Czysto ì jezior a moºliwo ci rybackiego uºytkowania

Czysto ì jezior a moºliwo ci rybackiego uºytkowania BogusÆaw Zdanowski Instytut Rybactwa ÿródlådowego Stan zasobów wodnych Polski Ogólna powierzchnia wód ródlådowych w Polsce wynosi 6 000 km 2, z czego 1 400 km 2 przypada na rzeki, 500 km 2 na stawy, 3 200 km 2 na jeziora oraz okoæo 400 km 2 na inne wody (kanaæy, bagna etc.). Zasoby te zaleºå gæównie od ilo ci opadów. Z okoæo 190 km 3 wody, w tym okoæo 5 km 3 dopæywami z zagranicy, w ciågu roku wyparowuje okoæo 103,0 km 3, spæywa do morza 46 km 3 (dane z lat 1990 1993). 140 wiækszych zbiorników zaporowych retencjonuje zaledwie okoæo 2,8 km 3, co stanowi tylko 6% redniego odpæywu wód z caæego obszaru Polski. W krajach såsiednich wielko ci te wahajå siæ od 12 do15%. Na jednego mieszkañca Polski przypada zatem ok. 60 m 3 wody retencjonowanej rocznie, czyli okoæo 20-krotnie mniej niº wynosi przeciætna wiatowa. Stawy zatrzymujå okoæo 1,2 km 3 wód, a wiæc nie wiæcej niº 3% redniorocznego spæywu obszarowego. 9300 jezior o powierzchni powyºej 1 ha i Æåcznej pojemno ci 19,7 km 3 retencjonuje rocznie okoæo 43% spæywu powierzchniowego. Czas ich retencji jest jednak zróºnicowany i waha siæ na ogóæ od roku do kilku lat. Zanieczyszczenia wód, mimo rozbudowy oczyszczalni cieków i podejmowanych w ostatnich latach zabiegów ochronnych, så podstawowym czynnikiem decydujåcym o- gólnie o bardzo zæym stanie ich czysto ci. W stosunku do szczytowego okresu zanieczyszczenia wód, odnotowanego w 1985 roku, aktualne obciåºenie wód zmniejszyæo siæ zaledwie o 3,1 km 3 rocznie (dane GUS 1995). Ilo ci 10 km 3 odprowadzanych cieków så 7

Wis³a WARSZAWA 0,1 1 5 15% p³d. granicajeziorrynnowych Rys. 1. Wystæpowanie jezior (%) na 100 km 2 powierzchni (wg Szczerbowskiego i in. 1993) wciåº zbyt wysokie i stanowiå aº 24% odpæywu caækowitego wód z obszaru Polski. ÿcieki pochæodnicze, nie wymagajåce oczyszczania, stanowiå okoæo 68% tego Æadunku. Z 3,2 km 3 cieków komunalnych i przemysæowych wymagajåcych oczyszczania byæo oczyszczanych w 1994 roku okoæo 74,6%, w tym mechanicznie 33%, biologicznie 37%, a chemicznie z eliminacjå fosforu - zaledwie 5%. ZupeÆnie nie oczyszczonych cieków odprowadzano okoæo 25%. Podstawowy Æadunek tych zanieczyszczeñ odprowadzany byæ do rzek. W konsekwencji, stan ich czysto ci jest bardzo zæy. WedÆug kryterium fizyko-chemicznego z 6193,1 km rzek, tj. stanowiåcych 92,1% dæugo ci rzek Polski, 48,4% klasyfikowaæo siæ w 1994 ro- 8

ku do pozaklasowych, a wedæug kryterium biologicznego (saprobowo ci miana Coli typu kaæowego oraz obecno ci bakterii chorobotwórczych) - aº 91,2%. Ze 140 wiækszych zbiorników retencyjnych, 30 nie nadawaæo siæ do celów rekreacyjnych i rybackich, a 10 uznano za powaºnie zanieczyszczone. Analogicznych nastæpstw zanieczyszczania rzek naleºy teº oczekiwaì w stawach hodowlanych, poæoºonych zwæaszcza w rejonach rodkowej i poæudniowej Polski. Eutrofizacja i zanieczyszczenie jezior Stan czysto ci jezior jest gæównie nastæpstwem postæpujåcej ich eutrofizacji. Wiækszo ì jezior leºy w pasie póænocno wschodnim Polski, gdzie zajmujå od 2 5%, a w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich nawet 20% powierzchni obszaru (Rys. 1). Przewaºajå zbiorniki maæe o powierzchni poniºej 20 ha. Zbiorniki wiæksze w liczbie 34 stanowiå 24,1% powierzchni wód jeziornych (Tab. 1). Wiækszo ì jezior charakteryzuje zaawansowana eutrofizacja. Jeziora oligotroficzne na terenie Polski juº nie wystæpujå. Nielicznå grupæ stanowiå teº czyste a mezotroficzne jeziora (okoæo 3%), jak teº gææbokie jeziora typu b mezotroficznego (okoæo 12%). Niewielki jest takºe udziaæ jezior dystroficznych i lobeliowych (5%), nie bædåcych przedmiotem intensywnego uºytkowania rybackiego, ale przedstawiajåcych duºå warto ì przyrodniczå. Najliczniejszå grupæ stanowiå rednio gææbokie (20 m) i niezbyt duºe (100 ha) jeziora typu eutroficznego (52%) oraz pæytkie i maæe (5mi50 ha) jeziora typu stawowego (28%). Ich zaawansowany stan eutrofizacji moºe warunkowaì wysokå produkcjæ rybackå. Dla wiækszo ci z nich niezbædne jest jednak wprowadza- Liczba jezior w poszczególnych klasach wielko ci wg S. Majdanowskiego (1954) i J. Kondrackiego (1954) TABELA 1 Powierzchnia jezior ha Liczba jezior w Polsce % 1-20 7141 76,7 21-50 1043 11,2 51-100 533 5,7 101-200 314 3,3 201-500 187 2,0 501-1000 54 0,6 >1000 34 0,5 9

TABELA 2 UdziaÆ jezior zanieczyszczonych na obszarze poszczególnych pojezierzy (wg Koryckiej 1991, Szczerbowskiego i in. 1993) Liczba jezior Pojezierze ogóæem zanieczyszczonych 1) 2) Suwalsko-Augustowskie 66 5 8 Mazurskie 248 19 59 CheÆmiñsko-Dobrzyñskie 98 27 38 Wschodnio-Pomorskie 143 35 49 Pobrzeºa BaÆtyku 42 7 17 Zachodnio-Pomorskie 104 11 20 PoÆudniowo-Pomorskie 261 31 51 Wielkopolskie 157 37 60 Lubuskie i Leszczyñskie 92 17 39 OgóÆem 1211 189 341 1) Dane dla lat sze ìdziesiåtych. Na stan zanieczyszczenia wskazywaæy wyniki analiz powierzchniowych warstw wody w okresie wiosennym i letnim: PO 4-P>150 g/dm 3,NH 4-N>0,7 mg/dm 3,NO 3-N>0,5 mg/dm 3. 2) Dane dla pierwszej poæowy lat siedemdziesiåtych wg: Leopolda (1972), Grzywacza (materiaæy niepublikowane), Florczyka i in. (1976), Giercuszkiewicz-Bajtlik i JabÆoñskiego (1977). nie ograniczeñ w spæywie biogenów przez tworzenie barier ochronnych wokóæ jezior oraz zmiany w uºytkowaniu ziemi w zlewniach bezpo rednich. Eutrofizacjæ tych jezior moºe wyhamowaì zmniejszone w ostatnich latach nawoºenie pól o 65%, w tym ilo ci stosowanych nawozów azotowych o 42% i fosforowych o 75%. Niekorzystny, aktualny stan czysto ci jezior jest jednak gæównie nastæpstwem postæpujåcej akumulacji zanieczyszczeñ odprowadzanych do znacznej liczby jezior przez ostatnie dziesiæciolecia. Z ogólnej liczby jezior uºytkowanych rybacko, przebadanych do 1980 roku, odbiornikami cieków byæo okoæo 30% zbiorników (Tab. 2). Spo ród 34 jezior o powierzchni powyºej 1000 ha, stale zanieczyszczonych byæo okoæo 70%, a w ród 23 najg- Ææbszych o maksymalnej gææboko ci ponad 50 m - okoæo 40% zbiorników (Tab. 3). Masowe niæcia ryb wystæpowaæy stale w 27,7% jezior, a caækowite zniszczenie ichtiofauny wys- 10

TABELA 3 UdziaÆ jezior zanieczyszczonych w poszczególnych klasach gææboko ci (wg Koryckiej 1991, Szczerbowskiego i in. 1993) rednia gææboko ì m Liczba jezior ogóæem Liczba i procent jezior zanieczyszczonych 1) 2) do 2,5 245 71 (29,0) 2,6-5,0 390 64 (16,4) 5,1-7,5 271 31 (11,4) 7,6-10,0 158 12 (7,6) >10,0 114 11 (9,6) 1) Dane dla lat sze ìdziesiåtych. Na stan zanieczyszczenia wskazywaæy wyniki analiz powierzchniowych warstw wody w okresie wiosennym i letnim: PO 4-P>150 g/dm 3,NH 4-N>0,7 mg/dm 3,NO 3-N 0,5>mg/dm 3. 2) Dane dla pierwszej poæowy lat siedemdziesiåtych wg: Leopolda (1972), Grzywacza (materiaæy niepublikowane), Florczyka i in. (1976), Giercuszkiewicz-Bajtlik i JabÆoñskiego (1977). tåpiæo w 3% jezior (Korycka 1991, Szczerbowski i inni 1993). Spo ród 459 jezior zbadanych w latach 1989 1993 tylko 3,5% charakteryzowaæo siæ jako ciå wód, które moºna zaliczyì do I klasy czysto ci (dane GUS 1995). Najwiækszå liczbæ stanowiæy jeziora o wodzie II i III klasy czysto ci. Znaczny odsetek jezior o wodzie pozaklasowej (19,5%), ze wzglædu na wysokie wskaªniki sanitarne (miano Coli typu kaæowego) oraz niæcia ryb, wskazuje na zbyt powolnå tendencjæ ograniczania zanieczyszczania (Tab. 4). Priorytety uºytkowe jezior Niewielkie zasoby jezior o wodzie bardzo czystej i o duºych walorach przyrodniczych, utrzymujåce siæ ogólnie zagroºenie jezior i mizerne efekty w poprawie ich czysto ci, zadecydowaæy o wydzielaniu obszarów cisæej i czæ ciowej ochrony, których status prawny i organizacyjny moºe umoºliwiì podejmowanie dziaæañ ograniczajåcych degradacjæ rodowiska. Wydzielono w ten sposób w ostatnich latach jako cisæe rezerwaty wodne 2 186 ha powierzchni jezior, tj. mniej niº 1% uºytkowanych rybacko. W parkach narodowych znajdujå siæ juº znaczne ich powierzchnie (16 485 ha), z czego w SÆowiñskim - 11 021 ha, a w Wigierskim - 2 931 ha. Powierzchnie wodne w regionalnych parkach krajobrazowych zajmujå aº 75 427 ha, z czego w Mazurskim i Suwalskim - 16 030 ha, w IÆawskim - 4 847 ha, Drawskim - 4 301 ha, Zaborskim - 4 105 ha i Wdzydzkim - 1 915 ha. 11

TABELA 4 Stan czysto ci jezior zbadanych w latach 1989-1992 przez OBiK wg systemu Oceny Jako ci (GUS 1995) Lata Liczba zbadanych jezior Klasa czysto ci (%) I II III wody poza klaså 1989-1990 104 4,8 37,5 37,5 20,2 1991-1992 226 2,7 38,1 40,3 18,9 1993 129 3,0 38,8 38,8 19,4 Jeziora parków narodowych i krajobrazowych stanowiå odpowiednio 6% i 25% powierzchni jezior uºytkowanych rybacko. O ile gospodarka rybacka w cisæych rezerwatach jest prawnie zabroniona, to w tych obszarach chronionych, poprzez ochronæ gatunków ryb, zarybienia, reintrodukcjæ, selektywne odæowy i odæów ryb ekspansywnie rozwijajåcych siæ (maæocennych), jest ona w zasadzie jedynym dostæpnym, skutecznym zabiegiem biomanipulacyjnym, który poprzez regulacjæ struktury ekologicznej systemów przeciwdziaæaì moºe degradacji rodowiska. Zakres rybackich przedsiæwziæì powinien okre liì strategiczny, ogólny plan ochrony zasobów tych obszarów, uwzglædniajåcy szczegóæowe propozycje dotyczåce poszczególnych ekosystemów (jezior, rzek) oraz zasobów ichtiofauny. Z jezior, które nie zostaæy objæte czæ ciowå ochronå, na podstawie rozpoznania ich stanu rodowiska, zagroºeñ i tempa zachodzåcych zmian, wydzieliì moºna 4 kategorie troficzne i uºytkowe (Tab. 5). Za podstawæ zaszeregowania jezior przyjæto tezy, sformuæowane przez Zawiszæ i in. (1979), dotyczåce proponowanych koncepcji rozwoju rybactwa jeziorowego na Pojezierzu Mazurskim i Suwalskim w warunkach postæpujåcej i spodziewanej eutrofizacji jezior. Wzorowano siæ równieº na klasyfikacji jezior poæudniowego Ontario, opracowanej przez Dillona i Riglera (1975), która na podstawie najprostszych wskaªników trofii, tj. widzialno ci kråºka Secchi ego, zawarto ci chlorofilu w epilimnionie i zawarto ci tlenu w hypolimnionie w okresie letnim, a takºe rozpoznania w dominacji ryb Æososiowatych, okoniowatych lub karpiowatych w strukturze ichtiofauny, pozwoliæa przypisaì poszczególnym zbiornikom okre lone priorytety uºytkowe. 1. Jeziora o niskiej trofii - gææbokie (powyºej 24 m), mezotroficzne, czyste, sielawowe. Baza pokarmowa ryb obfita, ogólnie dostæpna, o szerokim spektrum. Utrzymanie populacji ryb drapieºnych moºe ograniczaì negatywne objawy eutrofizacji. Warunki rodowiska 12

Kategorie jezior oraz ich uºytkowe priorytety TABELA 5 Lp. Kategoria Priorytety uºytkowe 1 Rezerwaty Ochrona 2 Mezotrofia - sielawowe (gæ. max.>24 m; SD 2-5 m; chl.<5 g/l; O 2>5 mg/l 3 Eutrofia - leszczowe (gæ. max.<24 m; SD<2 m; chl.>5 g/l; O 2 >0 mg/l Ochrona Rekreacja Rybactwo Wædkarstwo Rekreacja Rybactwo Wædkarstwo 4 Eutrofia (stawowe) - linowo-szczupakowe (gæ. max.<5 m; dno zaro niæte ro linno ciå; SD>1 m; O 2>5 mg/l) 5 Eutrofia (stawowe) (gæ. max.<5 m; SD<1 m; dno bez ro linno ci; O 2 >0 mg/l, ryby karpiowate Rybactwo Rybactwo Wædkarstwo Wædkarstwo SD - widzialno ì kråºka Secchi ego latem, Chl. - zawarto ì chlorofilu latem, O 2 - zawarto ì tlenu przy dnie latem, gæ. max. - gææboko ì maksymalna jeziora. ograniczajå efekty naturalnego rozrodu planktonofagów. Wskazane jest staæe zarybianie jezior tymi gatunkami. Priorytety uºytkowe tej kategorii jezior (ochrona wód, rekreacja, rybactwo, wædkarstwo) powinny byì sobie wzajemnie podporzådkowane. 2. Jeziora o wysokiej trofii - eutroficzne, o powierzchni od kilku do kilkudziesiæciu ha i gææboko ci poniºej 24 m. Produkcja rybacka oparta jest w znacznym stopniu na zarybieniach. Z uwagi na zakwity fitoplanktonu spada przezroczysto ì wody, zmniejsza siæ zasiæg i róºnorodno ì gatunkowa makrofitów i nastæpuje zanik tlenu w hypolimnionie. Walory rybackie jezior så równie waºne jak rekreacyjne i wædkarskie. 3. Jeziora typu stawowego - pæytkie (poniºej 5 m), niewielkie, z do ì znacznå przezroczysto ciå wody i nieznacznie zmienionych warunkach rodowiskowych i ekologicznych. ZespoÆy ro linno ci podwodnej dobrze zachowane, co warunkuje korzystny rozwój gatunków ryb fitofilnych. Powinny byì bezwzglædnie wyæåczone z zarybieñ rybami ro lino- ºernymi (amurem, toæpygå biaæå i pstrå). Na ogóæ niezbyt intensywnie uºytkowane przez rekreacjæ, choì wiele z nich posiada cenne walory rekreacyjne. Priorytety uºytkowe (rybactwo i wædkarstwo) powinny byì sobie wzajemnie podporzådkowane. 4. Jeziora typu stawowego - pæytkie (poniºej 5 m), silnie zeutrofizowane, o niskiej przezroczysto ci wody, z intensywnymi zakwitami fitoplanktonu, w skrajnych przypadkach 13

pozbawione ro linno ci podwodnej. Mogå byì zarybiane toæpygå biaæå, toæpygå pstrå o- raz byì traktowane jako rybackie obiekty hodowlane innych gatunków (gæównie karpia). Warunkiem zachowania walorów przyrodniczych i uºytkowych kaºdego z jezior poszczególnych czterech kategorii jest ograniczenie stopnia ich zanieczyszczenia poprzez bezwzglædne odciæcie od punktowo odprowadzanych cieków. Rybackie uºytkowanie kaºdego jeziora powinien okre liì, analogicznie jak to ma miejsce w odniesieniu do jezior obszarów chronionych, kompleksowo opracowany operat wodno prawny, uwzglædniajåcy charakterystykæ stanu rodowiska (zlewnia + jezioro), podajåcy równieº szczegóæowe koncepcje dziaæañ ochronnych i rybackich, a w szczególnych przypadkach - takºe dotyczåcych rekultywacji wód. Optymalny wariant zagospodarowania jezior powinien obejmowaì zwiåzane ze sobå caæe systemy fizjograficzne, tj. zlewnie - rzeki - jeziora, ze wzglædu na odmienne funkcje poszczególnych jezior. Literatura Dillon P.J., Rigler F.H. 1975 - A simple method for predicting the capacity of a lake for development based on lake trophic status. J. Fish. Res. Bd. Can., 32: 1519-1531. Kondracki J. 1954 - Katalog Jezior Polski. Warszawa, ss. 692. Korycka A. 1991 - Charakterystyka chemicznego skæadu wody w jeziorach póænocnej Polski. Rocz. Nauk Roln., Seria H, 102 (3): 1-112. Majdanowski S. 1954 - Jeziora Polski. Przeglåd Geograf., 26 (2): 17-50. Ochrona ÿrodowiska. 1995 - GÆówny Urzåd Statystyczny, Warszawa, 1995. Szczerbowski J.A. i in. 1993 - Rybactwo ÿródlådowe. Wydawnictwo IRS, ss. 569. Szczerbowski J.A., Korycka A., Zdanowski B. 1993 - Zmiany ichtiofauny w warunkach naturalnej i antropogenicznej ewolucji jezior oraz rybackiego gospodarowania. W: I.Dynowska (Ed.). Przemiany stosunków wodnych w Polsce w wyniku procesów naturalnych i antropogenicznych. Uniwersytet Jagielloñski, Kraków, s. 166-176. Zawisza J., Leopold M. Zdanowski B., Bniñska M. 1979 - Jakie przyjåì kierunki rozwoju rybactwa jeziorowego w Makroregionie PóÆnocno-Wschodnim na tle postæpujåcej i spodziewanej eutrofizacji jezior. Ekspertyza dla VIII ZespoÆu Ekspertów PAN, Olsztyn, IRS (maszynopis). 14