Fragm. Florist. Geobot. Polon. 19(1): 161 176, 2012 Eugleniny bezbarwne nowe i rzadkie gatunki dla flory Polski MAŁGORZATA PONIEWOZIK PONIEWOZIK, M. 2012. Colourless euglenophytes new and rare species for Polish flora. Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica 19(1): 161 176. Kraków. PL ISSN 1640-629X. ABSTRACT: The research on colourless euglenophytes (orders Euglenales and Heteronematales) was carried out in three reservoirs of the Łęczna-Włodawa Lake District. They were: mesotrophic Piaseczno lake, depressed reservoir Nadrybie and a small clay-pit located near Piaseczno lake. Altogether 25 taxa were determined. Among them Peranema cuneatum, P. infl exum, P. limax, P. granuliferum, P. sacculus, P. hyalinum, P. pleururum, Anisonema obliquum and Petalomonas minutula as new for Polish flora. Anisonema emarginatum is new for Europe. All determined taxa belong to following genera: Distigma, Khawkinea, Cyclidiopsis, Rhabdomonas, Peranema, Pseudoperanema, Anisonema, Entosiphon, Urceolus, Petalomonas and Dylakosoma. The most taxa were determined from littoral zone of Piaseczno lake, in small clay-pit they occurred sporadically. Generally, they were characterized by big fluctuations towards their occurrence during a vegetation period. KEY WORDS: Euglenophyta, colourless euglenophytes, taxonomy, biodiversity, Łęczna-Włodawa Lake District M. Poniewozik, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Katedra Botaniki i Hydrobiologii, ul. Konstantynów 1H, 20-708 Lublin, Polska; e-mail: gonium@kul.pl WSTĘP Eugleniny bezbarwne stanowią dosyć liczną grupę glonów. Według opracowania STARMA- CHA (1983) znanych jest 251 gatunków euglenin bezbarwnych. Wliczając odmiany i formy liczba taksonów jest jeszcze większa. Wśród nich najbardziej różnorodne rodzaje to Petalomonas (59 gatunków), Astasia (32) oraz Heteronema, Anisonema i Peranema (odpowiednio 22, 20 i 18 gatunków). Różnorodność taksonomiczna tej grupy jest porównywalna z dinofitami czy kryptofitami. Jednak badania, czy to florystyczne, czy też taksonomiczne euglenin bezbarwnych są stosunkowo skąpe. W ciągu ostatnich kilkunastu lat ukazało się zaledwie kilka publikacji na ten temat z terenu Polski (WOŁOWSKI 1991a, b, 1998; CABAŁA 2003; PONIEWOZIK 2005; PIĄTEK 2007). W literaturze dotyczącej florystyki euglenin z innych regionów świata pozycje również są nieliczne. Dotyczą one przede wszystkim Ukrainy (POPOVA & SAFONOVA 1976; VETROVA 1980). Prace o eugleninach bezbarwnych występujących w ekosystemach słodkowodnych pochodzą także z USA (WOŁOWSKI & WALNE 1997), Danii (LARSEN 1987), Korei Południowej (LEE 2002) oraz Australii (LEE i in. 2003;
162 Fragm. Florist. Geobot. Polon. 19(1), 2012 SCHROECKH i in. 2003). Wiele danych jest też w znanych kluczach do oznaczania euglenin (HUBER-PEZTALOZZI 1955; STARMACH 1983). W opracowaniach regionalnych SKUI (1926, 1939) znajduje się wiele oryginalnych opisów euglenin bezbarwnych. Niektóre prace dotyczą heterotroficznych euglenin występujących w wodach słonych (PATTERSON i in. 1993; PATTERSON & SIMPSON 1996). Częściej eugleniny heterotroficzne bywają obiektem badań molekularnych i taksonomicznych (TRIEMER & FRITZ 1987; TRIEMER & FARMER 1991; PRE- ISFELD i in. 2001; ANGELER i in. 2002; BUSSE & PREISFELD 2003). TEREN BADAŃ Badania prowadzono w trzech zbiornikach na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim (wschodnia Polska). Były to zbiorniki zróżnicowane pod względem morfometrycznym oraz troficznym. Były to: mezotroficzne jezioro Piaseczno, płytki, zapadliskowy zbiornik Nadrybie oraz mały, wiejski staw będący dawną glinianką. MATERIAŁ I METODY Badania nad różnorodnością euglenin bezbarwnych prowadzono w latach 2002 2004 (od sierpnia 2002 do lipca 2004). Stanowiły one część szerszych badań dotyczących całej gromady Euglenophyta w wybranych zbiornikach Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego. Próby wody pobierano pipetą z powierzchni dna do pojemników o pojemności 150 ml. Oznaczenia taksonomiczne prowadzono tylko na żywym materiale przy użyciu mikroskopu ECLIPSE E600 firmy Nikon. Do oceny zagęszczenia osobników w danej próbie wykorzystano 4-stopniową skalę, od + występowanie pojedyncze, przez 1 rzadko, 2 licznie do 3 masowo. Występowanie poszczególnych taksonów we florze Polski podano za opracowaniem Katalog prokariotycznych i eukariotycznych glonów odnotowanych w Polsce (SIEMIŃSKA & WOŁOWSKI 2003). WYNIKI I DYSKUSJA W ciągu dwuletnich badań oznaczono łącznie 25 taksonów euglenin bezbarwnych należących do 11 rodzajów (z wyłączeniem rodzajów Astasia i Menoidium). Niektóre z nich (oznaczone ) są nowymi dla Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, inne są nowymi dla flory Polski ( ). Anisonema emarginatum jest taksonem nowym dla flory Europy ( ). Distigma Ehrenberg (VETROVA 1980) Distigma proteus Ehrenberg (VETROVA 1980) Ryc. 1: 1, Ryc. 2: 5a 5d. Synonimy: Distigma tenax Ehrenberg (VETROVA 1980), D. pseudoproteus Pringsheim (VETROVA 1980), Astasia tenax Bütschli (VETROVA 1980), A. proteus (STARMACH 1983). Wymiary: 62,5 92,5 μm długości; 12,4 20( 25) μm szerokości. Komórki silnie metaboliczne, przedni koniec prosto ścięty, tylny wydłużony. Zawartość komórki przelewająca się. Peryplast spiralnie prążkowany z lewa na prawo. Drobne, liczne, owalne ziarna paramylonu zgrupowane głównie w przedniej połowie komórki. Jądro owalne, centralne. Dwie wici nierównej długości.
M. Poniewozik: Eugleniny bezbarwne we florze Polski 163 Ryc. (Fig.) 1. 1 Distigma proteus Ehrenberg; 2 Cyclidiopsis acus Korschikov; 3 Rhabdomonas incurva Fresenius; 4 Rhabdomonas costata (Korschikov) Pringsheim; 5 Peranema granuliferum Pénard; 6 Peranema sacculus Christen; 7 Peranema pleururum Skuja; 8 Pseudoperanema macromastix (Conrad) Larsen; 9a, 9b Anisonema emarginatum Stokes; 10 Anisonema obliquum Roskin. Skala (bar): 10 μm
164 Fragm. Florist. Geobot. Polon. 19(1), 2012 Występowanie: (+ 2). Uwagi: Wnętrze komórki trudne do obserwacji ze względu na ciągłe ruchy i przelewanie się zawartości komórki. Występowanie na świecie: kosmopolityczny (WOŁOWSKI 1998); Występowanie w Polsce: SOSNOWSKA-PÓŁTORACKA (1974) z Pojezierza Mazurskiego, MATUŁA (1980) z torfowisk w Karkonoszach; WOŁOWSKI (1998) z Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej; Siedlisko: torfowiska, bagna, stawy, rowy, ścieki (WOŁOWSKI 1998). Khawkinea Jahn & McKibben (WOŁOWSKI 1998) Khawkinea quartana (Moroff) Jahn & McKibben (WOŁOWSKI 1998) Ryc. 2: 6. Synonimy: Euglena quartana Moroff (WOŁOWSKI & WALNE 1997), Astasia quartana (Moroff) Pringsheim (WOŁOWSKI & WALNE 1997). Wymiary: 103,7 111,2 μm długości; 14,8 20 μm szerokości. Komórki wrzecionowate, metaboliczne, biegun apikalny zaokrąglony z niewielkim wcięciem, dolny wyciągnięty w ostro zakończony wyrostek. Peryplast skośnie prążkowany, prążkowanie wyraźne. Jądro lekko zepchnięte do dolnej połowy, cała komórka wypełniona owalnymi (2 5 μm długości) ziarnami paramylonu. Na rezerwuarze widoczna owalna, pomarańczowa sigma. Występowanie na świecie: Estonia (POPOVA & SAFONOVA 1976), Ameryka Północna (WOŁOWSKI & WALNE 1997); Występowanie w Polsce: WOŁOWSKI (1998) podaje ten gatunek z krasowego stawu w Bęble oraz z mulistego dna źródła Elżbieta w Złotym Potoku na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej; Siedlisko: wody stojące, bagna, źródła, pola ryżowe (WOŁOWSKI 1998). Cyclidiopsis Korschikov (VETROVA 1980) Cyclidiopsis acus Korschikov (VETROVA 1980) Ryc. 1: 2, Ryc. 3: 1. Synonimy: Astasia linealis Pringsheim (VETROVA 1980), A. cyclidiopsis (Korsch.) Popova (VETROVA 1980), Entosiphon acus var. hyalina Klebs (WOŁOWSKI & WALNE 1997), Cyclidiopsis korschikovii Matvienko (WOŁOWSKI & WALNE 1997). Wymiary: 120 195 μm długości; 5,4 11,3( 15) μm szerokości. Komórki igłowate, ostro zakończone. Przedni biegun prosto ścięty. Peryplast delikatnie podłużnie prążkowany lub gładki. Ziarna paramylonu pałeczkowate, niektóre bardzo cienkie (1,3 2,5 27,5 30 μm) lub grubsze (5 6 31 33,5 μm). Wić bardzo krótka. W czasie pływania komórki mogą być lekko zakrzywione. Występowanie: (+ 3). Występowanie na świecie: Łotwa, Rosja, Ukraina, Szwecja, Francja, Indochiny, Australia (VETROVA 1980); Występowanie w Polsce: PANEK i BURZYŃSKI (1985) ze zbiornika we Wrocławiu, OLEKSOWICZ (1986) z jezior w Borach Tucholskich; WOJCIECHOWSKA i SOLIS (2009) podają ten gatunek z jeziora Orchowego na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim bez ilustracji. Siedlisko: wody stojące (VETROVA 1980). Rhabdomonas Fresenius (VETROVA 1980) Rhabdomonas incurva Fresenius (VETROVA 1980) Ryc. 1: 3, Ryc. 2: 7. Synonim: Menoidium incurvum (Fresenius) Klebs (VETROVA 1980).
M. Poniewozik: Eugleniny bezbarwne we florze Polski 165 Ryc. (Fig.) 2. 1 Anisonema acinus Dujardin; 2 Entosiphon sulcatus (Dujardin) Stein; 3 Entosiphon ovatus Stokes; 4 Dylakosoma pelophilum Skuja; 5a, 5b, 5c, 5d Distigma proteus Ehrenberg; 6 Khawkinea quartana (Moroff) Jahn & McKibben; 7 Rhabdomonas incurva Fresenius; 8 Rhabdomonas costata (Korschikov) Pringsheim; 9a, 9b Peranema infl exum Skuja. Skala (bar): 10 μm
166 Fragm. Florist. Geobot. Polon. 19(1), 2012 Ryc. (Fig.) 3. 1 Cyclidiopsis acus Korschikov; 2 Peranema trichophorum (Ehrenberg) Stein; 3 Peranema cuneatum Playfair; 4 Peranema limax Christen; 5 Peranema granuliferum Pénard; 6 Peranema sacculus Christen; 7 Peranema hyalinum Christen; 8 Peranema pleururum Skuja. Skala (bar): 10 μm
M. Poniewozik: Eugleniny bezbarwne we florze Polski 167 Wymiary: (8 )11 20 μm długości; (3,8 )6,3 9,4 μm szerokości. Komórki krótkocylindryczne, lekko wygięte, dosyć grube, oba końce szeroko zaokrąglone. Wzdłuż komórki biegnie 8 żeberek. Ziarna paramylonu różnej wielkości, owalne, zgrupowane głównie w przedniej części komórki, pojedyncze ziarna mogą być też w dolnej części. Wić równa długości komórki. Występowanie: (+ 3). Występowanie na świecie: Europa, Azja, Australia, Ameryka (STARMACH 1983), Austria (KUSEL-FET- ZMANN 2002); Występowanie w Polsce: CABAŁA (2003) podaje ten gatunek z torfowiska w Budzyniu w okolicach Krakowa; Siedlisko: wody stojące i wolno płynące, stawy, bagna, zbiorniki okresowe, w planktonie i bentosie (VETROVA 1980). Rhabdomonas costata (Korschikov) Pringsheim (VETROVA 1980) Ryc. 1: 4, Ryc. 2: 8. Synonimy: Menoidium costatum Korschikov (VETROVA 1980), M. longum Pringsheim (VETROVA 1980), M. semilunaris var. regularis Wermel (VETROVA 1980), M. semilunaris Wermel (STARMACH 1983). Wymiary: 27 32 μm długości; 7,4 9,9 μm szerokości. Komórki cylindryczne, tylny koniec zaokrąglony, przedni prosto ścięty; peryplast z podłużnymi żebrami; komórka niemetaboliczna; w środku widoczne owalne ziarna paramylonu. Występowanie: (+ 3). Występowanie na świecie: Europa, Azja, Ameryka Północna (STARMACH 1983); Występowanie w Polsce: MATUŁA (1980) z torfowisk w Sudetach, WOŁOWSKI (1991b) z sucharów Wigierskiego Parku Narodowego, TOMASZEWICZ i in. (1996) z polihumusowych jezior Wigierskiego Parku Narodowego, CABAŁA (2003) na torfowisku w Budzyniu w okolicach Krakowa; Siedlisko: stojące i wolno płynące wody, plankton, zbiorniki okresowe, jeziora, bagna (VETROVA 1980). Peranema Dujardin (VETROVA 1980) Peranema trichophorum (Ehrenberg) STEIN 1878 Ryc. 3: 2. Synonimy: Trachelius trichophorus Ehrenberg (STEIN 1878), Peranema protracta Dujardin (STEIN 1878), P. cylindrica From. Mereschkovski (VETROVA 1980). Wymiary: (29,7 )44,5 69,2( 86,4) μm długości; (9,9 )15,6 24,7 μm szerokości. Komórki wydłużone, przedni koniec wyraźnie zwężony, tylny lekko zaokrąglony i spłaszczony, w środku lekko wgłębiony. Na przekroju komórka owalna. Peryplast spiralnie prążkowany. Bardzo dobrze widoczna gardziel i rozwinięty organ pałeczkowaty. Jądro w centrum komórki, często przesunięte w górę lub w dół. Widoczne liczne wakuole i okrągłe ziarna paramylonu. Wić gruba, wyprostowana, ruchliwa tylko na końcu, dłuższa od komórki (ok. 1,5 2 2,5-krotnie ok. 100 μm). Występowanie: (+ 2). Uwagi: Wnętrze komórki często trudne do obserwacji ze względu na dużą liczbę ziaren paramylonu; wszystkie organelle zmieniają swe położenie w czasie ruchów metabolicznych. Występowanie na świecie: kosmopolityczny (STARMACH 1983); Występowanie w Polsce: DREŻEPOLSKI (1938), BIERNACKA (1968) podaje ten gatunek z okolic Władysławowa; Siedlisko: wody stojące i wolno płynące (VETROVA 1980). Peranema cuneatum Playfair (STARMACH 1983) Ryc. 3: 3. Wymiary: 46,9 57,1 μm długości; 9,9 19 μm szerokości.
168 Fragm. Florist. Geobot. Polon. 19(1), 2012 Komórki wydłużone, silnie metaboliczne. Przedni koniec zwężony, tylny przypłaszczony i wyciągnięty w bocznie skierowany wyrostek. Organ pałeczkowaty rozwinięty. Wić gruba, skierowana do przodu, niewiele dłuższa od długości komórki, ruchliwa tylko na końcu. Uwagi: Dolny biegun komórki zakończony bocznym wyrostkiem, czym różni się od przedstawicieli P. trichophorum. Występowanie na świecie: Australia (HUBER-PESTALOZZI 1955), Austria (KUSEL-FETZMANN 2002); Peranema inflexum Skuja (STARMACH 1983) Ryc. 2: 9a 9b. Wymiary: 27,5 40 μm długości; 8,3 12,4 μm szerokości. Komórki wydłużone, silnie metaboliczne (po dodaniu glutaraldehydu przyjmuje postać kulistą). Przedni koniec lekko wydłużony i zaokrąglony, tylny zaokrąglony. Peryplast skośnie prążkowany. Organ pałeczkowaty bardzo dobrze rozwinięty; jądro w dolnej połowie komórki. Drobne, owalne ziarna paramylonu; wić mniej więcej równa długości komórki. Występowanie na świecie: Łotwa (STARMACH 1983), Austria (KUSEL-FETZMANN 2002); Siedlisko: kałuże leśne (STARMACH 1983). Peranema limax CHRISTEN 1962 Ryc. 3: 4. Wymiary: 34 μm długości; 22 μm szerokości. Komórka owalna, na biegunie apikalnym zaostrzona, dolny biegun szeroko zaokrąglony. Peryplast bardzo delikatnie prążkowany. Strona grzbietowa komórki wypukła. Jądro umieszczone bocznie, organ pałeczkowaty rozwinięty. Wić długości około 90 μm. Występowanie na świecie: Szwajcaria (CHRISTEN 1962); Siedlisko: rowy torfowe (CHRISTEN 1962). Peranema granuliferum Pénard (VETROVA 1980) Ryc. 1: 5, Ryc. 3: 5. Wymiary: 13,8 21,3 μm długości; 7,5 16,3 μm szerokości. Komórki jajowate, na przednim biegunie wyciągnięte i prosto ścięte, tylny biegun łagodnie zaokrąglony. Do peryplastu przyczepiają się cząstki detrytusu. Wić 1,5 2-krotnie dłuższa od komórki, gruba, ruchliwa w czasie pływania tylko na końcu (cała ruchliwa, gdy komórka zatrzymuje się). Występowanie: (+ 1). Uwagi: Z powodu licznych cząstek detrytusu przyklejonych do peryplastu wnętrze komórki niemożliwe do obserwacji. Występowanie na świecie: Łotwa, Ukraina, Niemcy, dawna Czechosłowacja, Węgry, Ameryka Północna, centralna Afryka (VETROVA 1980); Siedlisko: wody stojące (VETROVA 1980). Peranema sacculus CHRISTEN 1962 Ryc. 1: 6, Ryc. 3: 6. Wymiary: 18,5 27,2 μm długości; 9,9 15 μm szerokości. Komórki woreczkowate, metaboliczne. Przedni koniec zwężony, prosto ścięty, tylny szeroko zaokrąglony. Peryplast spiralnie prążkowany. Jedna gruba wić skierowana do przodu, ruchliwa głównie na końcu, dwukrotnie dłuższa od komórki. Organ pałeczkowaty dobrze rozwinięty. Jądro w centrum, w tyle komórki lub ułożone bocznie. Występowanie: (+ 2). Występowanie na świecie: Szwajcaria (CHRISTEN 1962), Austria (KUSEL-FETZMANN 2002); Siedlisko: w mule stawów (CHRISTEN 1962).
M. Poniewozik: Eugleniny bezbarwne we florze Polski 169 Peranema hyalinum Christen (STARMACH 1983) Ryc. 3: 7. Synonim: Pseudoperanema hyalinum Christen (STARMACH 1983). Wymiary: 35,8 38,5 μm długości; 14,8 17,3 μm szerokości. Komórki woreczkowate, na przednim biegunie wydłużone, na tylnym zaokrąglone. Peryplast delikatnie, gęsto, spiralnie prążkowany. Wewnątrz komórki, oprócz rezerwuaru, widoczne tylko jądro komórkowe położone nieco w tyle. Występowanie: (+ 1). Występowanie na świecie: Szwajcaria (STARMACH 1983); Siedlisko: w mule z siarkowodorem (STARMACH 1983). Peranema pleururum Skuja (VETROVA 1980) Ryc. 1: 7, Ryc. 3: 8. Wymiary: 62,5 μm długości; 14,7 μm szerokości. Komórka wydłużona, w przekroju obła. Przedni biegun lekko wydłużony, tylny spłaszczony, posiadający dosyć długi, boczny wyrostek. Po stronie brzusznej, przez niemal całą długość komórki biegnie skośnie bruzda. Peryplast delikatnie skośnie prążkowany. Jądro w środku komórki, organ pałeczkowaty dobrze widoczny. Wić gruba, ruchliwa tylko na końcu, skierowana do przodu. Występowanie na świecie: Łotwa, Ukraina, Zachodnia Syberia (VETROVA 1980), Austria (KUSEL-FET- ZMANN 2002); Siedlisko: wolno płynące wody (VETROVA 1980), kałuże, stawy, małe rzeki (STARMACH 1983). Pseudoperanema Christen (WOŁOWSKI 1998) Pseudoperanema macromastix (Conrad) LARSEN 1987 Ryc. 1: 8. Synonim: Peranema macromastix Conrad (POPOVA & SAFONOVA 1976). Wymiary: 26 34,6 μm długości; 18 19,8 μm szerokości. Komórki jajowate, spłaszczone grzbietobrzusznie, niemetaboliczne. Peryplast delikatnie, podłużnie lub lekko skośnie prążkowany. Dwie wici przednia dłuższa od komórki dwukrotnie (61,8 67 μm), gruba, zupełnie nieruchoma, tylna tylko nieznacznie dłuższa od komórki, cienka, bardzo ruchliwa. Występowanie na świecie: Belgia (CONRAD 1942), Ukraina (ASAUŁ 1975), Rosja (POPOVA & SAFONOVA 1976), Dania (LARSEN 1987); Występowanie w Polsce: WOŁOWSKI (1998) w stawach krasowych w Jerzmanowicach i w mulistym dnie źródła Elżbieta w Złotym Potoku na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, PIĄTEK (2007) z torfowiska Mydlniczka koło Krakowa;; Siedlisko: wody stojące i wolno płynące, jeziora, bagna, stawy rybne, zbiorniki okresowe, pola ryżowe, stawy (POPOVA & SAFONOVA 1976). Anisonema Dujardin (VETROVA 1980) Anisonema emarginatum Stokes (STARMACH 1983) Ryc. 1: 9a 9b, Ryc. 4: 1. Wymiary: 18,7 19,5 μm długości;14 14,5 μm szerokości. Komórki szerokoowalne, w czasie pływania mają tylny koniec wydłużony w niewielki wyrostek. Przedni koniec z niewielkim wgłębieniem; Dwie wici przednia cienka i dłuższa od komórki, tylna cienka, długości komórki. Paramylon w postaci drobnych, okrągłych ziaren. Występowanie: (+ 2). Występowanie na świecie: Ameryka Północna (STARMACH 1983); Siedlisko: kałuże (STARMACH 1983).
170 Fragm. Florist. Geobot. Polon. 19(1), 2012 Ryc. (Fig.) 4. 1 Anisonema emarginatum Stokes; 2a, 2b Anisonema acinus Dujardin; 3a, 3b Entosiphon sulcatus (Dujardin) Stein; 4 Entosiphon ovatus Stokes; 5 Entosiphon obliquus Klebs; 6 Urceolus cyclostomus (Stein) Mereschkovski (rys. za STARMACH 1983); 7a, 7b Petalomonas mediocanellata var. minor Shawhan & Jahn; 8 Petalomonas minutula Christen; 9 Petalomonas mediocanellata Stein; 10 Dylakosoma pelophilum Skuja. Skala (bar): 10 μm
M. Poniewozik: Eugleniny bezbarwne we florze Polski 171 Anisonema obliquum Roskin (STARMACH 1983) Ryc. 1: 10. Wymiary: 21,6 23 μm długości; 11,2 12 μm szerokości. Komórka jajowata, po stronie grzbietowej wypukła, strona brzuszna płaska. Dwie wici jedna grubsza, skierowana do przodu, ruchliwa na końcu, druga dłuższa, cieńsza, skierowana do tyłu. Występowanie: (+ 1). Występowanie na świecie: Rosja (STARMACH 1983); Siedlisko: kałuże (STARMACH 1983). Anisonema acinus Dujardin (WOŁOWSKI 1998) Ryc. 2: 1, Ryc. 4: 2a 2b. Synonimy: A. grande Stein (VETROVA 1980), A. acinus fo. grande (Stein) Popova i Andross (VETROVA 1980), Bodo grandis Ehrenberg (VETROVA 1980), Heteromita ovata Dujardin (VETROVA 1980). Wymiary: 22,5 55 μm długości; 10 30 μm szerokości, 6,3 11,3 μm grubości. Komórki odwrotnie jajowate, tylny koniec komórki szerokozaokrąglony, przedni lekko zwężony. Komórki niemetaboliczne, spłaszczone grzbietobrzusznie. Strona grzbietowa wypukła, strona brzuszna płaska, widać w niej bruzdę biegnącą wzdłuż komórki. Peryplast gładki lub delikatnie podłużnie prążkowany. Gardziel dobrze widoczna, jądro w dolnej części komórki, położone bocznie. Dwie wici, przednia cienka, bardzo ruchliwa i niewiele dłuższa od komórki lub podobnej długości, tylna dłuższa od komórki około 2 3-krotnie, grubsza, wlokąca się za komórką. We wnętrzu komórki widoczne wodniczki tętniące. Występowanie: (+ 1). Występowanie na świecie: kosmopolityczny (WOŁOWSKI 1998); Występowanie w Polsce: DREŻEPOLSKI (1948) z Winiar, WOŁOWSKI (1998) pojedynczo w mulistym dnie źródła Elżbieta w Złotym Potoku na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, PIĄTEK (2007) z torfowiska Mydlniczka koło Krakowa; Siedlisko: stojące i wolno płynące wody, bagna, bentos, zbiorniki okresowe, jeziora, stawy, pola ryżowe (VETROVA 1980). Entosiphon STEIN 1878 Entosiphon sulcatus (Dujardin) STEIN 1878 Ryc. 2: 2, Ryc. 4: 3a 3b. Synonimy: Anisonema sulcata Dujardin (STEIN 1878), Heteromita sulcata Mereschkovski (VETROVA 1980), Cyclidium margaritaceum Ehrenberg (VETROVA 1980), C. lineatum Weisse (VETROVA 1980). Wymiary: 22,5 28( 35) μm długości; 12 18,5( 24,3) μm szerokości. Komórki jajowate, tylny koniec szeroko zaokrąglony, przedni lekko zwężony z wyraźnym wgłębieniem na szczycie. Peryplast bezbarwny, twardy, komórka niemetaboliczna, posiada 8 (10 12) wyraźnych żeber. Syfon stożkowaty, długi, dochodzi do końca komórki. Syfon może się skracać i wydłużać. Dwie wici, jedna dłuższa od komórki 2-krotnie, druga mniej więcej długości komórki. W środku wiele ziarnistości. Występowanie: (+ 2). Uwagi: Entosifony często przebywają w martwych komórkach przedstawicieli fauny planktonowej. Po dodaniu substancji ułatwiających obserwację (np. glutaraldehyd, płyn Lugola) robią się beczułkowate. Występowanie na świecie: Estonia, Łotwa, Ukraina, Północna Azja (VETROVA 1980), Austria (KUSEL- FETZMANN 2002); Występowanie w Polsce: jako E. sulcatum podaje GOŁDYN (1989) z północnej Polski oraz CABAŁA (2003) z torfowiska w Budzyniu; Siedlisko: wody stojące i płynące, jeziora, bagna, zbiorniki efemeryczne, bentos, pola ryżowe, stawy (VETROVA 1980). Entosiphon ovatus Stokes (VETROVA 1980) Ryc. 2: 3, Ryc. 4: 4. Wymiary: 25 42 μm długości; 13,8 23,5 μm szerokości.
172 Fragm. Florist. Geobot. Polon. 19(1), 2012 Komórki owalne, tylny koniec szeroko zaokrąglony, przedni lekko zwężony i skośnie ścięty. Peryplast z widocznymi podłużnymi żebrami (jest ich 8 lub więcej nawet 12). Widoczny syfon, nie dochodzi on do końca komórki a do 2/3 lub ¾ długości. Jądro okrągłe, wić przednia długości komórki, tylna krótka. Występowanie: (+ 1). Występowanie na świecie: Łotwa, Ukraina, Szwecja, Finlandia, Szwajcaria, Węgry, Bułgaria, Azja, Ameryka Północna i Południowa (VETROVA 1980); Występowanie w Polsce: jako E. ovatum podaje CABAŁA (2003) na torfowisku w Budzyniu z okolic Krakowa; Siedlisko: wody stojące, bagna, w bentosie (VETROVA 1980). Entosiphon obliquus Klebs (VETROVA 1980 Ryc. 4: 5. Wymiary: 14 μm długości; 9 μm szerokości. Komórka o kształcie cytryny, na obu końcach wyraźnie zwężona. Syfon krótki, dochodzi do połowy długości komórki. Syfon powyżej wejścia do rezerwuaru (wystaje z komórki). Peryplast gładki. Dwie wici różnej długości. Porusza się drgając, tak jak inni przedstawiciele tego rodzaju. Występowanie: (2). Występowanie na świecie: Estonia, Łotwa, Ukraina, Szwecja, Węgry (VETROVA 1980); Występowanie w Polsce: CABAŁA (2003) podaje E. obliquum w próbach zimowych na torfowisku w Budzyniu w okolicach Krakowa; Siedlisko: wody stojące (VETROVA 1980). Urceolus Mereschkovski (VETROVA 1980) Urceolus cyclostomus (Stein) Mereschkovski (VETROVA 1980) Ryc. 4: 6. Synonim: Phialonema cyclostomum Stein (VETROVA 1980). Wymiary: 48,3 49,4 μm długości; 19,8 24,1 μm szerokości. Komórki metaboliczne, woreczkowate zakończone krótkim, tępym, zakrzywionym wyrostkiem. Przedni koniec zwężony a następnie mocno rozszerzony. Peryplast spiralnie prążkowany z lewej do prawej strony, prążki tworzą wyraźne żeberka lub listewki. Organ pałeczkowaty wystaje ponad komórkę na około 35 37 μm. Widoczne drobne ziarna paramylonu; wić gruba, dłuższa od komórki około 1,5-krotnie. Występowanie na świecie: Ukraina (DREŻEPOLSKI 1925; VETROVA 1980), Estonia, Łotwa, Szwecja, Chiny, Ameryka Północna, Afryka (VETROVA 1980), Austria (KUSEL-FETZMANN 2002); Występowanie w Polsce: DREŻEPOLSKI (1938, 1948), GERLOFF (1958), LECEWICZ (1998) z torfowiska Brzeziczno bez ilustracji; Siedlisko: wody stojące i wolno płynące, bentos, bagna, stawy rybne, zbiorniki okresowe (VETROVA 1980). Petalomonas STEIN 1878 Petalomonas mediocanellata STEIN 1878 Ryc. 4: 9. Wymiary: 19,8 μm długości; 8,7 μm szerokości. Komórka jajowata, niemetaboliczna, spłaszczona. Tylny koniec zaokrąglony i wgłębiony, przedni lekko wydłużony i prosto ścięty. Peryplast sztywny, bezbarwny. Wić cienka, nieco dłuższa od komórki. Występowanie na świecie: Estonia, Łotwa, Ukraina, Szwecja, Belgia, Niemcy, Austria, Węgry, Bułgaria, Azja, Ameryka Północna i Południowa (VETROVA 1980);
M. Poniewozik: Eugleniny bezbarwne we florze Polski 173 Występowanie w Polsce: NAMYSŁOWSKI (1925) podaje ten gatunek w wodach Bałtyku, podawany również przez DREŻEPOLSKIEGO (1938, 1948); Siedlisko: wody stojące i wolno płynące, stawy, bentos, zbiorniki okresowe (VETROVA 1980). var. minor Shawhan & Jahn (STARMACH 1983) Ryc. 4: 7a 7b. Wymiary: 9,5 μm długości; 7,3 μm szerokości. Komórka jajowata, podobna do komórek formy typowej. Peryplast bardzo gruby, wnętrze trudne do obserwacji, wić ruchliwa. Występowanie na świecie: Ameryka Północna (STARMACH 1983); Występowanie w Polsce: KYSELOWA (1977) w stawach zanieczyszczonych ściekami cukrowniczymi. Petalomonas minutula CHRISTEN 1962 Ryc. 4: 8. Wymiary: 13,5 17 μm długości; 11 15 μm szerokości. Komórki owalne ze ściętym szczytem. Boki komórki podwinięte jeden mniej, drugi nieznacznie bardziej. Peryplast gruby, gładki. Komórka niemetaboliczna. Wić jedna, trochę dłuższa od komórki. W środku komórki różne ziarnistości, liczne wakuole. Występowanie na świecie: Szwajcaria (CHRISTEN 1962); Siedlisko: różne zbiorniki wodne (STARMACH 1983). Dylakosoma Skuja (STARMACH 1983) Dylakosoma pelophilum Skuja (STARMACH 1983) Ryc. 4: 10. Wymiary: 34,6 34,8 μm długości; 23 24,7 μm szerokości. Komórki słabo metaboliczne, owalne, jajowate, grzbietobrzusznie spłaszczone. Całość komórki pokryta bakteriami wielkości około 3,5 4 4,5 μm. Porusza się ruchem pełzającym. Wić bardzo ruchliwa, dłuższa od komórki (około 45 μm). Zawartość komórki trudna do obserwacji z powodu obecności licznych bakterii na powierzchni. Występowanie na świecie: Łotwa, Szwecja (STARMACH 1983); Występowanie w Polsce: WOŁOWSKI (1995) podaje ten gatunek z Sucharu Rzepiskowego w Wigierskim Parku Narodowym. Siedlisko: w stawach i jeziorach na mule (STARMACH 1983). Większość z oznaczonych taksonów charakteryzowała się niewielką liczbą osobników w próbie. Jedynie przedstawiciele rodzaju Rhabdomonas tworzyły niekiedy silnie zagęszczone zbiorowiska. Wśród taksonów, które charakteryzowały się znaczną frekwencją w sezonie badawczym (przynajmniej kilkunastokrotne stwierdzenie obecności) zwrócono uwagę na czas ich występowania i wydaje się, że niektóre preferują warunki jakie stwarza określona pora roku, inne występują niezależnie od tego. Do tej ostatniej grupy można zaliczyć przedstawicieli rodzajów Cyclidiopsis, Rhabdomonas i Anisonema. Taksony z rodzajów Peranema i Entosiphon występowały głównie latem. Natomiast Distigma proteus była stwierdzana jedynie w miesiącach zimowych. W badaniach prowadzonych w sezonie wegetacyjnym w 1984 r. (maj październik) gatunek ten był jednak kilkakrotnie stwierdzany w miesiącach ciepłych (LECEWICZ 1998). Podobnie WOŁOWSKI (1998) podaje występowanie
174 Fragm. Florist. Geobot. Polon. 19(1), 2012 D. proteus w miesiącach wiosenno-letnich z ekosystemów wodnych Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej. Prawie wszystkie przedstawione w pracy taksony są nowymi dla flory Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego. Jedynie Distigma proteus, Cyclidiopsis acus i Urceolus cyclostomus były podawane wcześniej z tego terenu (LECEWICZ 1998; WOJCIECHOWSKA & SOLIS 2009). LITERATURA ANGELER D. G., SCHAGERL M. & MÜLLNER A. N. 2002. Taxonomic comments on the genus Menoidium (Euglenozoa), with a description of Menoidium intermedium sp. nov. Europ. J. Protistol. 38: 393 404. ASAUŁ Z. I. 1975. Viznachnik evglenovich vodorostij Ukrainskoj R.S.R. s. 407. Izdatel stwo Naukova Dumka, Kiiv. BIERNACKA I. 1968. Wpływ zanieczyszczenia wód portowych Władysławowa na zespoły porośli i bytujących w nich pierwotniaków. Ekol. pol. 16(9): 213 241. BUSSE I. & PREISFELD A. 2003. Systematics of primary osmotrophic euglenids: a molecular approach to the phylogeny of Distigma and Astasia (Euglenozoa). Int. J. Syst. Evol. Microbiol. 53: 617 624. CABAŁA J. 2003. Some interesting colourless euglenophytes found in southern Poland. Acta Soc. Bot. Polon. 72: 243 247. CHRISTEN H. R. 1962. Neue und wenig bekannte Eugleninen und Volvocalen. Rev. Algol. VI, 3: 162 202. CONRAD W. 1942. Flagellates du Vieil Escaunt a Bornem. Bull. Mus. Roy. Hist. Nat. Belg. 18(37): 1 29. DREŻEPOLSKI R. 1925. Przyczynek do znajomości polskich Euglenin. Kosmos 50: 173 270. DREŻEPOLSKI R. 1938. Rodzaje polskich wiciowców roślinnych. Kosmos 63(2): 73 106. DREŻEPOLSKI R. 1948. Eugleniny denne Les eugléniens bentheau. Mater. fizjogr. kraju 8: 1 18. GERLOFF J. 1958. Das Phytoplankton des Unterlaufes der Weichsel zwischen Pločk und Danzig. Willdenowia 2(1): 53 110. GOŁDYN R. 1989. Glony w sestonie środkowego odcinka rzeki Raduni, jej dopływów i zbiorników zaporowych. Fragm. Florist. Geobot. 34(1 2): 201 245. HUBER-PESTALOZZI G. 1955. Das Phytoplankton des Sűβwassers, 4. Teil: Euglenophyceen. Die Binnengewässer 16. s. 606. E. Schweizerbart, Stuttgart. KUSEL-FETZMANN E. 2002. Die Euglenophytenflora des Neusiedler Sees (Burgenland, Österreich). Band 32. s. 115. Abhandlungen der Zoologisch-Botanischen Gesellschaft in Österreich, Wien. KYSELOWA K. 1977. Glony denne w stawie po akumulacji ścieków cukrowniczych. Acta hydrobiol. 19(3): 215 231. LARSEN J. 1987. Algal studies of the Danish Wadden Sea. IV. A taxonomic study of the interstitial euglenoid flagellates. Nord. J. Bot. 7(5): 589 607. LECEWICZ W. 1998. Glony torfowiska Brzeziczno. Ann. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, Sectio C, 53: 149 183. LEE W. J. 2002. Some free-living heterotrophic flagellates from marine sediments of Inchon and Ganghwa Island, Korea. Korean J. Biol. Sci. 6: 125 143. LEE W. J., BRANDT S. M., VØRS N. & PATTERSON D. J. 2003. Darwin s heterotrophic flagellates. Ophelia 57(2): 63 98.
M. Poniewozik: Eugleniny bezbarwne we florze Polski 175 MATUŁA J. 1980. Nowe lub rzadkie dla flory Polski glony stwierdzone na torfowiskach wysokich w Sudetach. Fragm. Florist. Geobot. 26(1): 121 136. NAMYSŁOWSKI B. 1925. Przyczynek do znajomości fitoplanktonu Bałtyku. Kosmos 50: 1352 1354. OLEKSOWICZ A. S. 1986. Zbiorowiska glonów planktonowych i epifitonowych w trzech limnologicznie zróżnicowanych jeziorach z obszaru Borów Tucholskich. I. Fykoflora. Acta Univ. Nicolai Copernici, Pr. limnol. 15: 3 47. PANEK E. S. & BURZYŃSKI M. 1985. Flora glonów sztucznego zbiornika we Wrocławskim Ogrodzie Botanicznym. Acta Univ. Wratisl., 787, Pr. bot. 35: 71 91. PATTERSON D. J., NYGAARD K., STEINBERG G. & TURLEY C. M. 1993. Heterotrophic flagellates and other protists associated with oceanic detritus throughout the water column in the Mid North Atlantic. J. Mar. Biol. Ass. U.K. 73: 67 95. PATTERSON D. J. & SIMPSON G. B. 1996. Heterotrophic flagellates from coastal marine and hypersaline sediments in Western Australia. Europ. J. Protistol. 32: 1 24. PIĄTEK J. 2007. Algae of the peat bog in Modlniczka near Kraków (Wyżyna Krakowsko-Częstochowska upland, S Poland). Polish Bot. Stud. 24: 1 74. PONIEWOZIK M. 2005. Some Heteronema species (Euglenophyta) occurring in Łęczna-Włodawa Lakeland (Eastern Poland). Acta Soc. Bot. Pol. 4: 323 327. POPOVA T. G. & SAFONOVA T. A. 1976. Flora sporovych rastenij SSSR 9(2). Evglenovye vodorosli (Euglenophyta). s. 278. Izdatel stvo Nauka, Leningrad. PREISFELD A., BUSSE I., KLINGBERG M., TALKE S. & RUPPEL H. G. 2001. Phylogenetic position and inter-relationships of the osmotrophic euglenids based on SSU rdna, with emphasis on the Rhabdomonadales (Euglenozoa). Inter. J. Syst. Evol. Microbiol. 51: 751 758. SCHROECKH S., LEE W. J. & PATTERSON D. J. 2003. Free-living heterotrophic euglenids from freshwater sites in mainland Australia. Hydrobiologia 493: 131 166. SIEMIŃSKA J. & WOŁOWSKI K. 2003. Catalogue of Polish prokaryotic and eukaryotic alga. s. 251. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. SKUJA H. 1926. Vorarbeiten zu einer Algenflora von Lettland. I. Acta Horti. Bot. Univ. Latviensis 1: 33 54. SKUJA H. 1939. Beitrag Algenflora Lettlands. II. Acta Horti. Bot. Univ. Latviensis 11/12: 41 169. SOSNOWSKA-PÓŁTORACKA J. 1974. Zbiorowiska planktonowe trzech jezior mazurskich i zawartość chlorofilu w ich fitoplanktonie. Monogr. bot. 42: 1 152. STARMACH K. 1983. Euglenophyta Eugleniny. Flora Słodkowodna Polski 3. s. 563. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Kraków. STEIN F. 1878. Der Organismus der Infusorienthiere. 3. Der Organismus der Flagellaten. s. 154. Verlag von Wilhelm Engelmann, Leipzig. TOMASZEWICZ G. H., KOWALSKI W. & LESIAK T. 1996. Desmid flora of some polyhumic lakes in the Wigry National Park. Fragm. Florist. Geobot. 3: 261 276. TRIEMER R. E. & FARMER M. A. 1991. An ultrastructural comparison of the mitotic apparatus, flagellar apparatus and cytoskeleton in euglenoids and kinetoplastids. Protoplasma 164: 91 104. TRIEMER R. E. & FRITZ L. 1987. Structure and operation of the feeding apparatus in a colorless euglenoid, Entosiphon sulcatum. J. Protozool. 34: 39 47. VETROVA Z. I. 1980. Bessvetnyje vodorosli Ukrainy. s. 182. Izdatel stwo Naukova Dumka, Kiiv. WOŁOWSKI K. 1991a. New and rare species of the colourless Euglenophyta in Poland. Fragm. Florist. Geobot. 36(1): 105 115.
176 Fragm. Florist. Geobot. Polon. 19(1), 2012 WOŁOWSKI K. 1991b. Some Euglenophyta from the Wigry National Park (Suwałki Lake District, Poland). W: L. BURCHARDT (red.), IX Symposium Phycological Section Polish Botanical Association, International Symposium Evolution of freshwater lakes. Seria Biologia 46, s. 191 206. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań. WOŁOWSKI K. 1995. Dylakosoma pelophilum Skuja, a rare colourless euglenophyte found in Poland. Algol. Stud. 76: 75 78. WOŁOWSKI K. 1998. Taxonomic and environmental studies on euglenophytes of the Kraków-Częstochowa Upland (Southern Poland). Fragm. Florist. Geobot., Suppl. 6: 1 192. WOŁOWSKI K. & WALNE P. 1997. Euglenophytes from Southeastern United States, I. Colorless species. Algol. Stud. 86: 109 135. WOJCIECHOWSKA W. & SOLIS M. 2009. Glony pro- i eukariotyczne jezior Pojezierza Łęczyńsko- Włodawskiego. s. 86. Wydawnictwo KUL, Lublin. SUMMARY Colourless euglenophytes are still poorly known. For Polish flora they are described and illustrated in some papers (WOŁOWSKI 1991a, b, 1998; CABAŁA 2003; PIĄTEK 2007). From the Łęczna-Włodawa Lake District (Eastern Poland) some data are provided with the paper by LECEWICZ (1998) who, in samples from a peatbog determined 12 taxa from 7 genera. Some of them are illustrated. Also PONIEWOZIK (2005) presented the representatives of colourless euglenoids (from Heteronema genus). In this work the results of research from 2-year-old period (from August 2002 to July 2004) are presented. The near-shore zone of three, distinctly different (taking into consideration their origin, morphometry and trophy) reservoirs within the Łęczna-Włodawa Lake District were the research area. Altogether 25 taxa belonging to 11 genera were determined. The most numerous genus was Peranema represented by 8 taxa, the other were poorer in species, varieties or forms. Almost all of determined taxa are new for flora of the Łęczna-Włodawa Lake District. Some of them are also new for the Polish flora, i.e. Peranema cuneatum, P. infl exum or Anisonema obliquum. From the Łęczna-Włodawa Lake District among taxa described below the only Distigma proteus, Cyclidiopsis acus and Urceolus cyclostomus were reported earlier (LECEWICZ 1998; WOJCIECHOWSKA & SOLIS 2009), but none of them is accompanied by original drawings. Przyjęto do druku: 13.02.2012 r.