły jej bezpośrednio i indywidualnie 3) decyzje, które mimo przyjęcia w formie rozporządzenia dotyczyły jej bezpośrednio i indywidualnie Dotyczy bezpośrednio oznacza, że wywiera wpływ na sytuację prawną i interes prawny jednostki bez pośrednictwa innego aktu wykonawczego, chyba że władze państwa członkowskiego nie miały żadnej swobody przy wydawaniu aktu wykonawczego, także podczas uchwalania decyzji; nawet jeśli państwu pozostawiona jest swoboda działania, jest pewne, że państwo decyzję zastosuje i wykona. 11/82 Piraiki-Patraiki przeciwko Komisji 23
Doktryna / test 25/62 Plaumanna è dotyczy indywidualnie Osoba inna niż ta, do której decyzja jest skierowana, może twierdzić, że dotyczy jej indywidualnie tylko wtedy, gdy dotyczy jej ze względu na określone cechy szczególne lub sytuację faktyczną, które wyróżniają ją spośród ogółu innych osób i z tego względu indywidualizują ją w sposób analogiczny do adresata decyzji. decyzja dotyczy Plaumanna importera mandarynek è z powodu działalności gospodarczej, która w każdym czasie może być wykonywana przez każdego i stąd nie odróżnia powoda w stosunku do kontestowanej decyzji w taki sposób jak osoby, do których decyzja została skierowana 106 i 107/63 Töpfer 231/82 Spijker 11/82 Piraiki-Patraiki przeciwko Komisji C-152/88 Sofrimport przeciwko Komisji 24
Kontrola legalności rozporządzeń/ aktów ogólnego stosowania Początkowo gdy: 1. normy w nich zawarte były faktycznie decyzjami/ oraz 2. dotyczyły skarżącego bezpośrednio i indywidualnie Test abstrakcyjnej terminologii è nieprawdziwych norm rozporządzenia rozróżnianie prawdziwych i 25/62 Plaumann rozporządzenie = akt [poszczególne normy], który ma zastosowanie ogólne, tj. stosuje się do obiektywnie określonych sytuacji i tworzy skutki prawne dla ogólnie i w sposób abstrakcyjny określonej kategorii osób decyzja = akt adresowany do ograniczonej liczby osób, dotyczy konkretnych osób 789 i 790/79 Calpak TS uznał, że normy określające wysokość środków pomocowych dla producentów gruszek Williams w syropie (liczba ich była znana) w zależności od tej samej procentowej wielkości produkcji i w odniesieniu do tego samego okresu czasu stanowią prawdziwe normy rozporządzenia 25
Test zamkniętej kategorii è rozporządzenie dotyczy skarżącego indywidualnie, gdy dotyczy zamkniętej kategorii producentów, importerów itp., ponieważ odnosi się do wydarzeń przeszłych C-152/88 Sofrimport przeciwko Komisji 1990 / rozporządzenie naruszało obowiązki w stosunku do skarżącego Inne 264/82 Timex brał udział w procesie legislacyjnym C-309/89 Codorniu przeciwko Radzie 1994/ rozporządzenie narusza prawa skarżących natura aktu jest bez znaczenia dla określenia locus standi rozporządzenie jeśli dotyczy skarżącego bezpośrednio i indywidualnie 26
C-50/00 P Unión de Pequeños Agricultores przeciwko Radzie Rozporządzenie nie dotyczy rolników indywidualnie Zarzut naruszenia art. 6 i 13 EKPC, art. 47 KPP Zamknięty system środków prawnych Jest alternatywna ścieżka T-177/01 Jégo-Quérré przeciwko Komisji Brak aktów implementacyjnych mogących być podstawą skargi do sądów krajowych Nie wolno wymagać od jednostek łamania prawa w celu uzyskania dostępu do sprawiedliwości C-263/02P Komisja przeciwko Jégo-Quérré 27
Artykuł 263 TFUE Każda osoba fizyczna lub prawna może wnieść, na warunkach przewidzianych w akapitach pierwszym i drugim, skargę na akty, których jest adresatem lub które dotyczą jej bezpośrednio i indywidualnie oraz na akty regulacyjne, które dotyczą jej bezpośrednio i nie obejmują środków wykonawczych. TL è Jednostki mają prawo zaskarżenia aktu regulacyjnego, który dotyczy ich bezpośrednio i nie obejmuje środków wykonawczych è jednostki nie muszą już więc wykazywać, że akt ten dotyczy ich indywidualnie Pojęcie aktu regulacyjnego zostało wyjaśnione przez Sąd (w sprawie T-18/10): każdy akt o charakterze generalnym, z wyjątkiem aktów ustawodawczych. TS potwierdził tę interpretację è C-583/11 P Inuit Tapiriit Kanatami i in. 28
Skutek orzeczenia Artykuł 264 Jeżeli skarga jest zasadna, Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej orzeka o nieważności danego aktu. Jednakże Trybunał wskazuje, jeśli uzna to za niezbędne, które skutki aktu, o którego nieważności orzekł, powinny być uważane za ostateczne. Obowiązki instytucji Artykuł 266 TFUE W przypadku orzeczenia o nieważności aktu przyjętego przez instytucję, organ lub jednostkę organizacyjną lub stwierdzenia, iż zaniechanie przez nią działania jest sprzeczne z Traktatami, jest ona zobowiązana do podjęcia środków, które zapewnią wykonanie wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Zobowiązanie to nie narusza zobowiązania, jakie może wyniknąć z zastosowania artykułu 340 akapit drugi. 29
SKARGA NA BEZCZYNNOŚĆ INSTYTUCJI UNII Artykuł 265 (dawny artykuł 232 TWE) Jeśli Parlament Europejski, Rada Europejska, Rada, Komisja lub Europejski Bank Centralny, z naruszeniem Traktatów, zaniechają działania, Państwa Członkowskie i inne instytucje Unii mogą wnieść skargę do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w celu stwierdzenia tego naruszenia. Niniejszy artykuł ma zastosowanie, na tych samych warunkach, do organów i jednostek organizacyjnych Unii, które zaniechają działania. Skarga ta jest dopuszczalna tylko wtedy, gdy dana instytucja, organ lub jednostka organizacyjna została uprzednio wezwana do działania. Jeśli w terminie dwóch miesięcy od tego wezwania instytucja, organ lub jednostka organizacyjna nie zajęła stanowiska, skarga może być wniesiona w ciągu następnych dwóch miesięcy. Każda osoba fizyczna lub prawna może wnieść sprawę do Trybunału, na warunkach określonych w poprzednich akapitach, stawiając zarzut jednej z instytucji lub jednemu z organów lub jednej z jednostek organizacyjnych Unii, iż zaniechała wydania aktu skierowanego do niej, innego niż zalecenie lub opinia. 1. Przeciwko komu? 2. Kto może wnieść skargę? 3. Wezwanie instytucji/ organu do działania (2 miesiące +2 miesiące) rodzaj wymogu wyczerpania środków!! pierwszy termin nie określony è ale rozsądny czas 4. Zaniechanie z naruszeniem Traktatów 30
5. Akty zaskarżalne Akty prawne, które podlegałyby kontroli w trybie skargi na nieważność 15/70 Amadeo Chevalley p. Komisji è zasada jedności postępowań Akty przygotowawcze/pośrednie wyjątkowo np.: projekt budżetu niewiążący prawnie i niepodlegający kontroli legalności (303/87 Comitology) czy ocena naukowa skutków korzystania z niektórych rodzajów sieci rybackich dla ryb, wymagana rozporządzeniem? T-228/08 Szomborg 18 Należy jednak podkreślić w tym miejscu, że niniejsza skarga nie ma na celu ani stwierdzenia nieważności tego zakazu, ani stwierdzenia, iż właściwe instytucje bezprawnie zaniechały jego uchylenia lub zmiany. Skarga dotyczy zaniechania przeprowadzenia przez Komisję oceny mającej uzasadniać utrzymanie lub zniesienie zakazu. Ocena ta może zatem zostać zakwalifikowana jedynie jako akt pośredni. 19 Należy w związku z tym zaznaczyć, że zgodnie z orzecznictwem zaniechanie przyjęcia aktu pośredniego może być przedmiotem skargi wyłącznie wyjątkowo, w razie gdy dany akt jest aktem przygotowawczym stanowiącym przesłankę niezbędną do przeprowadzenia postępowania, które ma zakończyć się aktem definitywnym i wiążącym prawnie ( ). Skarżący tymczasem ani nie wykazał, ani nawet nie zapoczątkował argumentacji wskazującej, że warunki te są spełnione w niniejszym przypadku. 31
6. Locus standi podmiotów prywatnych 15/70 Amadeo Chevalley p. Komisji è zasada komplementarności/ jedności postępowań/ wymaga by środek dotyczył skarżącego indywidualnie i bezpośrednio skarga indywidualna może być wniesiona, jeśli instytucja/organ nie wydała określonej decyzji adresowanej do osoby trzeciej, jeżeli jej postanowienia dotyczyłyby powoda w sposób bezpośredni i indywidualny è jednostka musi mieć tytuł prawny do aktu, którego wydania instytucja zaniechała 246/81 Lord Bethell - Wzywa Komisję do wszczęcia postępowań/ochrona konkurencji/ przeciwko przewoźnikom lotniczym/ Komisja nie widzi potrzeby, ale przedłoży inicjatywę prawodawczą - Lord B. skarga o zaniechanie podjęcia rzeczywistych środków przeciwko kartelowi lub stwierdzenie nieważności pisma Komisji T-228/08 Szomborg - rozporządzenie zobowiązuje Komisję do przeprowadzenia do 1 stycznia 2008 r. naukowej oceny skutków używania określonych sieci rybackich na walenie/ Komisja nie tego nie robi/ - polski rybak skarga o stwierdzenie bezczynności/ twierdzi, że należy do wyodrębnionej grupy rybaków posiadających zezwolenie na połów z zastosowaniem określonych technik połowowych 32
T-228/08 Szomborg 21 Z orzecznictwa wynika, że podobnie jak art. 230 akapit czwarty WE zezwala osobom fizycznym i prawnym na wniesienie skargi o stwierdzenie nieważności aktu instytucji, którego nie są adresatami, jeżeli akt ten dotyczy ich bezpośrednio i indywidualnie, art. 232 akapit trzeci WE należy interpretować jako dający im również możliwość wniesienia skargi na bezczynność przeciw instytucji, która zaniechała przyjęcia aktu, który dotyczyłby ich w ten sam sposób ( ). 22 W niniejszej sprawie ocena naukowa, której przeprowadzenia domaga się skarżący, dotyczy wpływu na walenie sieci trzech kategorii, określonych w art. 2 rozporządzenia nr 2187/2005 w sposób generalny i abstrakcyjny. W konsekwencji musi ona mieć charakter generalny. 23 Z orzecznictwa wynika, że w celu uznania, iż akt o charakterze generalnym dotyczy osoby fizycznej lub prawnej indywidualnie, musi on dotyczyć jej ze względu na określone cechy szczególne lub sytuację faktyczną, które wyróżniają ją spośród ogółu innych osób i z tego względu indywidualizują ją w sposób analogiczny do adresata decyzji (wyrok Trybunału z dnia 15 lipca 1963 r. w sprawie 25/62 Plaumann przeciwko Komisji, Rec. s. 197, s. 223). 24 W niniejszym przypadku skarżący utrzymuje, że wspomniana ocena naukowa dotyczy zasadniczo wyodrębnionej podgrupy rybaków, do której on należy, posiadających zezwolenie na połów z zastosowaniem określonych technik połowowych, co powoduje, iż jest on wystarczająco zindywidualizowany. 25 Niemniej zgodnie z utrwalonym orzecznictwem sama możliwość określenia z większą lub mniejszą dokładnością liczby czy wręcz tożsamości podmiotów prawa, do których akt ma zastosowanie w danym momencie, nie jest wystarczająca do wykazania, że akt ten dotyczy takiego podmiotu w sposób indywidualny ( ). 26 W tych warunkach należy stwierdzić, że ocena naukowa przewidziana w art. 27 rozporządzenia nr 2187/2005 nie może dotyczyć skarżącego indywidualnie; w konsekwencji nie ma on legitymacji do wniesienia skargi na rzekomo bezprawne zaniechanie przeprowadzenia tej oceny przez Komisję i przedstawienie jej wyników Parlamentowi i Radzie. 33
7. Skutki orzeczenia Artykuł 266 (dawny artykuł 233 TWE) W przypadku orzeczenia o nieważności aktu przyjętego przez instytucję, organ lub jednostkę organizacyjną lub stwierdzenia, iż zaniechanie przez nią działania jest sprzeczne z Traktatami, jest ona zobowiązana do podjęcia środków, które zapewnią wykonanie wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Zobowiązanie to nie narusza zobowiązania, jakie może wyniknąć z zastosowania artykułu 340 akapit drugi. 34
SKARGA ODSZKODOWAWCZA PRZECIWKO UNII Artykuł 268 Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej jest właściwy do orzekania w sporach dotyczących odszkodowań określonych w artykule 340 akapity drugi i trzeci. Artykuł 340 Odpowiedzialność umowna Unii podlega prawu właściwemu dla danej umowy. W dziedzinie odpowiedzialności pozaumownej Unia powinna naprawić, zgodnie z zasadami ogólnymi, wspólnymi dla praw Państw Członkowskich, szkody wyrządzone przez jej instytucje lub jej pracowników przy wykonywaniu ich funkcji. Na zasadzie odstępstwa od akapitu drugiego, Europejski Bank Centralny jest zobowiązany do naprawienia, zgodnie z ogólnymi zasadami wspólnymi dla praw Państw Członkowskich, szkód wyrządzonych przez Bank lub jego pracowników przy wykonywaniu ich funkcji. Odpowiedzialność osobistą pracowników wobec Unii określają przepisy ich regulaminu pracowniczego lub mających zastosowanie warunków zatrudnienia. 35
Artykuł 46 obecnego Statutu ETS/ Protokół nr 3 do TL Roszczenia wynikające z odpowiedzialności pozaumownej Unii ulegają przedawnieniu z upływem pięciu lat od zdarzenia stanowiącego podstawę tej odpowiedzialności. Okres przedawnienia przerywa wniesienie skargi do Trybunału Sprawiedliwości lub uprzednie wniesienie przez poszkodowanego wniosku do właściwej instytucji Unii. W ostatnim przypadku wniosek musi być wniesiony w ciągu dwóch miesięcy, zgodnie z artykułem 263 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej; postanowienia drugiego akapitu artykułu 265 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej stosuje się odpowiednio. Niniejszy artykuł stosuje się również do roszczeń wynikających z odpowiedzialności pozaumownej Europejskiego Banku Centralnego. Samodzielny charakter skargi cel art. 263 TFUE i art. 265 TFUE jest inny/ naprawienie szkody a wyeliminowanie z obrotu prawnego przyczyny bezprawia/ aktu lub bezczynności Locus standi - kto może wnieść skargę, czy tylko jednostki? 36
Szkody spowodowane przez funkcjonariuszy podczas wykonywania obowiązków służbowych 9/69 Sayag v. Leduc Odwołując się jednocześnie do szkody wyrządzonej przez instytucje i szkody wyrządzonej przez funkcjonariusza, art. 188 [EUROATOM] wskazuje, że Wspólnota jest odpowiedzialna tylko za te akty swoich funkcjonariuszy, które na mocy wewnętrznego i bezpośredniego stosunku, stanowią niezbędne wykonanie zadań powierzonych tym instytucjom. Szkody spowodowane przez instytucje przesłanki odpowiedzialności 1. działanie lub zaniechanie musi być przypisane Unii 2. bezprawność 3. szkoda 4. związek przyczynowy Odpowiedzialność za działania i zaniechania administracyjne : bezprawność, szkoda, związek przyczynowy 19, 20, 25, 30 / 69 D.Richez-Praise przyjęcie nieprawidłowej interpretacji nie stanowi bezprawnego działania/ ale zwłoka tak 145/83 Adams v. Komisja ujawnienie spółce dokumentów, które pozwoliły zidentyfikować Adamsa oraz zaniechanie/ nieostrzeżenie Adamsa, że będzie ścigany w Szwajcarii 37
Odpowiedzialność za akty normatywne Formuła Schoppenstedt 5/71...WE nie ponoszą odpowiedzialności za środki prawodawcze, które łączą się z dokonywaniem wyborów w ramach polityki gospodarczej, chyba że nastąpiło wystarczająco oczywiste pogwałcenie nadrzędnej normy prawnej służącej ochronie jednostki... w sposób oczywisty i poważny przekroczyły granice wykonywania swoich uprawnień zachowanie instytucji graniczyło z arbitralnością Odwrót w C-104/89 i 37/90 Mulder No. 2 [1992] Przesłanki odpowiedzialności UE - wystarczająco istotne naruszenie (władze prawodawcze w sposób oczywisty i poważny przekroczyły granice uznania) - przepisu prawa mającego na celu ustanowienie uprawnień na korzyść jednostek - bezpośredni związek przyczynowy między naruszeniem a szkodą 38
Skutki orzeczenia Konkurencyjna odpowiedzialność państw członkowskich Gdy najbardziej bezpośrednią przyczyną szkody jest działanie władz krajowych skarga odszkodowawcza dopuszczalna po wyczerpaniu drogi wewnętrznej (jeśli istnieje środek krajowy gwarantujący efektywną ochronę jednostce) charakter subsydiarny. 39