Materiały pomocnicze dla uczestników konkursu: Przyrodnicze rymowanie - otaczającego świata poznawanie. Ssaki wielkopolskich parków krajobrazowych.

Materiały pomocnicze dla uczestników konkursu: Przyrodnicze rymowanie - otaczającego świata poznawanie. Ssaki wielkopolskich parków krajobrazowych. W zestawie znajdują się krótkie opisy 20 gatunków ssaków, które można spotkać na terenie wielkopolskich parków krajobrazowych, z zaznaczonymi słowami kluczowymi, na które należy zwrócić szczególną uwagę przy tworzeniu konkursowych prac. Zachęcamy do samodzielnego poszukiwania informacji o poszczególnych gatunkach. Materiały opracowano na podstawie: - Ilustrowana Encyklopedia Zwierząt Polski, wyd. CARTA BLANCA Sp.z.o.o., 2009 - www.pl.wikipedia.org Zdjęcia pochodzą ze strony internetowej www.naturfoto.cz oraz www.pl.wikipedia.org

Popielica (Glis glis) Jest dość dużym gryzoniem podobnym do szczura, lecz różni się od niego puszystym, popielatym ogonem. Futerko na grzbiecie jest koloru szarego, na brzuszku białawe. Oczy duże i ciemne. Długość ciała 13-18 cm, ogona 12-15 cm. Popielice mieszkają w drzewostanach bukowych lub z domieszką starych buków, w lasach grądowych oraz w lasach mieszanych. Popielice jedzą najczęściej owoce i nasiona drzew (czereśnie, jabłka, później bukiew, żołędzie, orzechy laskowe, owoce grabu). Wczesną wiosną odżywia się pączkami drzew i młodymi listkami. Czasami zjadają także bezkręgowce oraz jaja i pisklęta ptaków. Podczas żerowania wydają bardzo charakterystyczne głosy. Przypominają one gardłowe chrząknięcia lub kwiknięcia, brzmiące jak kriii lub uiii. Najłatwiej je usłyszeć w drugiej połowie sierpnia. Popielice są aktywne nocą, a dzień przesypiają w kryjówkach. Poruszają się prawie wyłącznie w koronach drzew, bardzo zwinnie przebiegając po nawet cienkich gałęziach i przeskakując między nimi. Bardzo rzadko schodzą na ziemię. Późnym latem lub wczesną jesienią popielice zapadają w sen zimowy. Wówczas schodzą z drzew na ziemię i zakopują się w niej na głębokość 30 50 cm. Hibernują zwinięte w kłębek, przykryte ogonkami. Ze snu zimowego budzą się dopiero w maju. Gniazda zakładają w dziuplach, a niekiedy na strychach śródleśnych budynków. Gniazdo zbudowane jest z liści. Samica rodzi w nim kilka młodych. Największym zagrożeniem dla tego gatunku jest zmniejszanie się powierzchni starych drzewostanów. W Wielkopolsce można ją spotkać w Sierakowskim Parku Krajobrazowym. Jest gatunkiem chronionym.

Orzesznica (Muscardinus avellanarius) Jest niewielkim gryzoniem z rodziny popielicowatych, najmniejszą kuzynką popielicy. Z wyglądu przypomina małą rudą myszkę, lecz różni się od niej puszystym ogonem. Grzbiet ma brązowo-szary ubarwienie rude, spód ciała jest kremowy. Jej ulubionym pokarmem są orzechy laskowe (stąd właśnie jej nazwa), a także jagody i żołędzie. Żyje głównie w lasach i w większych zadrzewieniach, a zwłaszcza tam, gdzie dużo zarośli leszczynowych. W lasach przebywa najczęściej w warstwie podszytu. Orzesznice prowadzą nocny tryb życia. W dzień przebywają w wybudowanych przez siebie gniazdach, a budują ich dwa rodzaje. Jedno z nich to gniazdo lęgowe. Ma ono jedno tylko wejście, jest umieszczone nisko nad ziemią w gęstych krzakach i miękko wyścielone. Drugi typ gniazda służy jej jako dzienna kryjówka. Jest ono zbudowane mniej starannie i umieszczone wyżej. Na zimę zapada w sen zimowy, trwający od października do początku kwietnia. W Wielkopolsce spotkać ją można w Parku Krajobrazowyu Promno. Jest gatunkiem chronionym.

Wydra europejska (Lutra lutra) To drapieżny ssak z rodziny łasicowatych o wydłużonym, smukłym, zwinnym ciele, z długim obłym ogonem zwężającym się ku końcowi. Futro ma brązowe na grzbiecie, a na brzuchu jaśniejsze. Jest ono mocno natłuszczone, dzięki czemu nie przepuszcza wody. Występuje na terytorium całej Polski, ale nie wszędzie jest liczna. Związana jest ze środowiskiem wodnym. Spotkać ją można nad brzegami rzek, potoków, stawów i jezior, a także nad morzem. Buduje na ich brzegu nory, wejście do których znajduje się pod powierzchnią wody. Oprócz tego otworu wejściowego, nory wydry posiadają jeszcze otwory wentylacyjne, znajdujące się pod korzeniami drzew. Czasami zajmuje też gotowe nory wykonane przez lisa, czy borsuka. Doskonale pływa, a pod wodą może przebywać nawet 8 minut. Główny jej pokarm stanowią ryby, ale uzupełnia pożywienie także gryzoniami, ptakami wodnymi i błotnymi oraz płazami. Na polowania wychodzi nocą. Od wody oddala się bardzo niechętnie. Jest w logo Powidzkiego Parku Krajobrazowego. Jest gatunkiem chronionym.

Bóbr europejski (Castor fiber) Jest największym gryzoniem w Europie. Doskonale przystosowany do ziemno-wodnego trybu życia dzięki wrzecionowatej budowie ciała, bardzo gęstej, nieprzemakalnej sierści, płaskiemu ogonowi pokrytemu łuską, pełniącemu funkcję steru oraz błonie łączącej palce tylnych stóp, co przypomina płetwy. Występuje na terenie całej Polski z wyjątkiem wysokich gór, ale nie tak dawno był gatunkiem krytycznie zagrożonym wyginięciem. W Polsce, w średniowieczu bobry były rozpowszechnione na terenie całego kraju. Bóbr był obiektem szczególnej troski królów i książąt polskich. Na początku XI wieku Bolesław Chrobry zabronił polowania na bobry w podległych mu terenach łowieckich. Aktywny jest nocą i o zmierzchu. Występuje głównie w lasach łęgowych nad strumieniami, rzekami, jeziorami. Pod wodą potrafi przebywać nawet 10 minut. W skład bobrzej rodziny wchodzą rodzice oraz młode. Mogą mieszkać w wykopanych przez siebie norach tworzących sieć długich korytarzy lub budują żeremia, czyli specjalne konstrukcje z gałęzi i mułu w formie kopca, wysokie na 2-3 metry. Wejście do nor i żeremi znajduje się zawsze pod wodą. Są doskonałymi inżynierami, potrafią regulować poziom wody dzięki misternie budowanym tamom. A aby ułatwić sobie transport ściętych drzew, budują kanały, lub pogłębiają płytkie zbiorniki wodne. Bobry są roślinożercami, stąd charakterystyczne uzębienie w postaci dwóch dużych siekaczy umożliwiających ścinanie nawet ogromnych drzew. Powalone drzewa bobry ogryzają z gałęzi, a pnie pocięte na kawałki służą do budowy lub naprawy tam i żeremi. Latem bobry żywią się głównie roślinami wodnymi i przybrzeżnymi, zimą odżywiają się łykiem drzew liściastych (najczęściej topoli, wierzby), które zgromadziły w lecie. Jest objęty ochroną gatunkową.

Gacek brunatny (Plecotus auritus) Jeden z mniejszych i najpospolitszych gatunków nietoperzy w Polsce. Futro na grzbiecie ma brązowe, a na brzuszku białawe. Charakterystyczną cechą są duże uszy, które stanowią 3/4 długości ciała (stąd potoczna nazwa gacek wielkouch). W czasie spoczynku są one najczęściej ukryte pod skrzydłami, a widoczne pozostają jedynie koziołki, czyli charakterystyczne płatki skórne. Występuje zarówno w lasach, jak i na obszarach zabudowanych. Latem kolonie rozrodcze spotykane są w budynkach (głównie na strychach), w dziuplach drzew oraz skrzynkach dla ptaków i nietoperzy. Kolonie te są niewielkie, liczą od kilku do kilkudziesięciu dorosłych samic. Zimuje w bardzo różnych kryjówkach, często w małych, przydomowych piwnicach, gdzie jest zwykle najliczniejszym gatunkiem nietoperza, a także w chłodnych jaskiniach i fortyfikacjach, rzadziej w studniach. Sporadycznie znajdowano go zimą w dziuplach drzew i na strychach. Jest to gatunek osiadły, sezonowe przeloty nie przekraczają kilkudziesięciu kilometrów. Żeruje latając w pobliżu koron drzew i krzewów, często zbierając drobne bezkręgowce z liści czy ścian budynków. W skład pokarmu tego gatunku wchodzą głównie motyle nocne. Atakując owada, gacek brunatny przerywa echolokację i kieruje się słuchem biernym, nasłuchując wielkimi uszami dźwięki wydawane przez ofiarę. Pozwala mu to na chwytanie motyli nocnych zdolnych do słyszenia ultradźwięków, niedostępnych jako pokarm dla innych gatunków nietoperzy z rodziny mroczkowatych. Może żyć nawet 30 lat. Jest objęty ochroną gatunkową.

Borowiec wielki (Nyctalus noctula) Jest jednym z największych nietoperzy w Polsce. Posiada jedwabiście lśniące, gęste futerko. Jest ono jednakowo ubarwione na całym ciele. U osobników dorosłych - rude, u młodocianych - brązowe. Uszy ma krótkie i zaokrąglone, skrzydła wąskie. Błona na skrzydłach niemal czarna. Pyszczek podobny do psiego. Występuje przede wszystkim w lasach, spotkać go można jednak także w pobliżu ludzkich osiedli, a nawet w miastach. W dzień ukrywa się najczęściej w wysoko położonych dziuplach drzew, rzadziej w skrzynkach dla ptaków lub nietoperzy. W dziuplach wiosną i latem samice tworzą duże kolonie rozrodcze, samce żyją natomiast samotnie, zaś w okresie godów są terytorialne. Duże kolonie (składające się z osobników obu płci) gatunek ten tworzy również zimą. Podobnie, jak inne nietoperze prowadzi nocny tryb życia. Odżywia się owadami, które chwyta w locie. W sprawnym poruszaniu się w ciemnościach oraz w lokalizacji owadów wykorzystuje echolokację. Na łowy wylatuje wcześniej niż inne nietoperze - często wówczas, kiedy jest zupełnie jasno. Polując lata na skraju lasu, na polanach śródleśnych i nad stawami. Szczególnie lubi polować nad zbiornikami wodnymi, na latające w dużych rojach owady. Lata szybko i wysoko. Przed zimą borowiec wielki migruje kilkaset kilometrów na południe. Na sen zimowy wybiera dziuple drzew, szczeliny w budynkach i skałach, gdzie zapada w stan hibernacji. Trwa on od października do kwietnia. Jest objęty ochroną gatunkową.

Rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens) Jest niewielkim ssakiem owadożernym z rodziny ryjówkowatych. Sierść ma gęstą, ciemną na stronie grzbietowej i jaśniejszą (prawie białą) na brzuchu. Powierzchnia palców tylnych łap pokryta jest sztywnym, dłuższym włosem, a na ogonie szczeciniaste włosy tworzą tak zwany kil (przystosowanie do pływania). Zamieszkuje wilgotne środowiska nad rzekami i strumieniami o czystym nurcie i czystym, żwirowatym lub piaszczystym dnie, również nad jeziorami, stawami i na terenach bagiennych w całej Polsce. Małżowiny uszne zredukowane i prawie niewidoczne. Mieszka w norach, które wygrzebuje w miękkim gruncie, w bezpośrednim sąsiedztwie wody lub pod korzeniami drzew. Znakomicie przystosowany do życia w wodzie, odżywia się głównie zwierzętami wodnymi, jak larwy owadów, kijanki, małe ryby, ślimaki. Poluje też na lądzie. Jego ślina zawiera jad, którym paraliżuje ofiarę, dzięki temu może upolować zdobycz nawet dwa razy większą od siebie. Jest jednym z dwóch jadowitych ssaków w Polsce obok rzęsorka mniejszego. Jest objęty ochroną gatunkową.

Kret europejski (Talpa europaea) Doskonale przystosowany do podziemnego trybu życia niewielki gatunek owadożernego ssaka. Pyszczek o ryjkowatym kształcie, zaopatrzony w ostre zęby. Oczy uwstecznione i prawdopodobnie niewrażliwe na światło (bo i po co pod ziemią?). Sierść jest czarna i bardzo gęsta, aksamitna. Przednie kończyny silne, łopatowate z mocnymi zagiętymi do tyłu pazurami są przystosowane do kopania podziemnych tuneli. Odżywia się głównie dżdżownicami, larwami owadów i drobnymi kręgowcami, które lokalizuje dzięki czułemu słuchowi oraz włosom czuciowym na pysku i ogonie, czułym na drgania. Kopie systemy podziemnych tuneli, rozciągających się na długości 100 200 m. Nadmiar ziemi wypycha na powierzchnię, tworząc charakterystyczne kopce. Na powierzchni ziemi porusza się niezdarnie i rzadko się na niej pojawia. Buduje podziemne gniazdo z mchu i trawy, obok którego znajduje się "spiżarnia", w której gromadzi żywe, unieruchomione dżdżownice. Komora taka, w której znajduje się kilkaset dżdżownic, stanowi zapas pożywienia na zimę, ponieważ kret nie zapada w sen zimowy. Krety żyją samotnie, przy spotkaniu są wobec siebie bardzo agresywne. Ciekawostką jest dobowy cykl aktywności kreta i jego bardzo głęboki sen (podczas którego chrapie). Ma bardzo intensywną przemianę materii, dlatego musi zjadać dziennie tyle, ile sam waży. Zamieszkuje łąki i pola. W Polsce jest objęty ochroną gatunkową częściową.

Kuna domowa (Martes foina) Drapieżny ssak z rodziny łasicowatych. Nazywana także kamionką. W Polsce występuje na całym obszarze kraju, zwykle w okolicach ludzkich siedzib, w ruinach, lasach, a także w centrach dużych miast. Podobnie jak większość małych łasicowatych charakteryzuje się wydłużonym ciałem i krótkimi nogami. Sierść ma brązową, a na piersi białą rozwidloną plamę. Jest to najprostszy sposób odróżnienia kuny domowej od kuny leśnej, która też ma łatę na piersi, ale żółtą i nie rozwidloną. Żywi się gryzoniami, ptakami i ich jajami, żabami i owadami. Dość duży udział w jej diecie mają owoce. W jaskiniach poluje na nietoperze. W zabudowaniach gospodarskich poluje na szczury i myszy. Ale bywa też uciążliwym sąsiadem, zwłaszcza wtedy, gdy znakuje teren stertami odchodów, hałasuje podczas godów i zabaw z młodymi, a przede wszystkim, gdy przegryza przewody hamulcowe samochodów. A gdy wpadnie do kurnika, potrafi wyrządzić duże szkody.

Łasica (Mustela nivalis) To najmniejszy przedstawiciel rodziny łasicowatych, kuzynka kuny domowej. Występuje w całej Polsce, ale jest nieliczna i objęta ścisłą ochroną. Długość ciała łasicy wynosi do 28 cm. Tułów ma smukły, giętki. Kończyny są krótkie o owłosionych podeszwach. Ogon jest dość spory, szeroki i puszysty. Ubarwienie letnie sierści z wierzchu ciała jest brązowo-rude, na brzuchu białe. Cały ogon jest brązowy, czym różni się od gronostaja, u którego koniec ogona jest czarny. W zimie futerko jest całkowicie białe lub bieleje tylko częściowo. Łasica jest aktywna w dzień i w nocy, dlatego czasem pada ofiarą sów. W zimie poluje pod śniegiem. Dzięki swym małym rozmiarom dostaje się bez trudu do kryjówek swych ofiar. Podstawowym pokarmem łasicy są drobne zwierzęta, głównie myszy, które łowi w norach. Zjada także ptasie jaja, żaby, jaszczurki, drobne ptaki, czasem króliki.

Zając szarak (Lepus europaeus) To ciekawy gatunek ssaka przystosowany do życia na otwartym terenie. Występuje przeważnie na otwartych obszarach upraw rolniczych i łąk i w młodnikach śródpolnych. Tylne nogi ma dwukrotnie dłuższe niż przednie. Uszy długie, stojące i ruchliwe, z czarnymi końcówkami, a oczy duże, umieszczone po bokach głowy. Jego futro na grzbiecie ma kolor szarobrązowy upodabniający go do podłoża (ubarwienie ochronne), a na brzuchu biały. Zając ma charakterystyczny krótki ogon od spodu biały, a z wierzchu czarny. Dzień spędza w swoim legowisku, tak zwanej kotlinie, czyli niewielkim zagłębieniu w ziemi. Zające w przeciwieństwie do królików nie kopią nor, więc jest narażony na niekorzystne warunki atmosferyczne, jak deszcz czy śnieg. Jest bardzo czujnym zwierzęciem, a gdy się spłoszy ucieka bardzo szybko, dzięki silnym tylnym nogom. Zające są wyłącznie roślinożerne. Wiosną i latem żywią się niewielkimi nadziemnymi częściami roślin, jesienią mogą zjadać korzonki lub inne podziemne części roślin. W zimie obgryzają gałązki drzew i krzewów, wczesną wiosną zjadają młode pędy. Prowadzi samotniczy tryb życia, tylko w czasie godów można zobaczyć je w większych grupach. Młode zające przychodzą na świat z otwartymi oczami i pokryte sierścią. Mama pozostawia je same ukryte w trawie i odwiedza tylko w porze karmienia. Występuje na terenie całej Polski, ale nie jest zbyt liczny, a jego liczebność systematycznie maleje z powodu wzrostu liczebności lisa. Duży, niekorzystny wpływ wywiera też mechanizacja i intensyfikacja rolnictwa, ruch drogowy oraz liczne, zdziczałe psy i koty. Dodatkowo zwiększanie areałów monokultur w rolnictwie wraz z zanikiem tradycyjnego rolnictwa oraz likwidacja remiz śródpolnych oraz miedz.

Badylarka (Micromys minutus) To najmniejszy polski gryzoń. Sierść na grzbiecie ma szaro-rudą, a na brzuszku białawą. Uszy małe, okrągłe. Świetnie wspina się po źdźbłach traw i zbóż, w czym pomaga jej chwytny i długi ogon ( jest długości ciała). Masa ciała badylarki to zaledwie 4-10 g. Zamieszkuje wilgotne łąki, o wysokiej trawie, gęsto porośnięte brzegi rzek i jezior, zarośla oraz uprawy zbożowe. Buduje koliste gniazda na łodygach, na wysokości 20 do 100 cm nad ziemią, w których wychowuje młode. Jest aktywna w dzień i w nocy. Żywi się nasionami traw i ziół, pąkami i pędami roślin, jagodami, owadami oraz ziarnami. Nie zapada w sen zimowy. Zimę spędza w norach lub przenosi się do zabudowań gospodarczych. Zagrażają jej wszelkie drapieżniki, a także działalność człowieka, np. podczas żniw zwierzęta te mają małą szansę ucieczki przed kombajnem.

Lis rudy (Vulpes vulpes) Liczny i najbardziej znany drapieżnik z rodziny psowatych. Sylwetką przypomina średniej wielkości psa o smukłej budowie i puszystym ogonie. Pysk ma wydłużony, uszy dość duże i sterczące. Charakterystyczną cechą jest rude umaszczenie grzbietu, boków ciała i ogona. Natomiast spód ciała i końcówka ogona są białe. Żyje w rozmaitych miejscach, ponieważ ma ogromną zdolność przystosowywania się do warunków środowiska. Można go spotkać w lasach, na polach, a nawet w dużych miastach. Zwierzę to żyje w parach i jest terytorialne. Mieszkają w norach wykopanych przez siebie lub wykorzystują nory borsuków. Lisia rodzina ma na swoim terytorium najczęściej kilkanaście nor. Łatwo rozpoznać czy nora jest zamieszkana, ponieważ lisy zostawiają przed nią resztki ofiar i odchody. Tym różnią się od borsuków bardzo dbających o czystość swoich nor. Głównym pokarmem są gryzonie i inne drobne zwierzęta, ale nie pogardzą także owocami, a w miastach odpadkami ze śmietników. Bardzo chętnie polują na ptactwo domowe, przez co nie cieszą się sympatią wśród mieszkańców wsi. Ze względu na swój spryt i zdolność radzenia sobie nawet w niesprzyjających warunkach, lis stał się częstym bohaterem bajek i przysłów ludowych. W ostatnich latach liczebność lisów bardzo wzrosła, ponieważ zaczęto szczepić je przeciwko wściekliźnie, która była zagrożeniem dla ludzi. Natomiast wścieklizna w naturalny sposób ograniczała liczebność lisów, utrzymując ją w równowadze. Teraz równowaga ta została zachwiana.

Borsuk (Meles meles) Największy w Polsce przedstawiciel rodziny łasicowatych. Charakteryzuje się silną, krępą budową ciała. Ma małą głowę i krótkie łapy zakończone pięcioma palcami i długimi pazurami idealnymi do kopania w ziemi. Bardzo charakterystyczne jest ubarwienie - sierść srebrzysto-szara z ciemną pręgą wzdłuż grzbietu, a głowa biała z szerokimi czarnymi pręgami biegnącymi przez oczy i uszy. Sierść sztywna. Zamieszkuje głównie lasy mieszane i liściaste z bogatym podszytem, otoczone urodzajnymi polami oraz zagajniki. Buduje system nor o skomplikowanej budowie. Do głównej komory prowadzi często kilka krętych korytarzy, a wejścia do nich z zewnątrz są od siebie znacznie oddalone. Jest bardzo czysta w odróżnieniu od nory lisiej. A swoje odchody wydala do małych dołków zwanych latrynami. Z nastaniem mrozów borsuk zapada w sen. Nie jest on jednak ciągły, gdyż w dniach ocieplenia budzi się i wychodzi z nory, by zaspokoić pragnienie lub coś upolować. Borsuk jest wszystkożercą, łatwo przystosowującym się do zasobów pokarmowych w okolicy siedliska - jego dieta obejmuje wiele roślin i zwierząt. Dżdżownice stanowią najważniejsze źródło pożywienia borsuka; do ważnych należą także duże owady, małe ssaki, padlina, zboża i owoce. Sporadycznie zjada także ptaki gniazdujące na ziemi i płazy. Borsuk prowadzi nocny tryb życia.

Sarna (Capreolus capreolus) Jest najmniejszym przedstawicielem rodziny jeleniowatych w Polsce. Samica jest nazywana kozą, samiec kozłem, a młode koźlętami. Sarna jest zwierzęciem średniej wielkości o smukłym ciele, wysokich nogach, sierści rudobrązowej w lecie, a w zimie szarawej, z białą plamą na pośladkach. Młode osobniki są cętkowane na bokach i grzbiecie. Samiec posiada niewielkie poroże, samica nie. Sarny w okresie od późnej jesieni do wiosny żyją w stadach złożonych z kilku do kilkudziesięciu osobników prowadzonych przez doświadczoną samicę. Później rozpraszają się. W Polsce sarna jest gatunkiem pospolitym w całym kraju. Jej siedliskiem są rzadkie lasy liściaste i mieszane oraz tereny uprawne, łąki, a nawet ogrody w pobliżu osiedli i miast. Jest gatunkiem roślinożernym. Żywi się trawami, ziołami, liśćmi, grzybami i owocami leśnymi. Samica rodzi w odosobnionym miejscu od 1 do 3 koźląt. Koźlęta pozostają przy matce przez rok, a czasem dłużej. Znalezionych przypadkowo w lesie lub na łące koźląt nie należy dotykać, ponieważ w ten sposób człowiek przekazuje swój zapach, co pozbawia młode naturalnej ochrony przed drapieżnikiem. Pozostawianie samotnych młodych w ukryciu jest naturalną strategią obronną wielu gatunków jeleniowatych.

Jeleń szlachetny (Cervus elaphus) Obok łosia jeden z największych przedstawicieli rodziny jeleniowatych w Polsce. Jelenie ubarwione są zazwyczaj jednolicie, tylko młode są cętkowane na bokach i grzbiecie. Latem brązowo-płowe do rudawego, zimą szarawe. Samce noszą duże, rozgałęzione poroże, które zrzucają co roku. Występuje w dużych kompleksach leśnych. Preferencje środowiskowe jeleni są zależne od pory roku. Głównym środowiskiem są nizinne i górskie lasy liściaste i mieszane. Z uwagi na rozłożyste poroże unikają terenów gęsto zakrzewionych. Z natury jest zwierzęciem dziennym, ale pod wpływem czynników zewnętrznych (obecność drapieżników, ludzi) zakłócających jego spokój i poczucie bezpieczeństwa prowadzi głównie nocny tryb życia, w dzień ukrywając się w leśnych gęstwinach. Rozpoczyna żerowanie po zmierzchu, a nad ranem wraca do swojej kryjówki. W ciągu dnia żeruje w miejscach, w których nie wyczuwa żadnego zagrożenia. Jelenie śpią tylko 60-100 minut na dobę. Pożywienie jeleni stanowią pędy, liście, kora i owoce drzew i krzewów, trawy, zioła, a zimą suche trawy, mchy, porosty, pączki i młode pędy drzew iglastych. Wychodzą też na pola uprawne skuszone burakami, kapustą, ziemniakami i zbożami. Zimą i wiosną jelenie żyją w stadach zwanych chmarami. Stadu przewodzi stara samica. Jesienią gromadzą się na widowiskowych rykowiskach, na których samce starają się o względy samic. Byki, szczególnie podczas rykowiska, korzystają z kąpieli błotnych w tzw. kąpieliskach. Następnie ocierają się o drzewa w celu pozbycia się pasożytów.

Dzik (Sus scorfa) To jedyny w Polsce dziko żyjący przedstawiciel świniowatych, przodek świni domowej. Samica dzika nazywana jest lochą, samiec odyńcem, a młode warchlakami. Masywny tułów, duża głowa na krótkiej i grubej szyi, pysk wyciągnięty w charakterystyczny ryj, który służy do rycia w ziemi (buchtowania). Dorosłe samce mają duże kły (fajki i szable) wystające z pyska. Sierść szaro-brązowa lub czarna, twarda i oścista. Natomiast warchlaczki mają charakterystyczne pasiaste ubarwienie. Ma doskonale rozwinięty zmysł słuchu, węchu i dotyku. Idealnym siedliskiem dla niego są lasy liściaste i lasy mieszane, gdzie znajduje się najwięcej typowego dla niego pokarmu, czyli podziemne i zielone części roślin, owoce, nasiona oraz różne bezkręgowce. Na polach chętnie zjadają kukurydzę i ziemniaki, powodując czasami duże szkody. Jest zwierzęciem stadnym, żyje w grupach rodzinnych nazywanych watahami. W skład grupy wchodzi od kilku do kilkunastu osobników obu płci: stara locha przewodniczka oraz lochy z warchlakami. Odyńce rzadko wiążą się z grupą, zwykle żyją samotnie. Dziki w ciągu dnia odpoczywają w barłogach. Wieczorem osobniki wyruszają na żer i pod osłoną nocy wychodzą z lasu na pola. Dobrze pływają, dlatego występują na jeziornych i rzecznych wyspach. Bardzo często pielęgnują skórę, korzystając z kąpieli błotnych, co pomaga pozbyć się pasożytów. Po kąpieli czochrają się o pnie drzew. Lochy, które mają potomstwo potrafią zaatakować intruza, dlatego nie należy wchodzić im w drogę.

Jeż wschodnioeuropejski (Erinaceus concolor) Największy w Polsce przedstawiciel owadożernych. Cechą charakterystyczną jeża jest okrywa z kolców, powstałych z przekształconych włosów. Bez kolców są tylko łapy, głowa i brzuch. Kolce u młodych zaraz po urodzeniu są miękkie i twardnieją z wiekiem. W razie niebezpieczeństwa jeż zwija się w kulę, a kolce chronią go przed drapieżnikiem. Zamieszkuje widne lasy z bogatym podszyciem, zarośla, obrzeża obszarów zabudowanych, parki miejskie i ogrody. Wiele jeży ginie na drogach, gdyż chętnie przebywają one na obrzeżach wsi i małych miasteczek. Na polowanie wychodzi po zachodzie słońca, a dzień spędza w ukryciu. Wydłużony i zaopatrzony w ostre zęby pyszczek umożliwia polowanie na ślimaki, dżdżownice, szarańczaki, jaszczurki, węże, chrząszcze, niekiedy żaby, małe gryzonie, jaja i pisklęta ptaków. Czasami zjada także padlinę i owoce opadłe z drzew. Często odwiedzają wystawione przed domami miski z jedzeniem dla kotów i psów. Jednak głównym składnikiem pokarmu z uwagi na masowe występowanie i łatwość zdobycia są dżdżownice. Podczas jedzenia zachowują się bardzo głośno - mlaszczą i sapią. Szczególnie intensywnie żerują jesienią, przed zapadnięciem w sen zimowy. Zimują w kryjówkach z suchych traw, liści i mchu. Warto więc zostawiać przy domach sterty wygrabionych liści spod drzew, aby miały gdzie się schronić. Podlega ochronie gatunkowej.

Wiewiórka pospolita (Sciurus vulgaris) Nadrzewny gryzoń z rodziny wiewiórkowatych. Charakterystycznie rude ubarwienie futra, puszysty ogon (bardzo ważny podczas skoków) i pędzelki na uszach. Brzuszek biały. Wiewiórki żyjące w górach mogą mieć także czarne lub szare futro. Występuje w lasach liściastych i iglastych, a także w parkach i zadrzewieniach. Są terytorialne i z reguły żyją samotnie. Mieszkają w dziuplach lub w samodzielnie zbudowanych z gałązek i traw gniazdach wysoko w koronach drzew. Żywi się nasionami drzew iglastych i liściastych (żołędzie, orzechy), a także młodymi pędami roślin, grzybami, owocami, a niekiedy także owadami, jajami i pisklętami ptaków. Zwierzątko to słynie z gromadzenia zapasów na zimę. Najczęściej zakopuje nasiona w ziemi, zapominając później o wielu z nich. W ten sposób przyczynia się do ich rozsiewania. Jest gatunkiem chronionym.

Wilk (Canis lupus) Jest największym przedstawicielem rodziny psowatych w Polsce. Wyglądem przypomina dużego psa o długich mocnych nogach, dużej głowie na grubej mocnej szyi i długim puszystym ogonem. Ma bardzo zmienne ubarwienie sierści, zazwyczaj szaro-brunatno-czarne. Wilki są zwierzętami stadnymi, żyją w grupach zwanych watahami. W skład watahy wchodzi para rodzicielska wraz z potomstwem, a czasami także osobniki niespokrewnione. Grupa ma swoje terytorium, którego strzeże przed innymi wilkami. W stadzie panuje ściśle określona hierarchia, a jej utrzymaniu sprzyja rozbudowany system komunikowania się za pomocą mowy ciała, zapachów i sygnałów dźwiękowych. Są najbardziej aktywne o zmierzchu i nad ranem, a w ciągu dnia odpoczywają w ukryciu. Dzięki pracy zespołowej wataha może upolować nawet jelenia. Wilki polują najczęściej na osobniki młode, niedoświadczone, stare lub chore. W ten sposób pełnią funkcję selekcyjną i sanitarną w przyrodzie. W watasze rozmnaża się tylko para rodzicielska, natomiast młodymi wilczkami opiekują się wszyscy członkowie stada. Do życia potrzebują dużych kompleksów leśnych. W Polsce wilk występuje przede wszystkim na wschodzie i południu kraju i jest zwierzęciem rzadkim. Dużym zagrożeniem jest dla niego fragmentacja kompleksów leśnych pod rozbudowę sieci dróg. Często padają ofiarą kłusowników. Niekorzystny dla wilka jest także rozwój turystyki, prowadzący do coraz większej penetracji lasów przez ludzi. Jest gatunkiem chronionym. Pojawia się w Sierakowski Parku Krajobrazowym.

REGULAMIN I Edycji Konkursu Przyrodnicze rymowanie - otaczającego świata poznawanie - Ssaki Wielkopolskich Parków Krajobrazowych I. ORGANIZATOR: Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego II. CELE KONKURSU: 1. Stworzenie publikacji dla najmłodszych mieszkańców województwa, która w prosty i przystępny sposób przybliży im wybrane gatunki ssaków wielkopolskich parków krajobrazowych. 2. Przybliżanie dzieciom tematyki przyrodniczej za pomocą form artystycznych (literackich i plastycznych). 3. Poszerzanie wiadomości z zakresu ekologii, ochrony przyrody i ochrony środowiska w ramach zasady zrównoważonego rozwoju. 4. Umiejętność rozpoznawania wybranych gatunków zwierząt. 5. Rozbudzanie i pogłębianie zamiłowania oraz szacunku dla przyrody. 6. Motywowanie do podejmowania działań na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego. 7. Integracja uczniów w ramach zespołu oraz wymiana doświadczeń między szkołami a służbami parków krajobrazowych. III. WARUNKI UCZESTNICTWA: 1. W konkursie mogą wziąć udział uczniowie szkół podstawowych z klas IV-VI z terenu Województwa Wielkopolskiego. Warunkiem przystąpienia szkoły do konkursu jest pisemne wyrażenie chęci uczestnictwa. W tym celu należy wypełnić załączoną kartę zgłoszeniową i przesłać pocztą do 30 września 2012 r. na adres: Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego Plac Wolności 18 61-739 Poznań 2. W razie pytań i wątpliwości prosimy o kontakt: (65) 513-42 - 53 Małgorzata Kołtowska e-mail: chlapowski@zpkww.pl IV. PRZEBIEG KONKURSU: Każda ze zgłoszonych szkół będzie mogła pobrać ze strony internetowej ZPKWW komplet pomocniczych opisów 20 gatunków ssaków występujących w wielkopolskich parkach krajobrazowych wraz z zaznaczonymi słowami kluczowymi oraz ich fotografie. Materiały te będą do pobrania w wersji elektronicznej na stronie internetowej organizatora: www.zpkww.pl. Na podstawie dostępnych materiałów dzieci stworzą rymowane wierszyki lub rysunki poświęcone wybranym gatunkom ssaków. Każde dziecko może wziąć udział zarówno w części literackiej jak i plastycznej.

Spośród wszystkich nadesłanych prac jury wybierze według podanych w regulaminie kryteriów najciekawsze wierszyki i ilustracje, które zostaną opublikowane w późniejszym terminie przez ZPKWW z podaniem nazwisk autorów oraz nazwy szkoły. V. NAGRODY: Główną nagrodą dla zwycięzców będzie publikacja ich prac w książce pt. Przyrodnicze rymowanie - otaczającego świata poznawanie. Ssaki Wielkopolskich Parków Krajobrazowych, wydanej przez ZPKWW. Ponadto autorzy zwycięskich prac otrzymają dodatkowe nagrody. ZPKWW wyda podziękowania dla nauczycieli za zaangażowanie w konkursie oraz przygotuje dyplomy dla uczestników. VI. KALENDARZ KONKURSU: Wypełnioną kartę zgłoszeniową należy przesłać pocztą w terminie do 30 września 2012r. Daty poszczególnych działań: 1 października 2012 r. - rozpoczęcie konkursu 31 grudnia 2012 r. - termin nadsyłania prac do organizatora 7 stycznia 2013 r. - posiedzenie komisji oceniającej rymowanki i ilustracje - wybranie zwycięskich prac. 10 stycznia 2013 r. - ogłoszenie wyników. Miejsce i data uroczystego ogłoszenia wyników oraz rozdania nagród zostaną podane w późniejszym terminie. Książeczka z nagrodzonymi pracami zostanie wydana do końca 2013 roku. VII. ZASADY TWORZENIA WIERSZYKÓW: 1. Każdy gatunek zawiera załączony opis i zdjęcie. W opisie zaznaczono słowa kluczowe, które powinny znaleźć się w wierszyku. Uczestnik samodzielnie układa rymowany wierszyk, tak aby zawierał cechy charakterystyczne danego gatunku, takie jak: wygląd, tryb życia, pokarm, miejsce życia. 2. Długość rymowanki od 6 do 16 wersów i nie więcej niż 600 znaków. 3. Każdy uczestnik może zgłosić maksymalnie 3 wierszyki (każdy poświęcony innemu gatunkowi). 4. Do konkursu można zgłaszać tylko wierszyki nigdzie nie publikowane i nie nagradzane. 5. Do nadesłanych prac należy dołączyć: a) dane autora: imię i nazwisko, wiek, klasę, nazwę szkoły; b) imię i nazwisko nauczyciela koordynującego oraz telefon kontaktowy; c) nazwę gatunku zwierzęcia przedstawionego w wierszyku; d) zgodę na wykorzystanie dzieła przez organizatorów do celów promocyjnych i edukacyjnych (patrz - wzór zgody). Podpisanie zgody jest równoznaczne z oświadczeniem o posiadaniu praw autorskich do nadesłanych prac (podpis rodzica lub prawnego opiekuna). 6. Do udziału w konkursie nie dopuszcza się prac, które nie spełniają powyższych wymogów. 7. Organizator nie ponosi odpowiedzialności za usługi pocztowe lub działalność osób trzecich, ewentualne zniszczenie prac podczas transportu. 8. Wierszyki na konkurs należy przesłać do 31grudnia 2012 r. na adres:

Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego Plac Wolności 18 61-739 Poznań z dopiskiem KONKURS PRZYRODNICZO-ARTYSTYCZNY Przyrodnicze rymowanie - otaczającego świata poznawanie - wierszyki VIII. ZASADY TWORZENIA RYSUNKÓW: 1. Rysunki należy wykonać ręcznie przy użyciu kredek lub farb na arkuszach A4. 2. Prace powinny przedstawiać cechy charakterystyczne wybranego gatunku, takie jak: wygląd, tryb życia, miejsce życia. 3. Każdy uczestnik może zgłosić maksymalnie 3 rysunki (każdy poświęcony innemu gatunkowi). 4. Do nadesłanych prac należy dołączyć: a) dane autora: imię i nazwisko, wiek, klasę, nazwę szkoły; b) imię i nazwisko nauczyciela koordynującego oraz telefon kontaktowy; c) nazwę gatunku zwierzęcia przedstawionego na rysunku; d) zgodę na wykorzystanie prac przez organizatorów do celów promocyjnych i edukacyjnych (patrz - wzór zgody). Podpisanie zgody jest równoznaczne z oświadczeniem o posiadaniu praw autorskich do nadesłanych prac. 5. Do konkursu można zgłaszać tylko rysunki nigdzie nie publikowane i nie nagradzane. 6. Do udziału w konkursie nie dopuszcza się prac, które nie spełniają powyższych wymogów. 7. Organizator nie zwraca nadesłanych prac. 8. Organizator nie ponosi odpowiedzialności za usługi pocztowe lub działalność osób trzecich, ewentualne zniszczenie prac podczas transportu. 9. Rysunki na konkurs należy przesłać do 31grudnia 2012 r. na adres: Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego Plac Wolności 18 61-739 Poznań z dopiskiem KONKURS PRZYRODNICZO-ARTYSTYCZNY Przyrodnicze rymowanie - otaczającego świata poznawanie - rysunki IX. ZASADY OCENY WIERSZYKÓW: 1. Przy ocenie będą brane pod uwagę następujące elementy: a) uwzględnienie charakterystycznych cech gatunku, b) pomysłowość, c) kompozycja. X. ZASADY OCENY RYSUNKÓW: 1. Przy ocenie będą brane pod uwagę następujące elementy: a) uwzględnienie charakterystycznych cech gatunku, b) pomysłowość, c) estetyka wykonania.

KARTA INFORMACYJNA Imię i nazwisko autora:... Wiek:... Klasa:... Szkoła:... Imię i nazwisko nauczyciela koordynującego oraz nr telefonu kontaktowego:... Nazwa gatunku zwierzęcia przedstawionego w wierszyku: 1... 2... 3... Nazwa gatunku zwierzęcia przedstawionego na rysunku: 1... 2... 3...

KARTA ZGŁOSZENIA UCZESTNICTWA W KONKURSIE Prosimy o czytelne wypełnienie i odesłanie pocztą formularza do dnia 30 września 2012 r. na adres: Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego Plac Wolności 18 61-739 Poznań Nazwa i adres szkoły:......... Telefon:... Liczba uczniów przystępująca do konkursu literackiego:... Liczba uczniów przystępująca do konkursu plastycznego:... Liczba uczniów przystępująca do konkursu plastycznego i literackiego:... Imię i nazwisko, nr tel. kontaktowego nauczyciela koordynującego:......... (podpis dyrektora szkoły)

OŚWIADCZENIE Wyrażam zgodę na wykorzystanie mojej pracy przez Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego do celów promocyjnych i edukacyjnych. Imię i nazwisko autora:... Szkoła:... Tytuł pracy:............... (miejscowośd i data) (podpis rodzica lub prawnego opiekuna)