2
SPIS TREŚCI WPROWADZENIE... 5 INFRASTRUKTURA SPOŁECZNA... 7 1. DEMOGRAFIA... 7 1.1. LUDNOŚĆ WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO... 7 1.2. GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA... 8 1.3. STRUKTURA WIEKOWA LUDNOŚCI... 8 1.4. RUCH NATURALNY LUDNOŚCI.. 10 1.5. MIGRACJE LUDNOŚCI... 12 1.6. ZMIANY W LICZBIE LUDNOSCI... 12 1.7. PROGNOZA LUDNOŚCI WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO 2008-2035 13 1.8. SYNTEZA UWARUNKOWAŃ LOKALNYCH DEMOGRAFIA 15 2. RYNEK PRACY... 19 2.1. PRACUJĄCY W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM... 19 2.2. BEZROBOCIE... 22 2.3. SYNTEZA UWARUNKOWAŃ LOKALNYCH RYNEK PRACY.. 25 3. EDUKACJA I WYCHOWANIE... 27 3.1. SZKOŁY PODSTAWOWE... 27 3.2. GIMNAZJA... 27 3.3. SZKOŁY PONADGIMNAZJALNE... 28 3.4. SZKOŁY POLICEALNE... 29 3.5. SZKOŁY WYśSZE... 29 3.6. WYCHOWANIE PRZEDSZKOLNE... 31 3.7. POZIOM WYKSZTAŁCENIA LUDNOŚCI. 32 3.8. SYNTEZA UWARUNKOWAŃ LOKALNYCH EDUKACJA I WYCHOWANIE. 33 4. OCHRONA ZDROWIA I POMOC SPOŁECZNA... 35 4.1. DŁUGOŚĆ śycia I STAN ZDROWIA LUDNOŚCI... 35 4.2. OPIEKA ZDROWOTNA... 35 4.3. APTEKI... 40 4.4. śłobki... 41 4.5. LECZNICTWO UZDROWISKOWE... 41 4.6. POMOC SPOŁECZNA... 41 4.7. SYNTEZA UWARUNKOWAŃ LOKALNYCH OCHRONA ZDROWIA I POMOC SPOŁECZNA. 42 5. KULTURA... 44 5.1. BAZA MATERIALNA... 44 5.2. DZIAŁALNOŚĆ KULTURALNA... 46 5.3. SYNTEZA UWARUNKOWAŃ LOKALNYCH KULTURA... 47 6. INFRASTRUKTURA MIESZKALNICTWA... 49 6.1. ZASOBY MIESZKANIOWE... 49 6.2. STANDARDY MIESZKANIOWE... 50 6.3. MIESZKANIA ODDANE DO UśYTKOWANIA... 52 6.4. SYNTEZA UWARUNKOWAŃ LOKALNYCH INFRASTRUKTURA MIESZKALNICTWA. 53 7. POZIOM śycia MIESZKAŃCÓW WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO.. 55 INFRASTRUKTURA GOSPODARCZA... 60 8. PRZESTRZENNY ROZKŁAD AKTYWNOŚCI GOSPODARCZEJ... 60 8.1. CHARAKTERYSTYKA MIERNIKÓW ROZWOJU GOSPODARCZEGO... 60 8.2. PRZESTRZENNE ROZMIESZCZENIE PODMIOTÓW GOSPODARKI NARODOWEJ 63 8.3. OBSZARY AKTYWNOŚCI GOSPODARCZEJ... 65 8.4. SYNTEZA UWARUNKOWAŃ LOKALNYCH PRZESTRZENNY ROZKŁAD AKTYWNOŚCI GOSPODARCZEJ... 68 9. STRUKTURA PRZESTRZENNA PRZEMYSŁU... 70 9.1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA. 70 9.2. INWESTYCJE ZAGRANICZNE..... 71 3
9.3. OŚRODKI ROZWOJU PRZEMYSŁU... 72 9.4. SYNTEZA UWARUNKOWAŃ LOKALNYCH - PRZEMYSŁ.. 80 10. INFRASTRUKTURA BADAWCZO-ROZWOJOWA ORAZ POTENCJAŁ INNOWACYJNY... 82 11. ROLNICTWO... 86 11.1 WARUNKI PRZYRODNICZE... 86 11.2 CHARAKTERYSTYKA UśYTKOWANIA GRUNTÓW... 87 11.3 STRUKTURA AGRARNA GOSPODARSTW... 90 11.4 POZIOM I KIERUNKI PRODUKCJI ROLNICZEJ... 94 11.5 PRZETWÓRSTWO I RYNEK ROLNY... 97 11.6 PRACUJĄCY I DOCHODY GOSPODARSTW.. 98 11.7 SZANSE DLA PODKARPACKIEGO ROLNICTWA. 98 11.8 SYNTEZA UWARUNKOWAŃ LOKALNYCH ROLNICTWO.. 99 12. TURYSTYKA... 101 12.1. CHARAKTERYSTYKA TURYSTYCZNA WOJEWÓDZTWA... 101 12.2. OBSZARY TURYSTYCZNE 101 12.3. RUCH TURYSTYCZNY... 102 12.3.1. BAZA NOCLEGOWA... 102 12.3.2. KORZYSTAJĄCY Z NOCLEGÓW... 104 12.3.3. PLACÓWKI GASTRONOMICZNE..... 106 12.3.4 PRACUJĄCY W TURYSTYCE 107 12.4. STOWARZYSZENIA DZIAŁAJĄCE W BRANśY TURYSTYCZNEJ. 107 12.5. WYPOCZYNEK AKTYWNY... 110 12.6. SYNTEZA UWARUNKOWAŃ LOKALNYCH - TURYSTYKA...... 125 13. GOSPODARKA FINANSOWA BUDśETÓW JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO.. 127 13.1. DOCHODY I WYDATKI BUDśETÓW JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO... 127 13.2. DOCHODY BUDśETÓW GMIN. 129 13.3. WYDATKI BUDśETÓW GMIN.. 130 13.4 SYNTEZA UWARUNKOWAŃ LOKALNYCH GOSPODARKA FINANSOWA BUDśETÓW JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO.. 131 SPIS ZAŁĄCZNIKÓW. 133 WYKAZ MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH. 138 4
WPROWADZENIE Podstawowym narzędziem do prowadzenia polityki przestrzennej władz kaŝdego województwa, a więc równieŝ podkarpackiego, zgodnie z art. 38 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. Nr 80, poz. 717 z późniejszymi zmianami) oraz art. 18 ust. 3 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1590 z późniejszymi zmianami) jest Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Podkarpackiego. Zgodnie z art. 45 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym podlega on okresowej ocenie. Zarząd Województwa Podkarpackiego, co najmniej raz w czasie kadencji sejmiku, zobowiązany jest do dokonania przeglądu zmian w zagospodarowaniu przestrzennym województwa i opracowania Raportu o stanie zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego, w zakresie określonym w art. 39 ust. 3, czyli obejmującym wszystkie zagadnienia planu województwa: 1) podstawowe elementy sieci osadniczej województwa i ich powiązania komunikacyjne oraz infrastrukturalne, w tym kierunki powiązań transgranicznych; 2) system obszarów chronionych, w tym obszary ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego, ochrony uzdrowisk oraz dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej; 3) rozmieszczenie inwestycji celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym, a w szczególności obiektów infrastruktury społecznej, technicznej, transportu, turystyki oraz gospodarki morskiej i gospodarki wodnej; 4) obszary problemowe wraz z zasadami ich zagospodarowania oraz obszary metropolitalne; 5) obszary wsparcia; 6) obszary naraŝone na niebezpieczeństwo powodzi; 7) granice terenów zamkniętych i ich stref ochronnych; 8) obszary występowania udokumentowanych złóŝ kopalin. Raport przedstawia stan istniejący województwa na koniec 2007 roku, niektóre dane pochodzą z roku 2008, a dane dotyczące gospodarki odpadami z 2006 roku. Dokument, prezentując jak najbardziej aktualne dane, stanowi waŝny punkt odniesienia w stosunku do zmian, jakie zaszły i jakie będą zachodzić w zagospodarowaniu przestrzennym, między innymi w wyniku wdraŝania funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Tym samym stanowi on punkt odniesienia dla oceny skuteczności i efektywności polityki regionalnej, jak i działania władz regionalnych i lokalnych. Raport, poza charakterystyką stanu, zawiera rejestrację i ocenę zmian w zagospodarowaniu przestrzennym województwa w latach 2004-2007. Raport o stanie zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego został przygotowany w oparciu o zaktualizowane materiały diagnostyczne dla potrzeb zmiany planu, dlatego w sposób bardzo szeroki, a zarazem szczegółowy i kompleksowy prezentuje zagadnienia przestrzennego zagospodarowania województwa podkarpackiego. Raport składa się z czterech części, będących odrębnymi tomami, lecz stanowiącymi całość informacji o stanie zagospodarowania przestrzennego województwa: część I - Środowisko część II - Infrastruktura społeczno-gospodarcza część III - Infrastruktura techniczna część IV - Struktury przestrzenne Omawiane części, z uwagi na bogactwo faktograficzne, mają bardzo duŝą wartość poznawczą i systematyzującą wiedzę na temat zagospodarowania przestrzennego województwa. 5
Sejmik Województwa Podkarpackiego w dniu 29 listopada 2004 r. podjął Uchwałę Nr XXXI/340/04 w sprawie przystąpienia do zmiany planu zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego, zarówno projekt zmiany planu, jak i raport o stanie zagospodarowania województwa opracowuje Podkarpackie Biuro Planowania Przestrzennego w Rzeszowie. Konieczność zmiany Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Podkarpackiego (PZPWP) wynika m.in.: ze zmiany przepisów prawa w róŝnych dziedzinach związanych z planowaniem i gospodarką przestrzenną, ze zmiany uwarunkowań stanu istniejącego oraz zmian będących efektem dostosowania wielu krajowych przepisów prawnych i struktur organizacyjnych do przepisów i struktur Wspólnoty Europejskiej. Poprzedzający projekt zmiany planu województwa Raport o stanie zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego przedstawia zarówno stan zagospodarowania przestrzennego województwa, jak i procesy decydujące o jego zmianach. Istotą raportu o stanie zagospodarowania przestrzennego jest stwierdzenie, jakie zmiany zaszły w zagospodarowaniu przestrzennym województwa wraz z identyfikacją problemów i konfliktów przestrzennych. Ponadto w wyniku analizy stanu zagospodarowania umoŝliwione zostanie dokonanie weryfikacji zapisów planu, a takŝe stwierdzenie, w których miejscach polityka przestrzenna województwa jest niespójna z załoŝeniami polityki przestrzennej kraju, znowelizowanymi ustawami i opublikowanymi programami. Raport stanowi bardzo cenny materiał poznawczy i powinien stanowić podstawę dla formułowania polityki przestrzennej województwa w aktualizowanym planie zagospodarowania przestrzennego. W części II Raportu Infrastruktura społeczno-gospodarcza przedstawiono: - zagadnienia społeczne tzw. infrastrukturę społeczną obejmującą całokształt zjawisk związanych z obecnością i działalnością człowieka: procesy i struktury demograficzne, sytuację na rynku pracy, obsługę instytucjonalną mieszkańców oraz jakość i warunki Ŝycia. Omówiono zmiany dotyczące liczby i rozmieszczenia ludności wynikające z procesów ruchu naturalnego i migracji ludności, które wpływają na kształtowanie się struktury osadniczej województwa. Przeanalizowano strukturę przestrzenną usług: oświaty i wychowania, nauki, ochrony zdrowia i opieki, kultury i mieszkalnictwa, jako tych elementów warunków Ŝycia, które generują zachowania ludności w przestrzeni. - zagadnienia gospodarcze tzw. infrastrukturę gospodarczą; tj. przemysł, rolnictwo i turystykę. Opisano zmiany strukturalne w ramach tych gałęzi gospodarczych generujących istotne zmiany w strukturze uŝytkowania ziemi i stanie zagospodarowania przestrzennego województwa. 6
INFRASTRUKTURA SPOŁECZNA 1. DEMOGRAFIA. 1.1. LUDNOŚĆ WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO. Ludność województwa podkarpackiego, na koniec 2007 r. liczyła 2.097,3 tys. osób, tj. 5,5% ogółu ludności w kraju (9 miejsce w kraju). Najmocniej zaludnionym podregionem jest podregion tarnobrzeski i rzeszowski, które skupiają po 29% ogółu ludności województwa podkarpackiego. Pozostałe podregiony krośnieński i przemyski stanowią odpowiednio 23% i 19% ogółu mieszkańców województwa. W 45 miastach Podkarpacia na koniec 2007 r. zamieszkiwało 40,6% ogółu ludności województwa. To najniŝszy w Polsce wskaźnik urbanizacji wśród województw. Wskaźnik ten jest aŝ o przeszło 20 pkt. proc. niŝszy od średniego wskaźnika krajowego wskaźnik urbanizacji w Polsce to 61,2%. Na dzień 1 stycznia 2009 r. liczba miast województwa podkarpackiego zwiększyła się do 47. Z dniem 1 stycznia 2008 r. Rada Ministrów na mocy rozporządzenia z dnia 24 lipca 2007 r. przyznała prawa miejskie miejscowości Boguchwała, a od 01.01.2009r. na mocy rozporządzenia z dnia 18 listopada 2008r. Rada Ministrów przyznała prawa miejskie miejscowości Brzostek. Po wzroście liczby miast i dalszym poszerzeniu Rzeszowa wzrosła liczba ludności miejskiej, a tym samym i wskaźnik urbanizacji do 41%. Pod względem liczby ludności na czoło miast w województwie wysuwają się: stolica województwa - Rzeszów, który po przyłączeniu w dniu 01.01.2008r. pozostałej części Przybyszówki z gminy Świlcza oraz Zwięczycy z gminy Boguchwała i od 01.01.2009r. sołectwa Biała z gminy Tyczyn, liczy ok. 173 tys. mieszkańców. W grupie miast o liczbie 50-100 tys. mieszkańców znalazło się miasto grodzkie Przemyśl (66,9 tys.), Stalowa Wola (65,0 tys.) i Mielec (61,0 tys. mieszkańców). Nieco poniŝej 50 tys. mieszkańców zanotowano w miastach grodzkich: Tarnobrzegu (49,8 tys.) i Krośnie (47,5 tys.) oraz w Dębicy (46,7 tys.). Łącznie w tych miastach zamieszkuje prawie 60% ogółu ludności miejskiej województwa podkarpackiego. Pozostałe miasta są to małe i bardzo małe miasteczka, w których liczba ludności mieści się w granicach od 1,4 tys. (Baranów Sandomierski w pow. tarnobrzeskim) do 18,1 tys. (Łańcut w pow. łańcuckim). Wykres 1 Struktura ludności wg miejsca zamieszkania Stan w dniu 31.12.2007r. 40,6% ludność zamieszkująca miasta ludność zamieszkująca w sie 59,4% DuŜy wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy mają relacje liczbowe męŝczyzn i kobiet. Warunkują one bowiem bieŝące i przyszłe procesy demograficzne. Strukturę ludności według płci kształtują z jednej strony naturalne procesy biologiczne, takie jak stale występująca przewaga liczby chłopców nad liczbą dziewcząt wśród noworodków, większa częstość zgonów męŝczyzn niŝ kobiet, z drugiej zaś uwarunkowane procesami społecznogospodarczymi ruchy wędrówkowe ludności. 7
W województwie podkarpackim obserwuje się nieznaczną przewagę liczebną kobiet. W 2007r. liczba kobiet wynosiła 1072,2 tys. osób, co stanowi 51,1% ludności województwa. Na 100 męŝczyzn przypadało 105 kobiet (w Polsce 107) współczynnik feminizacji. Na przestrzeni ostatnich lat współczynnik feminizacji nie uległ istotnym zmianom. NaleŜy jednak zaznaczyć, Ŝe chociaŝ zmiany były nieznaczne, to jednak współczynnik feminizacji systematycznie się zwiększał. Obserwując relacje liczbowe męŝczyzn i kobiet z jednoczesnym podziałem według grup wieku, wyraźnie zaznacza się przewaga liczebna kobiet po 60 roku Ŝycia. Wynika to z faktu, Ŝe kobiety Ŝyją dłuŝej niŝ męŝczyźni. Struktura ludności według płci była wyraźnie zróŝnicowana w miastach i na wsi. DuŜa przewaga liczebna kobiet w miastach (współczynnik feminizacji - 109,3) i prawie równowaga liczebna obu płci na wsi (współczynnik feminizacji - 102), była przede wszystkim efektem odpływu kobiet, zwłaszcza młodych, w minionych latach ze wsi do miast. 1.2. GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA. Powierzchnia województwa liczy 17.846 km 2, a gęstość zaludnienia wynosi 118 osób/km 2. Pod względem powierzchni województwo zajmuje 11-te miejsce w Polsce. Średnia gęstość zaludnienia województwa jest niŝsza od średniej krajowej o 4 osoby na 1 km 2 (Polska - 122 osób/ km 2 ). Wskaźnik ten wykazuje znaczne zróŝnicowanie przestrzenne w województwie - od najwyŝszego w Rzeszowie (2153 os/km 2 ) do najniŝszego w powiatach: bieszczadzkim (19 os/km 2 ) i leskim (32 os/km 2 ). Nierównomierne rozmieszczenie ludności w województwie podkarpackim, wynika z niejednolitych warunków środowiska przyrodniczego, charakteru gospodarczego, poziomu zurbanizowania, a takŝe ze zróŝnicowanych w okresie powojennym procesów demograficzno osadniczych (RYS. D-II-1). Oczywistym jest, Ŝe gminy miejskie wykazują wyŝszą gęstość zaludnienia, w porównaniu do terenów wiejskich. Gęstość zaludnienia dla terenów miejskich w województwie wynosi średnio 785 osób/1km 2, a dla terenów wiejskich 74 osoby/1 km 2. NajwyŜszym stopniem zaludnienia charakteryzuje się środkowa i południowa część województwa w paśmie o kierunku równoleŝnikowym od Dębicy przez Rzeszów, Jarosław po Przemyśl - najbardziej uprzemysłowiona część Podkarpacia oraz od Jasła przez Krosno po Sanok. Najsłabiej zamieszkany jest rejon południowo wschodniej i północno wschodniej części województwa. Wynika to głównie z uwarunkowań przyrodniczych połoŝenia tych gmin, na obszarach duŝych kompleksów leśnych (szczególnie dla obszaru gmin bieszczadzkich), gdzie dominującą funkcją gospodarczą jest rolnictwo i leśnictwo. 1.3. STRUKTURA WIEKOWA LUDNOŚCI. Klasyfikacja wieku ludności według kryteriów społeczno-ekonomicznych pozwala wyróŝnić trzy grupy wiekowe: wiek przedprodukcyjny (0-17 lat), produkcyjny (18-59 lat kobiety, 18-64 lata męŝczyźni) i poprodukcyjny (60 lat i więcej kobiety, 65 lat i więcej męŝczyźni). 8
Wykres 2 Struktura ludności według wieku Stan w dniu 31.12. 2007r. 15,3% 21,6% wiek przedprodukcyjny wiek produkcyjny wiek poprodukcyjny 63,1% W 2007r. ludność w wieku 0-17 lat stanowiła 21,6% ogółu mieszkańców Podkarpacia. Znacznie wyŝszy odsetek mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym cechuje społeczność wiejską. W 2007 r. na wsi ludność w wieku 0-17 lat stanowiła 23,4%, podczas gdy w miastach 19,1% ogółu populacji. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe populacja w wieku przedprodukcyjnym ciągle się zmniejsza. Istotnym elementem siły produkcyjnej społeczeństwa, określającym wielkość potencjalnych zasobów pracy i rozmiary zatrudnienia, jest ludność w wieku produkcyjnym. Ta grupa wiekowa w województwie podkarpackim charakteryzuje się tendencją wzrostową. W 2007r. ludność w wieku produkcyjnym stanowiła 63,1% ogółu mieszkańców Podkarpacia. Zdecydowanie większym odsetkiem ludności w wieku produkcyjnym charakteryzuje się społeczność miejska. W województwie w 2007 r. tą grupę ekonomiczną wieku stanowiło 66,3% ogółu mieszkańców miast, podczas gdy na wsi 60,9%. I chociaŝ przewaga ta wynosiła aŝ 5,4 pkt. proc., to jednak dynamika przyrostu liczby ludności w wieku produkcyjnym w ostatnich latach była nieco większa na wsi niŝ w mieście. Kolejną ekonomiczną grupę wieku, którą stanowi ludność w wieku poprodukcyjnym, charakteryzuje równieŝ systematyczny wzrost liczebny. MoŜna powiedzieć, Ŝe wzrost ten dotyczył właściwie tylko ludności miejskiej. Na wsi bowiem udział ludności w wieku poprodukcyjnym utrzymywał się na prawie niezmienionym poziomie. Udział ludności w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności województwa w 2007r. ukształtował się na poziomie 15,3%. Wykres 3 Zmiany w strukturze ludności według wieku Stan w dniu 31.12. 2007 r. 21,6% 63,1% 15,3% 2006 r. 2004 r. 22,3% 23,9% 62,6% 61,4% 15,1% 14,7% przedprodukcyjny produkcyjny poprodukcyjny 2000 r. 27,0% 58,9% 14,1% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 9
Średni wskaźnik obciąŝenia demograficznego dla województwa w 2007r. wyniósł 58,5% (tzn., Ŝe na 100 osób wieku produkcyjnym przypada 59 osób w wieku nieprodukcyjnym) Znacznie wyŝszy jest na terenach wiejskich (64,2%) niŝ w miastach (50,9%). WyŜej wymienione wskaźniki odbiegają od średniej krajowej. Na koniec grudnia 2007r. w Polsce było 19,7% osób w wieku przedprodukcyjnym, 64,4% w wieku produkcyjnym i 15,9% w wieku poprodukcyjnym. Współczynnik ludności w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym wyniósł 55,0%. Ludność województwa podkarpackiego, tak jak i kraju, systematycznie starzeje się. Zjawisko to dotyczy zarówno męŝczyzn jak i kobiet oraz w równym stopniu mieszkańców miast i wsi. Mediana wieku (wiek środkowy) ludności województwa podkarpackiego w 2007r. wyniosła 35,4 lata. Mimo iŝ w ostatnich latach średnioroczne tempo starzenia się ludności było większe w województwie podkarpackim niŝ w kraju, to mieszkańcy Podkarpacia nadal są zdecydowanie młodsi niŝ przeciętnie w kraju (37,3 lat). Analizując wiek środkowy łatwo daje się zauwaŝyć, Ŝe społeczność kobiet jest zdecydowanie starsza niŝ męŝczyzn. W 2007 r. połowa męŝczyzn osiągnęła wiek 33,8 lat, podczas gdy kobiet sięgnęła wieku 37,1 lat. Sytuacja ta wynika z faktu, Ŝe przeciętna długość trwania Ŝycia jest większa dla płci Ŝeńskiej. Mediana wieku ludności osiągnęła większą wartość w miastach - była o prawie 2 lata wyŝsza niŝ na wsi. 1.4. RUCH NATURALNY LUDNOŚCI. Od drugiej połowy lat osiemdziesiątych XX wieku liczba urodzeń Ŝywych oraz ich natęŝenie wykazywało tendencję spadkową. Zahamowanie tej tendencji nastąpiło dopiero w 2003 r., gdy do wieku zdolności rozrodczej doszło pokolenie wyŝu demograficznego z początku lat 80-tych XX w. PoniewaŜ liczba urodzeń pozostaje w prostej proporcji do liczby mieszkańców, bardziej porównywalną wielkością w określaniu róŝnicy przyrostu urodzeń, jest współczynnik urodzeń na 1000 mieszkańców. Ogólnie dla województwa wynosił on 10. W dalszym ciągu natęŝenie urodzeń jest wyŝsze na wsi (10,4 ) niŝ w mieście (9,3 ), aczkolwiek róŝnica między miastem a wsią ulega zmniejszeniu. Istotnym współczynnikiem charakteryzującym procesy demograficzne jest współczynnik dzietności, określający poziom reprodukcji ludności zapewniający prostą zastępowalność pokoleń. Najbardziej korzystny jest współczynnik 2,1 2.15, tj. kiedy na jedną kobietę w wieku 15-49 lat przypada średnio 2,1-2,15 urodzeń dzieci. W województwie podkarpackim w 2007 r. współczynnik dzietności osiągnął wielkość 1,275 i był niŝszy niŝ wskaźnik dla kraju (1,306). W miastach współczynnik dzietności wyniósł 1,160, a na wsi 1,216. Oznacza to, Ŝe poziom reprodukcji ludności nie zapewnia prostej zastępowalności pokoleń. Zjawisko to określa się mianem depresji urodzeniowej. Wg danych unijnego biura statystycznego Eurostat, Polki rodzą najmniej dzieci spośród wszystkich kobiet w 27 krajach Unii Europejskiej. Współczynnik dzietności w 2005 r. w Polsce wynosił 1,24, podczas gdy unijna średnia wyniosła 1,51. Obok Polski najmniej dzieci rodzi się na Słowacji (1,25), w Słowenii (1,26), na Litwie (1,27) i w Republice Czeskiej (1,28), czyli w nowych krajach członkowskich. W 2007 r. współczynnik zgonów w województwie podkarpackim wyniósł 8,5 (co oznacza, Ŝe na 1000 mieszkańców przypada prawie 9 zgonów) i był najniŝszy wśród wszystkich województw w skali kraju. WyŜsza umieralność utrzymuje się wśród mieszkańców wsi, dla porównania w 2007 r. w miastach zmarło 7,6 osób, a na wsi 9,1 osób na 1000 mieszkańców. Wypadkową liczby zgonów i urodzeń jest przyrost naturalny. MoŜe on być dodatni (urodzenia przewyŝszają liczbę zgonów) i to jest korzystne zjawisko, lub ujemny oznaczający zagroŝenie rozwoju demograficznego populacji. 10
Wykres 4 Przyrost naturalny na 1000 mieszkańców w latach 2000-2007 3 2,5 2,6 2 1,5 1 0,5 0-0,5 0,3 1,9 0,1 1,6-0,1 1,2 1,2-0,4-0,2 1,1-0,3 1,3 0,1 1,5 0,3 Polska Województwo -1 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 r. W ostatnich latach przyrost naturalny w województwie stopniowo malał. Nie przyjął jednak nigdy wartości ujemnych. Od roku 2006 obserwuje się jego stopniowy wzrost. W 2007 r. przyjął juŝ wartość 1,5, (kraj 0,3 ), w tym: dla miast 1,7 osoby/1000, a dla terenów wiejskich 1,3/1000 mieszkańców. Województwo podkarpackie w 2007 roku było jednym z dziewięciu województw, w którym notowało dodatni przyrost naturalny. Przyrost naturalny w województwach na 1000 mieszkańców 2007 r. Gdańsk Szczecin Olsztyn By dgoszcz Białystok Poznań Warszawa PRZYROST NATURALNY W WOJEWÓDZTWACH (na 1000 M) Zielona Góra Łódź PowyŜej 1,2 Wrocław Lublin od 0, 0 do 1,2 Kielce Opole PoniŜej 0 Katowic e Kraków Rzeszów 11
NajwyŜszy przyrost naturalny w województwie podkarpackim w 2007 r. zanotowano w gminach: Czermin (pow. mielecki (+5,2), Sieniawa (pow. przeworski) (+5,1), Krzywcza (pow. przemyski) i Wielopole Skrzyńskie (pow. ropczycko-sędziszowski) po (+4,6) osób na 1000 mieszkańców. Natomiast najniŝszy przyrost naturalny odnotowano w gminach: Radomyśl nad Sanem (- 4,3 ) i Zaklików (- 3,6 ) w powiecie stalowowolskim, w gminie Cisna (pow. leski) (-3,5 ) oraz w gminach: Chłopice (pow. jarosławski), Jawornik Polski (pow. przeworski) i Jarocin (pow. niski) po (-3,2 ) (RYS. D-II-2). 1.5. MIGRACJE LUDNOŚCI. W ocenie sytuacji społecznej kaŝdej jednostki administracyjnej bardzo waŝną rolę stanowi analiza ruchów migracyjnych ludności. Jest ona drugim obok przyrostu naturalnego czynnikiem kształtującym liczbę ludności i jej rozmieszczenie. Od kilku lat w województwie odnotowuje się ujemne saldo migracji. W 2007 r. saldo migracyjne przyjęło wartość minus 1,5 osoby na 1000 mieszkańców, co plasowało województwo podkarpackie na 10 miejscu w rankingu województw (dla kraju minus 0,5 ). Główny udział w saldzie migracji mają mieszkańcy miast, natomiast saldo migracji dla wsi jest ponad dziesięciokrotnie mniejsze. Częściej na zmianę miejsca stałego pobytu decydowały się kobiety (50,8% ogółu migracji). Wśród migracji wewnętrznych w 2007 r. zdecydowanie przewaŝały migracje wewnątrzwojewódzkie, które stanowiły 83,8% ogółu migracji wewnętrznych. Godnym zauwaŝenia jest fakt, Ŝe saldo migracji wewnętrznych dla wsi od roku 2000 było dodatnie. Począwszy jednak od 2004 r. (kiedy to osiągnęło największą wartość) ubytek ludności w miastach zmniejsza się ujemne saldo migracji sukcesywnie maleje. Natomiast wśród migracji zagranicznych, tradycyjnie na Podkarpaciu notuje się duŝy udział wyjazdów na pobyt stały do Stanów Zjednoczonych, często wynikający z łączenia wielopokoleniowych rodzin emigrantów. W 2007r. wyniósł on 31%. Z pozostałych krajów, do których najczęściej emigrowali mieszkańcy województwa podkarpackiego naleŝy wymienić Wielką Brytanię, Niemcy, Włochy i Irlandię. Jak wynika z RYS. D-II-3 niewiele regionów Podkarpacia cechuje wysokie dodatnie saldo migracji. Są to głównie gminy połoŝone blisko większych ośrodków miejskich jak: Rzeszów, Przemyśl, Krosno, Mielec, Stalowa Wola, Sanok. Gminy połoŝone z dala od takich ośrodków charakteryzują się ujemnym saldem migracyjnym. Najwięcej osób na stałe wymeldowało się z takich gmin jak: Czarna (-12,6 ) i Lutowiska (-10,3 ) w powiecie bieszczadzkim, Krempna (-9,7 ) w powiecie jasielskim, oraz z miast: Stalowa Wola (-10,5 ) i Krosno (-7,4 ). Bardzo wysoki ujemny wskaźnik salda migracji w gminie Świlcza (76,1 osób/1000 mieszkańców), w której to w poprzednich latach saldo przybierało wysokie wartości dodatnie, został podyktowany faktem przyłączenia podmiejskiej części tej gminy do miasta Rzeszowa. NajwyŜsze natomiast dodatnie saldo migracji mają: gmina wiejska Tyczyn (+20,3 ) i gmina miejsko-wiejska Głogów Małopolski (+13,6 ) w powiecie rzeszowskim oraz Pysznica (+18 ) w powiecie stalowowolskim. Dokonując analizy tego wskaźnika w przekroju powiatowym województwa podkarpackiego, wynika, iŝ w 2007r. tylko w czterech powiatach odnotowano dodatni wskaźnik salda migracji: w m. Rzeszowie 3,2, oraz w powiatach: łańcuckim 1,0, krośnieńskim 0,9 i przemyskim 0,3. Najgorsza sytuacja przedstawiała się w m. Krośnie (- 7,4,) i w powiecie bieszczadzkim (- 5,7 ). 1.6. ZMIANA LICZBY LUDNOŚCI. Zmiany procesów demograficznych (ruch naturalny, migracje) wpłynęły na ukształtowanie się rzeczywistej liczby ludności, która w okresie od 2000 do 2007 r. zmniejszyła się o 4.037 osób, tj. o 0,2%, z tego w miastach zmniejszyła się o 4.102, a na terenach wiejskich wzrosła o 65 osób. 12
W analogicznym okresie 2000 2007 spadek liczebności w kraju wyniósł 0,4%. Analizując liczbę ludności województwa podkarpackiego na przestrzeni tych lat naleŝy stwierdzić, Ŝe jej zmiany nie miały jednolitej tendencji. Do 2002 r. liczba ludności nieznacznie wzrastała, osiągając wielkość 2 mln 105 tys. osób. W 2003 r. nastąpił niewielki spadek i chociaŝ kolejne dwa lata cechował ponowny przyrost, to jednak liczba ludności województwa nie przekroczyła juŝ 2 mln 100 tys. Od 2006 r. zanotowano ponowny ubytek liczby mieszkańców Podkarpacia. Zmiany ludności kształtowały się róŝnie w mieście i na wsi. W latach 2000-2005 w województwie podkarpackim liczba ludności miejskiej systematycznie malała, wiejskiej zaś wzrastała. Miasta w tym czasie zmniejszyły swą populację o 7,9 tys. osób, tj. 0,9%, wieś natomiast powiększyła liczbę mieszkańców o 4,8 tys. osób, tj. 0,4%. Świadczy to o przemieszczaniu się ludności z miast do wsi. JednakŜe dwa kolejne lata, 2006 i 2007r. charakteryzowały się tendencją odwrotną: liczba mieszkańców miast zwiększyła się, wsi zaś zmniejszyła. W decydującej mierze spowodowane było to poszerzeniem granic miast o sąsiadujące wsie, np. liczba ludności m. Rzeszowa w tym okresie wzrosła o prawie 4,0 tys. mieszkańców. W efekcie, liczba ludności wiejskiej w 2007 r. powróciła prawie do wielkości z 2000 r. (przekraczając ją zaledwie o 65 osób). Natomiast liczba mieszkańców miast, pomimo tego, Ŝe w 2007 r. była większa o 3,8 tys. osób w porównaniu z 2005 r., nadal w porównaniu z rokiem 2000 była znacznie mniejsza (o 4,1tys. osób). RYS. D-II-4 przedstawia zmiany liczby ludności w latach 2000-2007 w poszczególnych gminach. W gminach miejskich, za wyjątkiem m. Rzeszowa, następuje zmniejszenie liczby ludności kosztem wzrostu ludności w gminach wiejskich sąsiadujących z tymi miastami. Jednak zdecydowanie większą powierzchnię województwa (odcienie koloru niebieskiego) pokrywają gminy wiejskie i miejsko-wiejskie w których nastąpiło zmniejszenie liczby ludności (zjawisko depopulacji). W tym miejscu naleŝy zaznaczyć, Ŝe w okresie 2000-2007 województwo podkarpackie charakteryzowało się corocznie dodatnim przyrostem naturalnym, a ubytek rzeczywisty ludności spowodowany był wyłącznie ujemnym saldem migracji stałych - liczba osób wymeldowanych z pobytu stałego w danym okresie przekroczyła liczbę osób nowo zameldowanych na pobyt stały w tym okresie. 1.7. PROGNOZA LUDNOŚCI WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO 2008 2035. Wyniki najnowszej długookresowej Prognozy ludności Polski na lata 2008-2035 wskazują, Ŝe w perspektywie horyzontu prognozy tj. 28 lat, liczba ludności województwa podkarpackiego będzie systematycznie zmniejszać się, przy czym tempo spadku będzie coraz wyŝsze wraz z upływem czasu. Prognozowana liczba ludności województwa podkarpackiego zmniejszy się do 2035 roku w stosunku do roku 2007 o 104,6 tys. osób, tj. o 5%. W Polsce liczba ludności obniŝy się do 36 mln osób, tj. o 5,6% Liczba ludności będzie się zmieniać odmiennie w miastach i na wsi. O ile w miastach do 2035 roku będziemy obserwować nieustanny ubytek ludności, to na terenach wiejskich do 2020 roku liczebność zamieszkującej tam populacji będzie wzrastała do 101,6% stanu z końca 2007 roku, zaś przez kilkanaście następnych lat przewiduje się niewielki spadek. W 2035 liczba ludności zamieszkującej obszary wiejskie będzie nieznacznie mniejsza od stanu z końca 2007 roku. Przebieg zmian stanu i dynamiki ludności na obszarach miejskich i wiejskich wynika w duŝej mierze ze zróŝnicowania zachowań demograficznych mieszkańców miast i wsi. Obserwowane od kilku lat przemieszczenia ludności z miast na obszary podmiejskie w poszukiwaniu bardziej komfortowych warunków Ŝycia (suburbanizacja), są dodatkowym czynnikiem, który będzie miał wpływ na przebieg procesów demograficznych w miastach i na wsi. 13
Wykres 5 Dynamika zmian ludności województwa podkarpackiego w latach 2008 2035 2007 r. = 100% 105% 100% 95% 100,2% 100,5% 101,2% 99,7% 100,0% 99,9% 99,7% 99,1% 97,6% 96,4% 101,6% 99,4% 94,6% 101,5% 98,7% 100,7% 97,1% 99,3% 95,0% 90% 85% 92,0% 88,8% 80% 2007 2008 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Województwo ogółem Miasto Wieś Ludność zamieszkała w miastach województwa podkarpackiego do 2035 roku w stosunku do 2007 roku zmniejszy się o 95 495 osób, tj. o 11,2%. Natomiast liczebność mieszkańców wsi zmniejszy się o 9 120 osób, tj. o 0,7%. Tabela 1 Ludność województwa podkarpackiego w latach 2008 2035 wyszczególnienie 2007 stan faktyczny 2008 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Ludność w liczbach bezwzględnych Ogółem 2 097 338 2 096 738 2 095 581 2 091 955 2 085 785 2 069 523 2 037 383 1 992 723 -miasto 850665 847 916 842 647 830 650 819 786 804 762 782 467 755 170 -wieś 1 246673 1 248 822 1 252 934 1 261 305 1 265 999 1 264 761 1 254 916 1 237 553 Struktura w % Ogółem 100 100 100 100 100 100 100 100 -miasto 40,5 40,4 40,2 39,7 39,3 38,9 38,4 37,9 -wieś 59,5 59,6 59,8 60,3 60,7 61,1 61,6 62,1 Źródło: Prognoza ludności na lata 2008-2035; GUS Warszawa, wyliczenia własne Zmiany w strukturze ludności według ekonomicznych grup wieku na przełomie lat 2007-2035 są przede wszystkim konsekwencją demograficznego falowania, tj. pojawiania się na przemian wyŝów i niŝów demograficznych, których efekty nakładają się na siebie z róŝną siłą w róŝnych okresach powodując bardziej widoczne zmiany w procesach dzietności i umieralności, 14
natomiast w mniejszym stopniu oddziałują na tę strukturę zmiany w rozmiarach migracji zagranicznych definitywnych, czyli migracji na pobyt stały, a szczególnie emigracji. Tabela 2 Struktura wiekowa ludności w latach 2007-2035 Grupy wieku 2007 2008 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Województwo Podkarpackie % OGÓŁEM 100 100 100 100 100 100 100 100 0-17 21,6 21,0 20,0 18,9 18,8 18,6 17,5 16,0 18-59/64 63,1 63,5 64,0 63,0 60,7 58,6 58,0 57,6 60+/65+ 15,3 15,5 16,0 18,1 20,5 22,7 24,5 26,4 Miasto % OGÓŁEM 100 100 100 100 100 100 100 100 0-17 19,2 18,6 17,8 17,6 18,0 18,0 16,9 15,5 18-59/64 66,3 66,4 66,1 62,6 58,5 56,1 55,9 55,9 60+/65+ 14,6 15,0 16,1 19,8 23,5 25,9 27,2 28,6 Wieś % OGÓŁEM 100 100 100 100 100 100 100 100 0-17 23,4 22,7 21,4 19,7 19,2 19,1 17,8 16,3 18-59/64 60,9 61,6 62,6 63,2 62,1 60,2 59,3 58,6 60+/65+ 15,7 15,7 15,9 17,1 18,7 20,7 22,9 25,2 Źródło: Prognoza ludności na lata 2008-2035; GUS Warszawa, wyliczenia własne Liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym w województwie będzie systematycznie maleć aŝ do 318,6 tys. w 2035 r. W porównaniu z 2007 r. będzie to spadek aŝ o 29,8%. Liczba osób w wieku produkcyjnym będzie początkowo rosnąć, ale od 2011 r. będzie się juŝ systematycznie obniŝać i w 2035 r. wyniesie 1146,8 tys. osób - zmniejszy się więc o 13,3%. Natomiast liczba ludności w wieku poprodukcyjnym będzie stale rosnąć do 2035r. liczba osób w wieku emerytalnym wzrośnie aŝ o 64,7%. W kraju do 2035 r. populacja ludności w wieku przedprodukcyjnym obniŝy się o prawie 25%, produkcyjnym o ponad 15%, poprodukcyjnym zaś wzrośnie o 58%. 1.8. SYNTEZA UWARUNKOWAŃ LOKALNYCH LUDNOŚĆ I PROCESY DEMOGRAFICZNE. Ludność województwa podkarpackiego na koniec 2007 r. liczyła 2.097,3 tys. osób, tj. 5,5% ogółu ludności w kraju (9 miejsce w kraju). Województwo podkarpackie jest obszarem najmniej zurbanizowanym w kraju. W miastach Podkarpacia na koniec 2007r. zamieszkiwało 40,6% ogółu ludności (w kraju 61,5%). Średnia gęstość zaludnienia wyniosła 118 osób na 1 km 2 i w ostatnich latach nie uległa istotnym zmianom. Z tym wskaźnikiem województwo plasuje na 7 miejscu w kraju. Rozmieszczenie ludności w województwie podkarpackim jest nierównomierne. Ludność województwa jest stosunkowo młoda w sensie demograficznym. Pomimo iŝ średnioroczne tempo wzrostu średniej wieku mieszkańców Podkarpacia w ostatnich latach było większe jak w kraju, nadal jesteśmy zdecydowanie najmłodszym społeczeństwem. Wzrost mediany wieku jest efektem zmian zachodzących w poszczególnych ekonomicznych grupach wiekowych, i tak: systematycznie zmniejsza się udział dzieci i młodzieŝy (0-17 lat) w ogólnej liczbie ludności województwa, przy równoczesnym wzroście liczby osób w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym. Ludność województwa podkarpackiego, tak jak i kraju, systematycznie starzeje się. Zjawisko to dotyczy zarówno męŝczyzn jak i kobiet oraz w równym stopniu mieszkańców miast i wsi. 15
Starzenie się społeczeństwa wynika ze współdziałających tendencji demograficznych m.in. malejącej ilości dzieci przypadającej na kobietę, spadku płodności, zwiększającej się długości Ŝycia. Przyrost naturalny i saldo migracji to dwa główne czynniki kształtujące liczbę ludności. W 2007 r. współczynnik przyrostu naturalnego wyniósł 1,5, (w kraju 0,3 ), w tym: dla miast 1,7 osoby/1000, a dla terenów wiejskich 1,3/1000 mieszkańców. Warto wspomnieć, Ŝe przyrost naturalny na 1000 ludności w podkarpackim był jednym z najwyŝszych w kraju (4 lokata). Charakterystycznym jest, Ŝe po raz pierwszy od wielu lat, w 2004 roku i trwa do 2007r. współczynnik przyrostu naturalnego jest niŝszy na wsi jak w mieście. Mimo dodatniego przyrostu naturalnego utrwala się w dalszym ciągu poziom reprodukcji ludności niezapewniający prostej zastępowalności pokoleń (1,275) zjawisko depresji urodzeniowej. Saldo migracji w 2007r. wyniosło (-1,5 ), w miastach (-3,4 ), a na wsiach (-0,2 ). Tak więc województwo podkarpackie jest województwem odpływowym, jednym z 12 odpływowych województw w kraju. Znaczna mobilność ludności przyczynia się do zmniejszenia róŝnic społecznych i ekonomicznych pomiędzy regionami. Jest teŝ bardzo korzystna z ekonomicznego punktu widzenia i przyczynia się do zmniejszenia bezrobocia o wyraźnej strukturze regionalnej. Patrząc jednak długookresowo na lokalny rynek pracy naleŝy ujemne saldo migracji postrzegać jako powaŝne zagroŝenie dla jego prawidłowego funkcjonowania. Odpływ młodej siły roboczej to w istocie drenaŝ kwalifikacji. Zmiany powyŝszych procesów demograficznych wpłynęły na ukształtowanie się rzeczywistej liczby ludności, która w okresie od 2000 do 2007 r. zmniejszyła się o 0,2%, z tego w miastach liczba ludności zmniejszyła się o 4102 osoby (tj. o 0,5%), a na wsi wzrosła o 65 osób (tj. o 0,01%). W ponad 70% gmin województwa podkarpackiego w latach 2000-2007 odnotowano zmniejszenie liczby ludności zjawisko depopulacji. Ogólnie słaba dynamika rozwoju demograficznego, niskie inne współczynniki charakteryzujące procesy demograficzne w kontekście analiz wynikających z danych dotyczących przyrostu naturalnego i migracji, nie dają podstaw do rokowania na dynamiczny rozwój demograficzny województwa, co potwierdza Prognoza demograficzna na lata 2008-2035. W chwili obecnej sytuację demograficzną na tle kraju moŝna określić jako dość korzystną. Charakterystyczne dla całego kraju niekorzystne procesy demograficzne tj. starzenie się społeczeństwa, depopulacja, depresja urodzeniowa, czy deformacja struktury płci i wieku, występują tu bowiem w mniejszym zakresie, a ich dynamika jest niŝsza od średniej krajowej. Tabela 3 Porównanie ogólnych danych demograficznych województwa podkarpackiego z danymi dotyczącymi Polski Stan w dniu 31.12.2007r. Wyszczególnienie Polska Podkarpackie Liczba % Liczba % Ludność ogółem 38.115,6 tys. 100,0 2.097,3 tys. 100,0 w tym męŝczyźni 18.411,5 tys. 48,3 1.025,1 tys. 48,9 kobiety 19.704,1 tys. 51,7 1.072,2 tys. 51,1 wskaźnik feminizacji 107-105 - ludność w miastach 23.316,9 tys. 61,2 850,7 tys. 40,6 ludność wiejska 14798,8 tys. 38,8 1.246,7 tys. 59,4 powierzchnia ogólna 312.685km 2 100,0 17.846 km 2 100,0 gęstość zaludnienia 122 osoby/ km 2-118osób/ km 2 - przyrost naturalny 0,3/1000 M 1,5/1000 M migracje ludności -0,5/1000 M -1,5/1000 M 16
ludność w wieku: - przedprodukcyjnym 7.487,9 tys. 19,7 454,1 tys. 21,6 - produkcyjnym 24.545,3 tys. 64,4 1.323,1 tys. 63,1 - poprodukcyjnym 6.082,5 tys. 15,9 320,2 tys. 15,3 Ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku 55-59 - produkcyjnym Źródło: Rocznik Statystyczny województw; GUS Warszawa Wnioski: Rozpoznanie zaistniałych oraz prognozowanie na perspektywę stosunków demograficznych stanowi podstawową przesłankę wpływającą na kształtowanie zagospodarowania przestrzeni, zwłaszcza dla określenia rozwoju sieci osadniczej w aspekcie określenia tempa rozwoju osadnictwa, funkcji i hierarchii poszczególnych jednostek osadniczych, jak równieŝ dla rozwoju oświaty, kultury, ochrony zdrowia i opieki społecznej, mieszkalnictwa, usług transportowych i turystycznych. Analiza zmian cech i procesów demograficznych w województwie podkarpackim wskazuje na narastający kryzys demograficzny, którego przejawami są: - malejąca liczba mieszkańców województwa, - spadek liczby ludności w miastach, co świadczy o powolnym wyludnianiu się miast, - niski poziom urbanizacji (41% ludności zamieszkuje miasta) najniŝszy w kraju, - zmieniająca się struktura wieku mieszkańców zmniejszenie się liczby osób będących w wieku przedprodukcyjnym, zwiększenie się liczby osób będących w wieku poprodukcyjnym, - niekorzystne, ujemne saldo migracji. Szczególnie niekorzystne jest to, Ŝe wyjeŝdŝają z województwa osoby młode i wykształcone (drenaŝ kwalifikacji), - niekorzystny wskaźnik liczby urodzeń- zahamowany w ostatnich latach, - niekorzystna prognoza demograficzna dla województwa podkarpackiego na lata 2008-2035, która zakłada systematyczne zmniejszanie się liczby ludności, przy czym tempo spadku będzie coraz wyŝsze wraz z upływem czasu. Tempo zmniejszania liczby ludności będzie znacznie wyŝsze w miastach niŝ na wsi, - przewidywane do 2035 r. niekorzystne zmiany w strukturze wiekowej mieszkańców województwa podkarpackiego w grupie ludności w wieku przedprodukcyjnym w 2035 r. będzie 70% osób w porównaniu z 2007r.; w grupie ludności w wieku produkcyjnym będzie 86% stanu osób z 2007r.; zwiększy się grupa osób w wieku poprodukcyjnym o 65% więcej niŝ 2007r. Procesy depopulacji na obszarze województwa oraz ogólny spadek liczby ludności moŝe nieść za sobą wiele negatywnych zjawisk przestrzennych, w związku z tym zjawiskom tym naleŝy w miarę moŝliwości przeciwdziałać głównie poza strefą polityki przestrzennej. Starzenie się społeczeństwa w konsekwencji moŝe doprowadzić do nadmiernego obciąŝenia demograficznego skutkującego narastającym problemem w utrzymaniu nieprodukcyjnej części społeczeństwa przez coraz mniej liczną grupę produkcyjnych. Ponadto uwarunkowania prawne, umoŝliwiające licznym grupom pracujących wcześniejsze korzystanie z uprawnień emerytalnych, oraz trudności na rynku pracy, powodują stosunkowo wczesną dezaktywację osób w starszym wieku produkcyjnym. Prowadzi to do nierównowagi na rynku pracy i pogorszenia warunków przyszłego funkcjonowania systemu zabezpieczenia społecznego. Regiony, gdzie udział osób starszych jest znaczny przy zmniejszającej się jeszcze liczbie ludności, będą musiały zwrócić szczególną uwagę na podaŝ podstawowych dóbr i usług 17
publicznych. Powiększająca się liczba osób w podeszłym wieku i niesamodzielnych to nie tylko źródło nowych problemów ekonomicznych i społecznych, ale równieŝ natury etycznej. 18
2. RYNEK PRACY. 2.1. PRACUJĄCY W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM. W 2007 r. w województwie podkarpackim zarejestrowano 406 tys. pracujących (w głównym miejscu pracy, bez podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób, gospodarstw indywidualnych w rolnictwie oraz fundacji, stowarzyszeń i innych organizacji). Większość - 54,4% stanowili męŝczyźni. Najwięcej pracujących odnotowano w podregionach: rzeszowskim 129,9 tyś. osób oraz tarnobrzeskim -121,7 tys. osób. Pracujący w tych podregionach stanowili 62% ogółu pracujących w województwie. Najmniej pracujących liczył podregion przemyski 61,7 tys. osób. Wykres 6 Pracujący w podregionach województwa podkarpackiego Stan w dniu 31.12.2007r. podregion tarnobrzeski podregion rzeszowski podregion przemyski pracujący w głównym miejscu pracy podregion krośnieński 0 20 000 40 000 60 000 80 000 100 000 120 000 140 000 W województwie podkarpackim występuje duŝe zróŝnicowanie liczby pracujących (RYS. D-II-5). Najwięcej pracujących zanotowało m. Rzeszów oraz powiaty stalowowolski, mielecki i dębicki, co ma bez wątpienia związek z występującym na tych terenach duŝym natęŝeniem przemysłu i obecnością firm zatrudniających duŝą liczbę mieszkańców tych powiatów. W Mielcu zlokalizowane są Zakłady Lotnicze, największe przedsiębiorstwo tej branŝy w Polsce. Ta i kilka innych mieleckich firm wchodzi w skład Doliny Lotniczej. W Mielcu swoją siedzibę ma Specjalna Strefa Ekonomiczna EURO-PARK MIELEC, która w głównej mierze przyczyniła się do dywersyfikacji przemysłu w mieście i ustabilizowania się sytuacji gospodarczej. Wewnątrz strefy ulokowanych jest wiele firm prywatnych, utworzony teŝ został Mielecki Park Przemysłowy. Powiat stalowowolski nadal koncentruje przemysł hutniczy. W niedalekiej przyszłości na terenie Huty Stalowa Wola planowane jest utworzenie Inkubatora Przedsiębiorczości i Parku Technologicznego. Pod tę inwestycję tworzona jest obecnie infrastruktura drogowa, co z całą pewnością wpłynie na dalszy rozwój całego powiatu stalowowolskiego. Dębica natomiast jest jednym z najwaŝniejszych ośrodków przemysłowych Polski południowo-wschodniej. W samym mieście i jego najbliŝszych okolicach mocno rozwinięty jest przemysł gumowy, chemiczny oraz spoŝywczy. Dość pręŝnie rozwija się równieŝ branŝa transportowa oraz produkcji materiałów budowlanych. Najmniej pracujących bez podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób, gospodarstw indywidualnych w rolnictwie oraz fundacji, stowarzyszeń i innych organizacji, odnotował powiat bieszczadzki (3,2 tys.) oraz leski (3,8 tys.). Biorąc pod uwagę pracujących wg rodzajów działalności bez podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób przy uwzględnieniu pracujących w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie, w powiecie stalowowolskim aŝ 49% pracujących stanowią zatrudnieni w przemyśle 19
i budownictwie, w powiecie mieleckim pracuje w przemyśle i budownictwie 43% ogółu pracujących, a w dębickim 36%. AŜ po 30% pracujących w powiatach dębickim i mieleckim stanowią zatrudnieni w rolnictwie, w stalowowolskim zaledwie 11%. NajwyŜsze zatrudnienie w sektorze rolniczym powyŝej ½ ogółu pracujących odnotowano w powiatach strzyŝowskim, kolbuszowskim i przemyskim - po 56% i w powiecie lubaczowskim 54% ogółu pracujących Wśród miast na prawach powiatu na czoło wysuwa się stolica województwa - Rzeszów. W mieście tym pracuje 75,8 tys. osób, a struktura pracujących bez podmiotów o liczbie pracujących do 9 osób w tym mieście przedstawia się następująco: 31% stanowią zatrudnieni w przemyśle i budownictwie, 39% stanowią zatrudnieni w usługach rynkowych, a 30% w usługach nierynkowych. Taka struktura wskazuje na zrównowaŝony rozwój tego miasta, gdyŝ w mieście Rzeszowie nie dominuje Ŝadna gałąź gospodarki a wręcz przypada im niemal równy udział w rynku pracy. Drugim pod względem liczby pracujących bez podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób, gospodarstw indywidualnych w rolnictwie oraz fundacji, stowarzyszeń i innych organizacji jest miasto Krosno, gdzie pracuje 25,7 tys. osób. Struktura pracujących bez podmiotów o liczbie pracujących do 9 osób, przedstawia się następująco: 49% stanowią zatrudnieni w przemyśle i budownictwie, 29% to zatrudnieni w usługach rynkowych, a 22% stanowią zatrudnieni w usługach nierynkowych. Przy uwzględnieniu pracujących w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie (dane szacunkowe) i w podmiotach gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób, liczba pracujących na koniec 2007r. osiągnęła wielkość 677,6 tys. osób, co stanowi 5,0% ogółu pracujących w kraju (12 lokata). Na 1000 ludności przypada zatem 323,1 pracujących (w kraju 353,1). Z ogólnej liczby pracujących w województwie 25,2% pracowało w sektorze publicznym, pozostałe 74,8% w sektorze prywatnym. Wykres 7 Struktura pracujących w województwie podkarpackim Stan w dniu 31.12.2007r. 18,6% rolnictwo łowiectwo i 23,5% leśnictwo, rybactwo przemysł i budownictwo usługi rynkowe 28,7% 29,2% usługi nierynkowe Województwo podkarpackie cechuje duŝa liczba zatrudnionych w rolnictwie, stanowią oni 23,5% ogółu pracujących w województwie, gdy tymczasem w krajowej strukturze pracujących ten rodzaj działalności stanowi zaledwie 16%. Tylko w województwach: świętokrzyskim, podlaskim i lubelskim udział pracujących w rolnictwie, łowiectwie i leśnictwie, rybactwie jest wyŝszy jak w województwie podkarpackim. Podkreślić naleŝy, Ŝe w porównaniu do innych województw poziom zatrudnienia w usługach szczególnie usługach rynkowych jest nadal niski. W strukturze krajowej pracujący w usługach rynkowych stanowią 37,5% ogółu pracujących, tj. o 8,8 pkt. procentowych więcej jak w województwie podkarpackim. NajwyŜszy udział pracujących 20
w usługach rynkowych odnotowano w województwie zachodniopomorskim 42,2%, a najniŝszy w województwie lubelskim 26%. W przemyśle pracowało 24,3% ogółu pracujących w województwie (w kraju 23,2%), a w budownictwie 4,8% (w kraju 5,8%). Z ogólnej liczby pracujących w przemyśle 91% stanowili pracujący w przetwórstwie przemysłowym. Na stosunkowo wysoki udział pracujących w przemyśle wpływa fakt, Ŝe w regionie występuje koncentracja firm przemysłu lotniczego, maszynowego, elektromaszynowego, hutniczego, chemicznego. NajwaŜniejszymi pracodawcami są: WSK PZL - Rzeszów S.A., Zelmer S.A., Delhi Krosno S.A., T.C. Dębica S.A., Asseco Poland S.A., Krośnieńskie Huty Szkła Krosno S.A., ICN Polfa Rzeszów S.A. oraz Huta Stalowa Wola S.A. NajwyŜszy udział pracujących w przemyśle i budownictwie odnotowano w województwie śląskim 38,1%, a najniŝszy w województwie lubelskim 18,6%, przy 29,1% udziale w województwie podkarpackim. Na 1000 ludności, przeciętnie zatrudnionych w przemyśle było 68 osób (w kraju 75), co plasuje województwo na 9 miejscu w kraju. Natomiast w budownictwie 11 osób (w kraju 15), co daje nam 13 lokatę. Wykres 8 Struktura pracujących wg sekcji PKD Stan w dniu 31.12.2007r. 6,1% 4,5% 5,0% 1,5% 4,2% 3,7% 23,5% 8,2% 14,2% 4,8% 24,3% Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo Przemysł Budownictwo Handel i naprawy Edukacja Ochrona zdrowia i pomoc społeczna Transport, gosp. magazyn. i łączność Obsługa nieruchomości i firm Pośrednictwo finansowe Administracja publiczna i obrona narodowa, obowiąz. ubezp. społ. i zdr. Pozostałe W ostatnich latach (do 2007r.) znacznie poprawiła się sytuacja na rynku pracy województwa podkarpackiego. Jest to jedna z głównych zmian, jakie zaszły w sferze społecznogospodarczej. Podstawą takiej oceny jest wyraźny spadek bezrobocia. Stale, choć w zróŝnicowanym tempie, maleje liczba osób pozostających bez pracy a zainteresowanych jej podjęciem. To niewątpliwie pozytywne zjawisko idzie jednak w parze z niskim odsetkiem osób aktywnych zawodowo. Palącym problemem naszego województwa pozostaje zatem malejący udział w społeczeństwie osób pracujących i chętnych do pracy. Miarą charakteryzującą to zjawisko jest współczynnik aktywności zawodowej, który mówi o udziale pracujących i poszukujących pracy w populacji w wieku 15 lat i więcej. W 2007 roku ukształtował się w województwie podkarpackim na poziomie 54,5%, a w Polsce 53,7%. Współczynnik aktywności zawodowej w województwie systematycznie malał. W roku 1996 wynosił ponad 60%. Rekordowo najniŝszą wartość - 52,4% 21
przyjął w 2004 roku. Kolejne lata dały nieznaczny wzrost wartości wskaźnika aktywności zawodowej mieszkańców Podkarpacia. Dane statystyczne pokazują, Ŝe kobiety mieszkające w województwie podkarpackim są zdecydowanie mniej aktywne na rynku pracy niŝ męŝczyźni. NiŜszy jest dla kobiet współczynnik aktywności zawodowej (średnio o 13 punktów procentowych), niŝszy teŝ jest współczynnik zatrudnienia (średnio o 12 punktów procentowych). Trudniejsze połoŝenie kobiet znajduje takŝe odzwierciedlenie w grupie osób bezrobotnych. W województwie podkarpackim kobiety stanowią ponad połowę ogółu bezrobotnych. 2.2. BEZROBOCIE. Wysokość stopy bezrobocia (stosunek liczby bezrobotnych zarejestrowanych do liczby ludności aktywnej zawodowo) jest jednym ze wskaźników oceniających poziom rozwoju gospodarczego. Na koniec 2008 roku w województwie podkarpackim zarejestrowanych było 115,6 tys. bezrobotnych. W porównaniu do stanu z końca grudnia 2007 r. liczba bezrobotnych zmniejszyła się o 8,5%. Zmniejszenie liczby bezrobotnych nastąpiło w większości powiatów (poza bieszczadzkim, brzozowskim, mieleckim, stalowowolskim i m. Krośnie, w których liczba bezrobotnych wzrosła od 5 do 320 osób). Największy spadek liczby bezrobotnych zanotowano natomiast w powiatach: rzeszowskim (o 2543), dębickim (o 1701), m. Rzeszowie (o 1319) i sanockim (o 1233). Stopa bezrobocia w końcu grudnia 2008 r. wynosiła 13,1% (w kraju 9,5%) i począwszy od roku 2002 systematycznie się zmniejszała. NajwyŜszą stopę bezrobocia odnotowano w powiatach: brzozowskim (23,6%), leskim (22,4%), bieszczadzkim (21,4%) i strzyŝowskim (20,1%). NajniŜszą natomiast w m. Krośnie (5,2%) i m. Rzeszowie (6,0%). Stopę bezrobocia wyŝszą lub równą średniej w województwie zanotowano w 18 powiatach (RYS. D-II-6) Rozpiętość między najwyŝszą a najniŝszą stopą bezrobocia wyniosła 18,4 pkt. Warto zaznaczyć, Ŝe bezrobocie w Krośnie i w Rzeszowie na koniec 2008r. było niŝsze niŝ w Unii Europejskiej, w której stopa bezrobocia wyniosła 7,9%. Wśród Państw Członkowskich, najniŝszy wskaźnik bezrobocia zarejestrowany został w Holandii (2,6%) i Danii (2,9%) a najwyŝszy w Hiszpanii (11,3%) i na Słowacji (9,9%) dane z lipca 2008r. W porównaniu do roku 2007, w 19 Państwach Członkowskich zanotowało spadek wskaźnika bezrobocia, a w 8 Państwach - wzrost. Największy spadek zaobserwowano w Polsce a najwyŝszy wzrost w Hiszpanii. Wykres 9 Stopa bezrobocia w % w latach 2002-2008 25 20 15 10 20,6 18,0 20,2 20,0 19,1 19,0 18,5 17,6 16,4 14,8 14,4 11,4 13,1 9,5 Polska Województwo 5 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 22