162 B. Pepliñski, STOWARZYSZENIE D. Majchrzycki EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom VIII zeszyt 2 Benedykt Pepliñski, Dariusz Majchrzycki Akademia Rolnicza w Poznaniu ZRÓ NICOWANIE REGIONALNE KOSZTÓW ZAKUPU MIÊSA WIEPRZOWEGO W POLSCE W LATACH 2003-2005 REGIONS DIVERSITY OF PORK PURCHASE COSTS IN POLAND IN YEARS 2003-2005 S³owa kluczowe: analiza regionalna, miêso wieprzowe, zak³ady miêsne, koszt zakupu Key words: regional analysis, pork meat, slaughterhouses, purchase cost Synopsis. Praca obejmuje analizê czynników kszta³tuj¹cych poziom kosztów zakupu miêsa wieprzowego przez zak³ady miêsne w gospodarstwach po³o onych w czterech makroregionach. Wstêp Postêpuj¹cy proces koncentracji w przemyœle miêsnym w po³¹czeniu ze wzrastaj¹c¹ konkurencj¹ na rynku detalicznym ze strony rodzimych, jak i zagranicznych producentów sprawiaj¹, e coraz czêœciej zak³ady miêsne s¹ zmuszone do poszukiwania surowca wieprzowego wysokiej jakoœci poza dotychczasowymi rejonami skupu. Zró nicowanie przestrzenne, które jest naturaln¹ cech¹ gospodarki ywnoœciowej [Rejman, Halicka 2001] w zakresie produkcji, skupu, cen skupu tuczników przyczyniaj¹ siê do wystêpowania ró nic w poziomie kosztów pozyskania miêsa wieprzowego, który jest g³ównym kosztem w zak³adach miêsnych. Przeprowadzenie analizy kosztów pozyskania miêsa w uk³adzie przestrzennym, w zwi¹zku z brakiem takich analiz ma zatem uzasadnienie nie tylko naukowe, ale równie praktyczne. Dlatego te celem artyku³u jest analiza kszta³towania siê kosztów pozyskania miêsa z ywca wieprzowego oraz czynników determinuj¹cych ich poziom w ujêciu regionalnym. Materia³ i metody Podstawowym materia³em do analiz s¹ ceny ywca wieprzowego podawane w masie poubojowej ciep³ej (MPC) oraz miêsnoœæ tuczników w poszczególnych klasach, publikowane w biuletynach informacyjnych na stronach internetowych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi przez G³ówny Inspektorat Jakoœci Handlowej Artyku³ów Rolno-Spo ywczych. Zakres czasowy pracy obejmuje okres od 10.08.2003 do 01.01.2006. W przypadku analiz cen tuczników w klasie S ze wzglêdu na dostêpnoœæ danych analiza obejmuje krótszy okres od 07.03.2004 do 01.01.2006. Zakres przestrzenny pracy obejmuje ceny ywca wieprzowego podawane w ujêciu tygodniowym w Polsce oraz w 4 makroregionach wyodrêbnionych przez G³ówny Inspektorat Jakoœci Handlowej Artyku³ów Rolno-Spo ywczych: makroregion pó³nocny: województwa: kujawsko-pomorskie, pomorskie, warmiñsko-mazurskie, makroregion œrodkowo-wschodni: województwa: ³ódzkie, mazowieckie, podlaskie, makroregion po³udniowo-wschodni: województwa: lubelskie, ma³opolskie, podkarpackie, œl¹skie, œwiêtokrzyskie,
Zró nicowanie regionalne kosztów zakupu miêsa wieprzowego w Polsce w latach 2003-2005 163 makroregion zachodni, województwa: dolnoœl¹skie, lubuskie, opolskie, wielkopolskie, zachodnio-pomorskie. Niniejsza praca obejmuje analizê porównawcz¹: poziomu kosztów zakupu miêsa wieprzowego w klasach miêsnoœci S, E, U, R, O, P dla Polski i 4 makroregionów oraz przeciêtnych cen tuczników, analizê miêsnoœci tuczników dla Polski i 4 makroregionów, cen skupu tuczników w wadze ywej (w..) dla Polski i 4 makroregionów. Analiza obejmuje wy³¹cznie koszty miêsa wieprzowego, nie obejmuje zatem kosztów logistycznych zwi¹zanych m.in. z kosztami transakcyjnymi i transportu. Koszt zakupu miêsa stanowi iloraz ceny tuczników w MPC w poszczególnych klasach miêsnoœci oraz miêsnoœci tuczników w poszczególnych klasach. Wyniki Produkcja, skup oraz ubój ywca wieprzowego nie s¹ roz³o one równomiernie na terenie ca³ego kraju, lecz skoncentrowane na terenie 4 województw: kujawsko-pomorskiego, ³ódzkiego, mazowieckiego i wielkopolskiego. Trzy pierwsze obejmuj¹ blisko 1/3 produkcji skupu i uboju, natomiast w województwie wielkopolskim wytwarza siê i skupuje ponad 1/4 ywca wieprzowego, natomiast w uboju jego udzia³ zmniejszy³ siê do zaledwie 18,6%. W 4 województwach o najmniejszym udziale realizuje siê zaledwie oko³o 10% produkcji, skupu i przetwórstwa. Pierwsze 4 województwa obejmuj¹ 32,5% powierzchni kraju i 34,5% ludnoœci, podczas gdy pozosta³e 17,9% powierzchni kraju i 23,8% ludnoœci [GUS 2006]. W ujêciu makroregionów najwiêksze udzia³y w badanych obszarach zajmuje makroregion zachodni (powy ej 35%), najmniejszy po³udniowo-wschodni (16,6-21,0%). Obejmuj¹ one jednak odpowiednio 30,7 i 26,3% powierzchni oraz 26,2% oraz 35,5% ludnoœci (tab. 1). Wystêpuje tak e znaczne ró nice pomiêdzy skupem a ubojem. Wiêkszymi ubojami w stosunku do skupu cechuj¹ siê makroregiony œrodkowo-wschodni i po³udniowo-wschodni. Szczególnie wyró nia siê w tym parametrze województwo wielkopolskie, z którego 1/3 produkcji, tj 9,25% produkcji krajowej ubijane jest poza nim. Wszystkie te czynniki powoduj¹, e zak³ady miêsne zmuszone s¹ do przewo enia znacznych iloœci ywca wieprzowego na znaczne odleg³oœci. W analizowanym okresie przeciêtne koszty zakupu miêsa wieprzowego w Polsce ulega³y znacznym zmianom i waha³y siê od 7,75 z³/kg miêsa w grudniu 2003 do 12,41 z³/kg we wrzeœniu 2004 roku (rys. 1). W ujêciu regionalnym prawie w ca³ym badanym okresie najwy sze koszty pozyskania miêsa wystêpowa³y w makroregionie œrodkowo-wschodnim. Zwi¹zane to by³o m.in. z najwy szymi cenami skupu tuczników. Dodatkowo koszty zakupu miêsa wieprzowego podnosi³a, ni sza o 0,66 pkt% miêsnoœæ skupowanych tuczników w stosunku do przeciêtnej w kraju, która wynios³a 52,15%. Najni sze koszty zakupu miêsa wystêpowa³y natomiast najczêœciej w makroregionie zachodnim. Zwi¹zane to by³o z tym, e ceny skupu w tym makroregionie by³y zazwyczaj najni sze, ponadto skupowane tuczniki cechowa³y siê wy sz¹ o 0,07 pkt% miêsnoœci¹ od przeciêtnej w kraju (tab. 2). Zró nicowanie poziomu kosztów zakupu miêsa wieprzowego nie przebiega wy³¹cznie na p³aszczyÿnie regionalnej. Tabela 1. Produkcja, skup i ubój ywca wieprzowego w Polsce w 2004 roku Wyszczególnienie Produ- kcja Razem makroregionpó³nocny Razem makroregionœrodkowo-wschodni Razem makroregionpo³udniowo-wschodni Razem makroregionzachodni ród³o: Waloch[2006]: Analiza regionalna Polsce. Praca doktorska, AR Poznañ. 2538,9 493,2 640,5 451,5 952,8 Skup Ubój Produ- kcja Skup t ys. ton % 1883,6 388,1 461,9 313,7 719,8 654,3 105,0 178,5 137,7 233,0 19,43 25,24 17,79 37,54 20,61 24,53 16,66 38,21 U bój Ubój produkcja 16,05 27,29 21,05 35,61 0,00-4,55 2,76-2,60 produkcji rolniczychsurowców zwierzêcychi ichprzetwórstwa w
164 B. Pepliñski, D. Majchrzycki 13,5 [z³/kg] 12,5 Makroregion pó³nocny 11,5 Makroregion œrodkowo-wschodni 10,5 Makroregion po³udniowo-wschodni 9,5 Makroregion zachodni 8,5 7,5 03-08-10 03-10-10 03-12-10 04-02-10 04-04-10 04-06-10 04-08-10 04-10-10 04-12-10 05-02-10 05-04-10 05-06-10 05-08-10 05-10-10 05-12-10 Rysunek 1. Przeciêtne koszty zakupu miêsa wieprzowego w Polsce w okresie 10.08.2003-01.01.2006 ród³o: opracowanie w³asne na podstawie cen publikowanych przez G³ówny Inspektorat Jakoœci Handlowej Artyku³ów Rolno-Spo ywczych. Du o wiêksze dysproporcje wystêpuj¹ w koszcie zakupu miêsa z tuczników o ró nej miêsnoœci. Wystêpuj¹ tutaj równie ró nice regionalne. Zosta³y one ukazane na rysunku 2. Najmniej kosztowa³o miêso zakupione z tuczników w klasie E i S i wynios³o odpowiednio 9,36 i 9,40 z³/kg miêsa, podczas gdy najdro sze by³o miêso z tuczników o miêsnoœci poni ej 40% 11,37 z³/kg, a wiêc o ponad 20% wiêcej. Stanowi¹ one jednak zaledwie 1,85% skupionych tuczników. Przeciêtny poziom kosztów zakupu 1 kg miêsa w analizowanym okresie wyniós³ 9,76 z³. Wy sze koszty zakupu miêsa z tuczników o ni szej miêsnoœci mog¹ byæ zwi¹zane z wy szymi walorami smakowymi nadawanymi przez t³uszcz znajduj¹cy siê w schabie, golonce itd. oraz tym, e iloœæ wyrobów z jednego kilograma miêsa z tucznika w klasie P jest wy sza od uzyskanej z tucznika w klasie E i S. Wielkoœæ ró nicy w poziomie kosztów zakupu miêsa mo e œwiadczyæ o z³ej polityce surowcowej zak³adów miêsnych. Tabela 2. Poziom kosztów zakupu miêsa Polsce w okresie 10.08.2003-01.01.2006 wieprzowego, cen skupu i miêsnoœci tuczników w Wyszczególnienie S E U R O P Razem P olska M akroregionpó³nocny Makroregionœrodkowowschodni Makroregionpo³udniowowschodni M akroregionzachodni ród³o: opracowanie w³asne na Artyku³ów Rolno-Spo ywczych. 9,40 0,90 61,52 9,47 0,99 61,67 4,43 9,54 0,93 61,25 4,43 9,09 0,83 61,36 4,23 9,40 0,84 61,50 9,36 0,97 57,30 4,24 9,43 0,99 57,43 4,27 9,63 1,01 57,13 4,36 9,30 1,01 57,38 4,22 9,23 0,95 57,21 4,18 9,76 1,08 52,60 4,08 9,79 1,10 52,71 4,10 10,06 52,58 4,21 9,77 52,53 4,09 9,62 1,05 52,58 4,02 10,23 1,19 47,76 3,92 10,18 1,24 47,74 3,91 10,61 1,28 47,67 4,06 10,26 1,21 47,71 3,94 10,07 1,12 47,86 3,85 10,54 1,34 42,86 3,69 10,51 1,34 42,59 3,68 10,86 1,45 42,95 3,80 10,45 1,33 42,82 3,65 10,42 1,29 43,06 3,64 podstawie cenpublikowanychprzezg³ównyinspektorat Jakoœci 11,37 1,59 38,03 3,59 11,36 1,85 37,89 3,63 11,65 1,64 38,07 3,64 11,26 1,49 38,17 3,54 11,27 1,42 38,07 3,53 9,76 1,09 52,48 3,98 9,72 53,15 4,01 10,12 1,17 51,86 4,07 9,78 1,13 51,90 3,94 9,63 1,04 52,55 3,93 Handlowej
Zró nicowanie regionalne kosztów zakupu miêsa wieprzowego w Polsce w latach 2003-2005 165 12 11 [z³/kg] Makroregion pó³nocny Makroregion œrodkowo-wschodni Makroregion po³udniowo-wschodni Makroregion zachodni 10 9 Rysunek 2. Przeciêtne koszty zakupu miêsa wieprzowego z tuczników o ró nej miêsnoœci w Polsce w okresie 10.08.2003-01.01.2006 ród³o: opracowanie w³asne na podstawie cen publikowanych przez G³ówny Inspektorat Jakoœci Handlowej Artyku³ów Rolno- Spo ywczych. Najdro sze by³o miêso skupowane w makroregionie œrodkowo-wschodnim 10,12 z³/kg, a wiêc o 3,67% wiêcej ni przeciêtnie w kraju i o 5,04% wiêcej ni w makroregionie zachodnim, który cechowa³ siê najni szymi kosztami. Makroregion œrodkowo-wschodni cechuje siê najwy szymi kosztami niezale nie od klasy miêsnoœci skupowanych tuczników. Najni sza ró nica wystêpowa³a w przypadku tuczników w klasie S 1,45%, najwy sza w przypadku tuczników w klasie R 3,72%, tj. 0,38 z³/kg miêsa. Najni szymi kosztami zakupu tuczników w przeliczeniu na miêso cechowa³y siê makroregion po³udniowo-wschodni dla klas S i P oraz zachodni dla pozosta³ych klas. Ceny by³y ni sze od przeciêtnych w kraju od 0,9 do 1,6%, tylko w klasie S by³y ni sze o 3,6%, gdy w makroregionie po³udniowo-wschodnim zak³ady miêsne premiowa³y tuczniki o najwy szej miêsnoœci w minimalnym zakresie. Znaczna ró nica w poziomie miêsnoœci pomiêdzy makroregionami pó³nocnym i po³udniowowschodnim w wysokoœci 1,9 pkt.% (tab. 2) istotnie wp³ywa na koszty zakupu miêsa wieprzowego. Je eli kupuj¹cy uwzglêdni¹ ceny tuczników w wadze ywej to powinni kupowaæ tuczniki w makroregionie po³udniowo-wschodnim, gdy s¹ one tañsze o 0,07 z³/ kg, czyli o blisko 1,78% ni w makroregionie pó³nocnym, jednak w przeliczeniu na czyste miêso koszty zakupu okaza³y siê ni sze w makroregionie pó³nocnym o 0,6%, a wiêc lepiej kupowaæ tuczniki w tym makroregionie. Atutem makroregionu pó³nocnego jest wiêksza koncentracja produkcji tuczników w du ych fermach przemys³owych, co dodatkowo przemawia za zakupami w tym regionie. Najni sze przeciêtne ceny miêsa wieprzowego w makroregionach zachodnim i pó³nocnym mog¹ byæ zwi¹zane z koniecznoœci¹ poniesienia wiêkszych kosztów transportu tuczników do zak³adów po³o onych w innych makroregionach, w zwi¹zku z powy szym s¹ bardziej sk³onne do zap³aty wy szej ceny za tuczniki wyprodukowane w pobli u zak³adu przetwórczego. Szczegó³owa analiza pokazuje, e w makroregionach pó³nocnym i zachodnim, które produkuj¹ wiêcej tuczników ni ubijaj¹, relatywnie wy sze koszty s¹ z pozyskanych tuczników w klasie S, E oraz P, najni sze natomiast w klasie R. Mo e to byæ zwi¹zane z tym, e zak³ady miêsne przygotowuj¹c ofertê dla rolników spoza swojego regionu chc¹ pozyskaæ surowiec lepszy jakoœciowo, wiêc s¹ sk³onne zap³aciæ wiêcej za tuczniki w klasie E i S, stosuj¹ te mniejsze potr¹cenia za tuczniki o mniejszej miêsnoœci. Wszystko to sprawia, e te makroregiony cechuj¹ siê najni sz¹ zmiennoœci¹ poziomu cen tuczników, a wiêc tak e kosztów pozyskania miêsa. Wzrost miêsnoœci przyczynia siê tak e do wzrostu zmiennoœci poziomu cen. Zale noœæ tê pokazuje odchylenie standardowe, gdzie w klasie S przeciêtnie koszty zakupu miêsa w analizowanym okresie ró ni³y siê o 0,90 z³/kg, podczas gdy w przypadku klasy P a o 1,59 z³/kg.
166 B. Pepliñski, D. Majchrzycki Wnioski 1. Koszty pozyskania miêsa wieprzowego cechuj¹ siê du ¹ zmiennoœci¹ zarówno w uk³adzie czasowym, jak i przestrzennym. 2. Wzrost poziomu miêsnoœci tuczników powoduje, e koszty zakupu miêsa ulegaj¹ obni eniu. Znaczne dysproporcje w koszcie zakupu miêsa w zale noœci od miêsnoœci tuczników mog¹ œwiadczyæ o z³ej polityce surowcowej zak³adów miêsnych. 3. Makroregiony, które s¹ eksporterami netto ywca wieprzowego cechuj¹ siê relatywnie ni szymi cenami tuczników w klasie R, a wy szymi w klasie S, E i P. 4. Ni sze ceny w makroregionach pó³nocnym i zachodnim wynikaj¹ z koniecznoœci transportu czêœci ywca wieprzowego do innych regionów kraju. Literatura G³ówny Urz¹d Statystyczny. 2006: Powierzchnia i ludnoœæ w przekroju terytorialnym w 2005 r. [http:// www.stat.gov.pl/dane_spolgosp/ludnosc/powierz_teryt/2005/ index.htm]. Rejman K., Halicka E. 2001: Gospodarka ywnoœciowa. Przewodnik do æwiczeñ. SGGW, Warszawa. Waloch R. 2006: Analiza regionalna produkcji rolniczych surowców zwierzêcych i ich przetwórstwa w Polsce. Praca doktorska AR Poznañ. Summary Carried analysis showed that costs of pork purchase differ in time and regions. Growth of meatiness level causes decrease of meat purchase costs. Macro regions which are net exporters of pork have relatively lower prices of R class porkers and higher S, E and P class porkers. Lower prices in northern and western macro regions are caused by the need of transportation of some part of pigs to different regions of the country. Adres do korespondencji: dr Benedykt Pepliñski, dr Dariusz Majchrzycki Akademia Rolnicza im Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu Wydzia³ Rolniczy Katedra Ekonomiki Gospodarski ywnoœciowej ul. Wojska Polskiego 28 60-637 Poznañ tel. (0 61) 848 71 09 e-mail: benedykp@poczta.onet.pl