HORTPRESS SP. Z O.O. Świadomość ekologiczna rolników na temat biogazowni rolniczych analiza wyników ankiet Raport Agnieszka Czarnocka 2015 1 Niniejszy materiał został przygotowany w ramach projektu Biogazownia rolnicza krok po kroku ogólnopolskie działania informacyjno-edukacyjne współfinansowanego ze środków finansowych Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA ROLNIKÓW NA TEMAT BIOGAZOWNI ROLNICZYCH ANALIZA WYNIKÓW ANKIET WSTĘP Opracowanie poświęcone świadomości ekologicznej rolników na temat biogazowni rolniczych powstało na podstawie analizy ankiet, przeprowadzonych wśród rolników podczas targów rolniczych i ogrodniczych. Tematy, wokół, których skoncentrowana jest analiza dotyczą odnawialnych źródeł energii, głównie biogazowni rolniczych. Na podstawie przeprowadzonych badań chcieliśmy zbadać świadomość mieszkańców obszarów wiejskich na temat biogazowni rolniczych, substratów do biogazowni, korzyści i zagrożeń wynikających z funkcjonowania tych budowli itp. Opracowanie to zostało przeprowadzone w ramach projektu Biogazownia rolnicza krok po kroku, którego celem było podnoszenie świadomości i wiedzy mieszkańców gmin głównie rolników i ich rodzin oraz doradców rolnych w zakresie szeroko rozumianego tematu biogazowni rolniczych oraz przełamanie funkcjonujących w społeczeństwie stereotypów związanych z tym zagadnieniem. Podczas działań edukacyjno-informacyjnych, takich jak: promocja projektu na targach, prezentacja makiety biogazowni, obecność eksperta na stoisku podczas targów, produkcja filmu w biogazowni w Grzmiącej, przygotowanie broszur edukacyjnych oraz materiałów promujących projekt, przedstawialiśmy etapy produkcji, które prowadzą do powstania biogazu, ze szczególnym zwróceniem uwagi na to, jak dużą rolę w tym procesie odgrywa działalność rolnicza. Staraliśmy się edukować rolników w zakresie korzyści, które stwarza budowa biogazowni w okolicy ich zamieszkania, zwracaliśmy uwagę na możliwości rynku zbytu produktów wytworzonych w gospodarstwie oraz możliwości uprawy roślin przeznaczonych, jako substraty (np. kukurydza, rośliny energetyczne) lub zagospodarowania odpadów z gospodarstwa (odpady z hodowli zwierzęcej, roślinnej czy przemysłu spożywczego). Jednocześnie podkreślaliśmy, że powstanie biogazowni w okolicy miejsca zamieszkania ankietowanych stwarza szansę na tworzenie nowych miejsc pracy. Przeprowadzony projekt polegał na aktywnej edukacji oraz działaniach informacyjnych skierowanych do mieszkańców gmin rolników i ich rodzin oraz doradców rolnych, poprzez czynne uczestnictwo w targach i innych imprezach branżowych oraz seminariach. W ramach imprez prezentowaliśmy stoisko imitujące biogazownię, które było wyposażone w makietę przedstawiającą biogazownię krok po kroku od uprawy po wyprodukowanie biogazu, aż do uzyskania energii, np. prądu. Podczas targów prezentowana była również edukacyjna wystawa stworzona z roll-upów. Stoisko targowe było obsługiwane przez 3 4 osoby, które rozdawały broszury, materiały promujące projekt oraz rozdawały i wypełniały ankiety. Na podstawie ankiet został przygotowany niniejszy raport. 2
LISTA TARGÓW I WYSTAW Od stycznia do grudnia 2014 roku Wydawnictwo Hortpress prowadziło działania edukacyjno-informacyjne na następujących targach rolniczych i ogrodniczych: Targi Mechanizacji Rolnictwa POLAGRA-PREMIERY w Poznaniu (30.01 02.02) ok. 42 000 odwiedzających, Targi Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu Gardenia w Poznaniu (27.02 01.03) ok. 22 500 odwiedzających, XX edycja Międzynarodowych Targów Techniki Rolniczej AGROTECH w Kielcach (07 09.03) ok. 58 500 odwiedzających, XXII Targi Rolne Agrotechnika 2014 w Bratoszewicach (12 13.04) ok. 12000 odwiedzających, Zielona Gala i Podlaskie Targi Budownictwa Wiejskiego w Szepietowie (24 25.05) ok. 15 000 odwiedzających, Zielone Agro Show Polskie Zboża w Sielinku (07 08.06) ok. 34 000 odwiedzających, Opolagra w Kamieniu Śląskim (13 15.06) ok. 49 000 odwiedzających, XXI Regionalna Wystawa Zwierząt Hodowlanych i Dni z Doradztwem Rolniczym w Szepietowie (28 29.06) ponad 100 000 odwiedzających, AGRO-TECH XXXVII Międzynarodowe Targi Rolno-Przemysłowe w Minikowie (05 06.07) ok. 34 000 odwiedzających, XXVII edycja Targów Rolnych Agro Pomerania 2014 w Barzkowicach (12 14.09) ok. 130 000 odwiedzających, AGRO SHOW w Bednarach(19 21.09) ok. 150 000 odwiedzających, Jesienne Targi Rolno-Ogrodnicze AGROMARSZ Przyjazna Energia w domu i zagrodzie w Marszewie (12.10. 2014) ok. 20 000 zwiedzających. Wyżej wymienione targi odwiedziło ponad 667 000 rolników i ich rodzin. Podczas wszystkich imprez na stoisku zorganizowanym w ramach projektu Biogazownia rolnicza krok po kroku rozdano rolnikom około 20 000 ankiet. Rolnicy niezbyt chętnie wypełniali ankiety, dlatego do raportu wykorzystano dane z około 3 000 ankiet, co stanowi 15%. 3
OGÓLNE WYNIKI ANKIET 1. Ogólna liczba wypełnionych ankiet 2968. Liczba ankiet ogółem 2968 2. Podział gospodarstw według wielkości Na podstawie danych z ankiet została opracowana struktura gospodarstw według wielkości, wyrażona w hektarach. Spośród wszystkich ankietowanych aż 740 osób (24,93% badanych) miało gospodarstwo wielkości od 10,1 do 30 ha. Nieco mniej osób 510 miało gospodarstwo mniejsze, którego powierzchnia wnosi 1 10 ha. Wykres 1. Schemat podziału gospodarstw według wielkości 1,08% 39,42% 17,18% 24,93% < 1 ha 1-10 ha 10,1-30 ha 30,1-50 ha 50,1-100 ha >100 ha Brak odpowiedzi 3,77% 5,49% 8,12% 3. Podział gospodarstw według województw Projekt swoim zasięgiem obejmował działania na obszarze całego kraju. Targi, podczas, których były zbierana ankiety odbyły się na terenie kilku województw (wielkopolskiego, zachodniopomorskiego, kujawsko-pomorskiego, podlaskiego, łódzkiego, świętokrzyskiego). 4
Liczba gospodarstw Podział gospodarstw wg województw 800 700 668 600 500 400 300 200 100 0 106 211 105 43 177 79 155 113 88 227 36 97 177 16 161 Najwięcej ankietowanych, którzy brali udział w badaniu ankietowym pochodziło z województwa wielkopolskiego było ich aż 668 osób, co stanowi 22,51% wszystkich ankietowanych. Kolejnymi województwami, z których liczba badanych nieznacznie przekroczyła 200 osób były województwa podlaskie i kujawsko-pomorskie. Najmniej osób objętych badaniem było z województwa warmińsko-mazurskiego tylko 16 osób, co stanowi 0,54%. 4. Podział gospodarstw według wykształcenia Najwięcej ankietowanych stanowiły osoby z wykształceniem średnim. Takich osób było 1341, co stanowi ponad 45%. Dość duży odsetek badanych miało wykształcenie wyższe. Najmniej ankietowanych było z wykształceniem podstawowym. Wykształcenie Liczba ankietowanych (procent ankietowanych) wyższe 656 (22,1%) średnie 1341 (45,18%) zawodowe 518 (17,45%) podstawowe 130 (4,38%) brak odpowiedzi 323 (10,88%) 5
5. Podział gospodarstw według wieku Spośród wszystkich ankietowanych największy odsetek 32,78% stanowiły osoby w wieku od 41 do 65 lat. Dość dużo ankietowanych (27,12%) mieściło się w przedziale wiekowym 18 26 lat. Wiek Liczba osób (procent osób) 18 26 805 (27,12%) 27 40 773 (26,04%) 41 65 973 (32,78%) powyżej 65 95 (3,2%) brak odpowiedzi 322 (10,85%) 6. Charakter prowadzonej działalności Z przeprowadzonej ankiety wynika, iż spośród osób biorących udział w badaniu ponad 63% to osoby prowadzące produkcję rolniczą. Warto podkreślić, iż z grupy 3000 osób niemal połowa, bo 1432 zajmowała się produkcją roślinną. Natomiast produkcją zwierzęcą 1388 osób. Były też takie osoby, które zajmowały się zarówno produkcją roślinną jak i zwierzęcą. 14% ankietowanych zajmowało się produkcją ogrodniczą. Badaniem zostały też objęte osoby, które zajmują się działalnością pozarolniczą, np. handlem, doradztwem, przetwórstwem. Charakter prowadzonej działalności Liczba ankietowanych (procent ankietowanych) produkcja ogrodnicza 411 (13,85%) produkcja rolnicza 1879 (63,31%) roślinna 1432 (48,25%) zwierzęca 1388 (46,77%) przetwórstwo rolno-spożywcze 65 (2,19%) doradztwo 118 (3,98%) działalność naukowo-dydaktyczna 113 (3,81%) handel 268 (9,03%) inne 399 (13,44%) brak odpowiedzi 151 (5,09%) 6
SZCZEGÓŁOWE WYNIKI ANKIET W celu określenia świadomości osób, które wzięły udział w badaniu ankietowym zostało zadanych szereg pytań, m.in.: czy wiedzą, co to jest biogazownia, czy brali udział w szkoleniach, czy chcą zbudować biogazownię itd. Poniżej prezentujemy odpowiedzi na poszczególne pytania. PYTANIE TAK NIE NIE WIEM i BRAK ODP. Czy wie Pan/Pani co to jest biogazownia? 2548 383 37 Czy biogaz jest wykorzystywany, jako, źródło energii, np. do produkcji energii elektrycznej? (85,85%) 2395 (80,69%) Czy biogaz jest odnawialnym źródłem energii? 2420 (81,54%) Czy w okolicy miejsca Pana/Pani zamieszkania znajduje się biogazownia? Czy jej funkcjonowanie jest dla Pana/Pani uciążliwe? Czy w okolicy miejsca Pana/Pani zamieszkania planowana jest budowa biogazowni? 543 (18,30%) 202 (6,81%) 500 (16,85%) (12,90%) 140 (4,72%) 154 (5,19%) 1990 (67,05%) 1573 (53%) 1295 (43,63%) (1,25%) 433 (14,59%) 394 (13,28%) 435 (14,66%) 1193 (40,19%) 1173 (39,52%) Czy w miejscu Pana/Pani zamieszkania dostępne są informacje lub prowadzona jest akcja informacyjno--edukacyjna o odnawialnych źródłach energii? 925 (31,17%) 1279 (43,09%) 764 (25,74%) Czy korzystał Pan/Pani kiedyś ze szkoleń na temat odnawialnych źródeł energii? 965 (32,51%) 1766 (59,50%) 237 (7,99%) Czy widzi Pan/Pani korzyści dla swojego gospodarstwa wynikające z funkcjonowania biogazowni? 1316 (44,34%) 664 (22,37%) 988 (33,29%) Czy widzi Pan/Pani zagrożenia dla swojego gospodarstwa wynikające z funkcjonowania biogazowni? Czy posiada Pan/Pani w swoim gospodarstwie surowce, które mogą być wykorzystane w biogazowni? 246 (8,29%) 1375 (46,33%) 1992 (67,12%) 1085 (36,56%) 730 (24,59%) 508 (17,12%) Czy biogazownia może być dla Pana/Pani, rodziny, znajomych lub dla dzieci potencjalnym miejscem pracy? 1697 (57,18%) 476 (16,04%) 795 (26,78%) 7
Czy jest Pan/Pani zainteresowany budową biogazowni? 1075 (36,22%) 899 (30,29%) 994 (33,49%) Spośród wszystkich ankietowanych ponad 85% osób wie, czym jest biogazownia. Nieco mniej, bo niespełna 81% badanych wskazuje, iż biogaz wykorzystywany jest, jako źródło energii. Tylko15% ankietowanych nie wie czy biogaz służy do pozyskiwania energii, a ponad 81% uważa, że biogaz jest odnawialnym źródłem energii. Po przeanalizowaniu ankiet okazuje się, że w pobliżu miejsca zamieszkania ponad 18% ankietowanych znajduje się biogazowna. Zaledwie 7% respondentów uważa, iż funkcjonowanie takiej budowli jest uciążliwe. Prawie 17% ankietowanych wskazuje, że w przyszłości w ich okolicy planowana jest budowa biogazowni, zaś prawie 40% badanych takiej wiedzy nie posiada. Niezwykle ważnymi aspektami są: dostęp do informacji, a także przeprowadzanie akcji informacyjnoedukacyjnych na temat odnawialnych źródeł energii. Ponad 31% badanych zaznacza, iż w ich miejscu zamieszkania takie działania są prowadzone, zaś 43% ankietowanych takich szkoleń brakuje. Ponad 60% nigdy nie uczestniczyło w szkoleniach na temat odnawialnych źródeł energii. Należy podkreślić, że ponad 44% badanych widzi korzyści dla swojego gospodarstwa, jakie mogą wynikać z funkcjonowania biogazowni. 33% ankietowanych nie wie czy biogazownia może przynieść korzyści dla ich gospodarstwa. Być może wynika to z braku szkoleń w miejscu zamieszkania ankietowanych. 67% badanych nie dostrzega jakichkolwiek zagrożeń dla swojego gospodarstwa z racji funkcjonowania w pobliżu biogazowni. Tylko 8% badanych wskazuje, iż występują jakieś zagrożenia. 46% respondentów twierdzi, że w swoim gospodarstwie posiada surowce, które mogą być wykorzystane w biogazowni. 37% badanych wyklucza dostępność do takich surowców w obrębie gospodarstwa. Ponad 57% wskazuje, że biogazownia może być potencjalnym miejscem pracy dla mieszkańców regionu, zaś 16% nie widzi takiej możliwości. Tylko 36% badanych jest zainteresowanych budową biogazowni, z kolei brak zainteresowania wyraża 57% ankietowanych. Warto podkreślić, że nie wynika to z nieświadomości ankietowanych, ale z braku ustawy o odnawialnych źródłach energii oraz możliwości dofinansowania budowy biogazowni. Jakie zna Pan/Pani odnawialne źródła energii? Ponad 42% badanych zna odnawialne źródła energii, natomiast 58% nie posiada takiej wiedzy. Najbardziej znanym odnawialnym źródłem energii wg badanych jest energia wiatrowa, której znajomość wskazuje prawie 32% ankietowanych. Dość znaną jest także 8
energia słoneczna, którą wymienia, co 5 badany. Popularna jest też energia wodna wśród 15% badanych. Najrzadziej wymienianym źródłem energii jest energia geotermalna, której znajomość wskazuje tylko 7 osób z prawie 3 tys. ankietowanych. Odnawialne źródła energii Liczba ankietowanych (procent ankietowanych) energia słoneczna 574 (19,34%) energia wiatrowa 936 (31,54%) energia wodna 447 (15,06%) biogaz 173 (5,83%) energia geotermalna 7 (0,24%) nie zna odnawialnych źródeł energii 1711 (57,65%) Jakie widzi Pan/Pani korzyści dla swojego gospodarstwa wynikające z funkcjonowania biogazowni? Respondenci często zwracają uwagę na widoczne korzyści dla gospodarstwa wynikające z działania biogazowni. Według ankiety niemal połowa osób zauważa plusy tego typu inwestycji. Największą zaletą wg badanych jest oszczędność. Ankietowani wskazują także na możliwość wykorzystania produktów rolnych, ochronę środowiska, a także alternatywne źródło energii. Korzyści dla gospodarstwa Liczba ankietowanych (procent ankietowanych) źródło energii 83 (2,8%) oszczędność 249 (8,39%) ochrona środowiska 86 (2,9%) sprzedaż/wykorzystanie produktów rolnych 90 (3,03%) inne 21 (0,71%) nie określił, jakie korzyści widzi dla swojego gospodarstwa 824 (27,76%) nie widzi/nie zna korzyści dla swojego gospodarstwa 1652 (55,66%) 9
Jakie widzi Pan/Pani zagrożenia dla swojego gospodarstwa wynikające z funkcjonowania biogazowni? Tylko 8% badanych widzi zagrożenia, jakie mogą wynikać dla gospodarstwa z racji działania w pobliżu biogazowni, ale ponad 86% z tych osób nie potrafi wymienić, jakie to mogą być zagrożenia. Największym problemem dla ankietowanych, którzy wymieniali istniejące zagrożenia może być nieprzyjemny zapach wydobywający się z biogazowni. Wyszczególnienie Liczba ankietowanych (procent ankietowanych) nieprzyjemny zapach 19 (0,64%) wybuch biogazowni 3 (0,1%) inne 14 0,47%) nie określił, jakie zagrożenia widzi dla swojego gospodarstwa 211 (7,11%) nie widzi/nie zna zagrożenia dla swojego gospodarstwa 2722 (91,71%) Czy posiada Pan/Pani w swoim gospodarstwie surowce, które mogą być wykorzystywane w biogazowni? Jak już wcześniej było wspomniane ponad 46% badanych zaznacza, iż posiada surowce, które mogą być wykorzystane w biogazowni. Większość z nich nie potrafi jednak określić jakie to są surowce. Spośród tych, którzy taką wiedzę posiadają, najczęściej wymieniana była kukurydza (16% osób posiadających surowce) i gnojowica (14%). Część osób wskazuje na słomę, odpady poprodukcyjne i trawy. Wyszczególnienie Posiada surowce, które mogą być wykorzystywane w biogazowni, w tym: Liczba ankietowanych (procent ankietowanych) 1375 (46,33%) kukurydza/kiszonka 223 (7,51%) słoma 134 (4,51%) gnojowica/obornik 203 (6,84%) trawy 29 (0,98%) odpady poprodukcyjne 66 (2,22%) inne 29 (0,98%) 10
nie określił surowca, jaki posiada 788 (26,55%) Nie posiada/nie wie, jakie surowce mogą być wykorzystywane w biogazowni 1593 (53,67%) SZCZEGÓŁOWA ANALIZA ODPOWIEDZI NA PYTANIE, CO TO JEST BIOGAZOWNIA Z przeprowadzonej ankiety wynika, że ponad 85% badanych wie, czym jest biogazownia. Na podstawie tej odpowiedzi przygotowaliśmy opracowanie dotyczące znajomości tego zagadnienia według wielkości gospodarstwa, wykształcenia, województwa i wieku respondentów. 1. Podział ankietowanych według wielkości gospodarstwa i znajomości zagadnienia biogazowni Najwięcej osób, które poprawnie odpowiedziały na to pytanie ma średniej wielkości gospodarstwo. Zdecydowanie największą wiedzę na temat biogazowni wg badania wykazują gospodarze mający areał od 10 do 30 ha. Stanowią oni prawie 23% wszystkich ankietowanych. Duży odsetek osób orientujących się w tematyce biogazu to rolnicy posiadający od 1 do 10 ha. Wielkość gospodarstwa Liczba osób, które wiedzą, co to jest biogazownia (procent badanych) < 1 ha 24 (0,81%) 1 10 ha 428 (14,42%) 10,1 30 ha 675 (22,74%) 30,1 50 ha 220 (7,41%) 50,1 100 ha 149 (5,02%) > 100 ha 104 (3,5%) brak odpowiedzi 948 (31,94%) 2. Podział ankietowanych według województw i znajomości zagadnienia biogazowni 11
Największą znajomością zagadnienia biogazownia odznaczają się ankietowani z województwa wielkopolskiego 19%. Taką wiedze posiada również wiele osób z województw: kujawsko-pomorskiego, podlaskiego i łódzkiego. Wyszczególnienie Liczba osób, które wiedzą, co to jest biogazownia (procent badanych) województwo dolnośląskie 88 (2,96%) województwo kujawsko-pomorskie 198 (6,67%) województwo lubelskie 92 (3,1%) województwo lubuskie 38 (1,28%) województwo łódzkie 158 (5,32%) województwo małopolskie 63 (2,21%) województwo mazowieckie 130 (4,38%) województwo opolskie 104 (3,5%) województwo podkarpackie 73 (2,46%) województwo podlaskie 197 (6,64%) województwo pomorskie 28 (0,94%) województwo śląskie 84 (2,83%) województwo świętokrzyskie 146 (4,92%) województwo warmińsko-mazurskie 14 (0,47%) województwo wielkopolskie 575 (19,37%) województwo zachodniopomorskie 135 (4,55%) brak odpowiedzi 425 (14,32%) 3. Podział ankietowanych według wykształcenia i znajomości zagadnienia biogazowni Aż 40% spośród wszystkich badanych stanowią osoby posiadające średnie wykształcenie i odznaczające się wiedzą na temat biogazowni. Prawie 20% badanych, którzy znają pojęcie biogazowni ma wykształcenie wyższe. Wykształcenie Liczba osób, które wiedzą, co to jest biogazownia (procent badanych) wyższe 578 (19,47%) 12
średnie 1186 (39,96%) zawodowe 434 (14,62%) podstawowe 99 (3,34%) brak odpowiedzi 251 (8,46%) 4. Podział ankietowanych według wieku i znajomości zagadnienia biogazowni Z wykonanej ankiety należy wnioskować, iż prawie 30% wszystkich badanych, posiadających przynajmniej podstawową wiedzę na temat biogazu jest w wieku 41 65 lat. Dużą grupę osób, które odpowiedziały twierdząco na pytanie odnośnie znajomości pojęcia biogazowni stanowią osoby w wieku 18 26 lat (23% wszystkich badanych), a także 27 40 lat (23% wszystkich badanych). Wiek Liczba osób, które wiedzą, co to jest biogazownia (procent badanych) 18 26 677 (22,81%) 27 40 671 (22,61%) 41 65 876 (29,51%) powyżej 65 77 (2,59%) brak odpowiedzi 247 (8,32%) 13
PODSUMOWANIE Wyniki badania skłaniają do sformułowania kilku wniosków: 1. Polskie społeczeństwo można ogólnie opisać, jako przyjaźnie nastawione do środowiska, a tym samym do energii odnawialnej, świadczy o tym zainteresowanie ekspozycją stoiska na targach. Jednocześnie możemy stwierdzić, że jest to społeczeństwo nieufne brak zaangażowania w wypełnianie ankiet podczas targów. 2. Z przeprowadzonych badań ankietowych możemy stwierdzić, że rolnicy, doradcy rolni i osoby związane z obszarami wiejskimi mają bardzo ogólną wiedzę na temat biogazowni, co sugeruje, że działania edukacyjno-informacyjne na tych terenach są potrzebne. 3. Z przeprowadzonych badań wynika, że niespełna połowa społeczeństwa wie, co to jest energia odnawialna i potrafi wskazać, chociaż jedno jej źródło. Z tego wynika, że bardzo potrzebne są działania edukacyjne na tych terenach. 4. Ankietowani postrzegają biogazownie pozytywnie, oczekując korzyści dla swojego gospodarstwa jednak jest to niespełna połowa ankietowanych. 5. Prawie wszyscy ankiety nie widzą zagrożenia ze strony biogazowni dla siebie i swoich bliskich. 6. Największą znajomością zagadnienia biogazowni odznaczają się ankietowani z województwa wielkopolskiego, kujawsko-pomorskiego, podlaskiego i łódzkiego, w pozostałych województwach zaznajomienie z tą tematyką jest mniejsze. 7. Rolnicy szukają dodatkowych źródeł dochodu, pozarolniczych może to być np. produkcja surowca do biogazowni, praca w biogazowni. 14
8. Aż 36% badanych jest zainteresowanych budową biogazowni, szukają informacji na temat możliwości dofinansowania takich budowli. 9. Polscy rolnicy, ich rodziny, doradcy są otwarci na zmiany i innowacje w swoich gospodarstwach, szukają szkoleń i chętnie biorą w nich udział, interesuje ich energia odnawialna i wszelkie nowinki z tym związane. Prowadzenie działań edukacyjnoinformacyjnych, połączonych z ekspozycją targową daje bardzo dobry efekt końcowy. 10. Takie przedsięwzięcia powinny być prowadzone na szerszą skalę, obejmując inne zagadnienia związane z ochroną środowiska, energią odnawialną, zmianami klimatu i ich wpływem na rolnictwo. 15