I Ogólnopolska Studencko-Doktorancka Konferencja Numizmatyczna Pecunia Omnes Vincit: Moneta miejscowa i obca w starożytności i średniowieczu Abstrakty: 11:30 Patrycja Kudzin (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) Mennictwo w imperium Achemenidów Najstarsze monety pochodzą z VII w. p.n.e., przy czym pierwsze były monetami elektronowymi, natomiast ok. VI w. p.n.e. rozpoczęto również bicie monet srebrnych i złotych, po czym rozpowszechniły się one m.in. w satrapiach imperium perskiego. W związku z podbojami dynastii Achemenidów w państwie perskim stykały się ze sobą dziesiątki ludów o różnym poziomie gospodarczym i kulturowym. Swój największy rozwój państwo to przeżyło za czasów Dariusza I Wielkiego, który przeprowadził szereg reform, m.in. ujednolicającą pieniądz. Wprowadził on dwie monety (dareiki i siglos), a samo mennictwo oparte zostało na mennictwie Lidyjczyków. Lidyjczycy zostali pokonani przez Cyrusa II Wielkiego w 547 roku p.n.e., po czym ich państwo weszło w skład państwa perskiego. Sama reforma Dariusza nie miała na celu głównie zmian ekonomicznych, a raczej upowszechnienie jego punktu widzenia imperium, monety miały być symbolem łączącym mieszkańców różnych części imperium. Dariusz połączył w monetach wartości ekonomiczne i ideologiczne upowszechniając swój model imperium, co nadaje im bardzo szerokie znaczenie. 11:50 Magdalena Roessler (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie) Fryzury kobiet na monetach z Syrakuz w 2 poł. V wieku Jednym ze źródeł ikonograficznych do badań nad strojem i modą u starożytnych są monety. Dotyczy to szczególnie rekonstrukcji fryzur kobiecych w Syrakuzach V w. p.n.e. W 2 poł. V w. szczególnie liczną grupę wśród emisji sycylijskich tworzą syrakuzańskie, głównie tetradrachmy bite w systemie eubejsko-attyckim w wadze ok. 17,40g. Syrakuzy rozpoczęły własną produkcję menniczą w końcu VI w. p.n.e. Ponieważ ostatnie dziesięciolecia V stulecia p.n.e. są szczególnym okresem rozwoju mennictwa syrakuzańskiego związanego z sytuacja polityczną, miasto biło liczne emisje tetradrachm. Do wykonania stempli zatrudniono najlepszych rytowników ówczesnego okresu. Tradycyjnymi typami monet syrakuzańskich były: kwadryga skierowana w prawo, z zaprzężonymi czterema końmi (dwa konie na didrachmach) i nad nią napis lub skrócona wersje oraz głowa Aretuzy otoczona delfinami na rewersie. Aretuza była opiekunką miasta, dlatego jej wizerunek widniał na monetach jako nawiązanie do mitu i kultu lokalnego. Kwadryga natomiast odzwierciedla dużą popularność wyścigów rydwanów w Syrakuzach. Od początku V wieku nad kwadrygą zaczęto umieszczać wizerunek bogini zwycięstwa Nike z wieńcem. Wizerunek Aretuzy ulegał zmianie, głównie w zakresie fryzur. Tematem niniejszego referatu będzie właśnie charakterystyka fryzur syrakuzańskich zaobserwowanych na monetach z wizerunkiem głowy Aretuzy. 12:10 Krzysztof Pakuła (Uniwersytet Warszawski) Początki mennictwa w Starożytnym Egipcie Początki mennictwa w starożytnym Egipcie to temat niezwykle ciekawy a zarazem mało poznany. Większość znanych monet z okresu faraońskiego to okazy bez znanego kontekstu archeologicznego. 1
Przy stopniowym wgłębianiu się w temat nasuwa się więcej pytań niż odpowiedzi. Najważniejszym chyba jest to czemu tak późno wybito w Egipcie pierwszą rdzenną emisję. Ponieważ było to za czasów Nektanebo I (XXX dyn.) podczas gdy rządząca Egiptem, po podboju Persja (władcy XXVII dyn.) biła własną monetę. Kolejną zagadką jest początek regularnego obiegu monety w Egipcie. Bunty o formę podatków z czasów Ptolemeusza I Sotera wskazują na to, że to właśnie za czasów jego panowania Egipt stał się krajem w pełni monetarnym. Pytań nasuwa się wiele więcej moje wystąpienie będzie próbą odpowiedzi na nie. 12:30 Alicja Jurkiewicz (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie) Emisje Diodotydów a mennictwo Królestwa Seleukidów W starożytności moneta pełniła nie tylko funkcję pieniądza, lecz była narzędziem przekazu politycznego i propagandy królewskiej. Stanowiła też przejaw niezależności władców to głównie królowie, między innymi, posiadali regale mennicze i mogli wybijać monety w swoim imieniu. Niejednokrotnie jednak zdarzało się, że podwładni uzurpowali władzę, czego jednym z najwyraźniejszych przejawów było niemal zawsze wprowadzanie własnej monety, posiadającej nowy schemat ikonograficzny oraz legendę w imieniu nowego władcy. Zetknięcie żywiołu greckiego z kulturami Egiptu i Bliskiego, które miało miejsce podczas podboju Aleksandra Macedońskiego, a swoje rozwinięcie znalazło w okresie hellenistycznym, zaowocowało powstaniem wyjątkowych, lecz bardzo niejednorodnych monarchii hellenistycznych. Tendencje separatystyczne widoczne były zwłaszcza na Bliskim Wschodzie, wchodzącym w skład królestwa Seleukidów. Diodotos I, satrapa Baktrii z ok. połowy III w. p.n.e. wykorzystując korzystną sytuację polityczną rozpoczął proces uniezależniania podległego sobie terytorium. Przejawem tej działalności było właśnie emitowanie monet o nowej stylistyce. Początkowo były to monety z portretem satrapy na awersie oraz przedstawieniem Zeusa ciskającego grom na rewersie. Pomimo zupełnego odejścia od ikonografii monet seleukidzkich obecna legenda wciąż wymieniała imię króla Antiocha II. Dopiero po pewnym czasie legenda została zmieniona i wyraźne przypisywała Diodotosowi tytuł królewski. Śledzenie zmian mennictwa baktryjskiego i jego porównanie z mennictwem seleukidzkim pozwala na rekonstrukcję procesu powstawania niezależnego królestwa greko-baktryjskiego. 14:30 Francesco Ferraro (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie) A Divine Propaganda: Dionysos among rulers The aim of my lecture, far from any pretence of being comprehensive, is to draw attention of scholars the issue of identification with Dionysos of Hellenistic sovereign rulers, of personalities which determined the end of the Roman Republic and of Roman emperors up to Severan dynasty by presenting some examples from Hellenistic kingdoms coinage first and then from the eastern provinces of the Roman Empire. The identification, that is imitatio, with Dionysos of Hellenistic sovereign as well as those who subsequently instituted autocratic regimes of Eastern inspiration or universal aspiration in the western provinces as much as eastern ones has its origin in Alexander the Great. 2
At the time of the Romans imitatio of Dionysos was mainly used and sought for military purposes with the exception of Augustus and Severan emperors; in fact, it will be them who will take the comparison with god on a more deeply political and religious level. The cult of Dionysos by Severan dynasty and the identification with Alexander-Dionysos domitor orientis were a sincere manifestation of adherence to the model offered by Alexander of creator and ruler of a universal empire. 14:50 Kamil Kopij (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie) Monety rzymskie a propaganda W numizmatyce na przestrzeni ponad 40 lat miała miejsce długa i burzliwa dyskusja na temat propagandowej wartości monet rzymskich (m.in: Jones 1956; Grant 1957; Sutherland 1959, 1983; Buttrey 1972; Belloni 1974, 1976; Morawiecki 1980; Crawford 1983; Newman 1990; Kunisz 1993). Na łamach cenionych czasopism liczni autorzy przerzucali się wymyślnymi argumentami. Większość z nich nie odniosła się jednak w żaden sposób do współczesnych badań nad zjawiskiem propagandy. Co więcej, rozważania nad teorią propagandy rzadko są przedmiotem zainteresowania badaczy antycznej propagandy w ogóle. Zazwyczaj bazują oni na intuicyjnym zrozumieniu tematu. W swoim wystąpieniu chciałbym nie tylko przedstawić pokrótce główne argumenty, które pojawiły się we wspomnianej wyżej dyskusji, ale również pokazać, że bez zapoznania się z badaniami nad współczesną propagandą i jej teorią nie da się właściwie zrozumieć jej starożytnego odpowiednika. Już sama znajomość licznych definicji tego fenomenu pomóc może w określeniu co jest propagandą, a co nią nie jest. Dalej, poznanie różnych typów tego zjawiska prowadzić może do lepszej kategoryzacji tego, z czym mamy do czynienia, i właściwego sklasyfikowania. Ponadto dzięki teorii propagandy znaleźć możemy konceptualne modele samego sposobu badania propagandy. W swoim wystąpieniu chciałbym przedstawić jeden z nich, autorstwa G. Jowetta i V. O Donnell. 15:10 Bartosz Kołoczek (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie) Mennictwo powstańców italskich z okresu bellum sociale (90-88 przed. Chr.) Okres bellum sociale przez dziesięciolecia w rzymskiej świadomości łączył się z pamięcią o wielkiej wojnie bratobójczej, cierpieniach całych społeczności, płonących archiwach i ponurych procesach politycznych, był to jednak również okres niemal całkowitego załamania się gospodarki imperium, początek wielkiego kryzysu i ostateczna klamra zamykająca okres prosperity dla jego mieszkańców. Długotrwałe działania wojenne, które ogarnęły wówczas niemal cały Półwysep Apeniński skalą zniszczeń dorównywały jedynie równie przerażającej II wojnie punickiej i znalazły swoją kontynuacje w kolejnych wojnach domowych. Nie bez powodu to właśnie rok 92 przed. Chr., ostatni rok pokoju, żyjący ponad 150 lat później Gajusz Pliniusz Starszy wybrał na jedną z cezur w gospodarczej historii republikańskiego Rzymu. Niedostatek źródeł pisanych na temat tej wojny, stanu ówczesnej gospodarki rzymskiej a zwłaszcza dążeń zbuntowanych sprzymierzeńców uzupełniają monety. W moim wystąpieniu chciałbym pochylić się zwłaszcza nad zagadnieniem monet wybijanych w tym czasie przez powstańców, które przez swoją unikalność (byk tratujący wilczycę, legenda Italia, nazwiska przywódców buntu) niejednokrotnie bywały nadinterpretowane przez uczonych, co w połączeniu z odpowiednim potraktowaniem źródeł pisanych przekładało się na wypaczenie oglądu na cały konflikt. Nowe wyniki badań zwłaszcza włoskich uczonych, jak i nieliczne co prawda, ale 3
znaczące znaleziska nowych numizmatów, każą spojrzeć na ten problem z zupełnie nowej strony także w odniesieniu do ówczesnego mennictwa rzymskiego. 15:30 Jakub Polasik (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie) Polityka monetarna Oktawiana Augusta oraz analiza przedstawień monetarnych odnoszących się do polityki dynastycznej umocnienia władzy cesarskiej Wystąpienie będzie miało na celu przybliżenie kwestii polityki monetarnej pierwszego cesarza rzymskiego Oktawiana Augusta. Prócz przeanalizowania przyczyn reform, samych reform oraz metod produkcji monet od momentu objęcia władzy przez Oktawiana, zostanie przybliżona również kwestia przedstawień występujących na monetach wybijanych za czasów panowania pierwszego princepsa w tzw. mennicach imperialnych. Prowadzący postara się odpowiedzieć na pytania : co?, w jaki sposób? oraz dlaczego? pojawiało się na monetach wybijanych podczas rządów Oktawiana, a także jaki związek miało to z legitymizacją władzy młodego władcy, jego przekonaniami oraz przyszłą polityką dynastyczną. Czy przedstawienia pojawiające się na monetach były ważne dla samego władcy czy raczej w prosty sposób miały informować mieszkańców rozległego imperium rzymskiego o rzeczach dla nich ważnych i istotnych? Powyższe wątki oraz w miarę możliwości bardziej dogłębna analiza całości tematu zostanie zaprezentowana podczas referatu. 16:20 Agnieszka Ostrowska (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie) Spintriae rzymskie żetony erotyczne Spintriae należą do najbardziej intrygujących grup obiektów rzymskiej numizmatyki. Są to niewielkie (śr. 2,0-2,4 cm) żetony, wykonane z brązu lub miedzi z wizerunkiem sceny erotycznej na awersie i zapisaną rzymskimi cyframi liczbą na rewersie. Nazwa spintriae zapożyczona została przez nowożytną naukę z terminologii stosowanej przez starożytnych autorów jak Swetoniusz czy Tacyt w stosunku do niektórych praktyk seksualnych stosowanych w otoczeniu Tyberiusza (14-37). Funkcja spintriów nie jest zadowalająco określona. Nikt jednoznacznie nie może wskazał czym tak naprawdę były te niewielkie monety zdobione kompilacją liczb i śmiałych scen erotycznych. Referat będzie próbą przybliżenia słuchaczom tematyki spintriów. Przytoczone zostaną różne hipotezy próbujące wyjaśnić ich możliwe przeznaczenie. Całość wystąpienia przewidziana jest nie tyle jako konkretna odpowiedź na to czym były rzymskie żetony erotyczne lecz jako wstęp do dyskusji i zachęta do wysuwania kolejnych hipotez. 16:40 Szymon Jellonek (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie) Monety świadectwem polityki dynastycznej Gajusza Kaliguli Gajusz zwany Kaligulą, po śmierci Tyberiusza w 37 roku po Chr. objął rządy w Cesarstwie Rzymskim. W trakcie jego czteroletniego panowania duże znaczenie miała rodzina. Polityka dynastyczna prowadzona przez Kaligulę podkreślała zarówno dokonania jego przodków jak i istotną rolę jego rodzeństwa. Świadectwem propagandy rodzinnej cesarza są bite za jego czasów monety, na których dość często pojawiały się wizerunki członków dynastii julijsko-klaudyjskiej. Przedstawiciele tej rodziny pojawiali się na monetach już od czasów Augusta, kiedy prezentowały jego następców Gajusza i Lucjusza Cezarów czy później Tyberiusza. Ten ostatni, także przedstawiał na swoich monetach swoich potencjalnych sukcesorów. Pojawiali się Germanik, czy Druzus Młodszy. Za panowania Kaliguli oprócz męskich członków rodziny, jak jego nieżyjący już bracia Neron i Druzus, czy Germanik. Na monetach pojawiły się także jego siostry: Druzylla, Liwilla, Agripina, a także jego 4
matka Agrypina Starsza i babka Antonia Młodsza. Nawet Cezonia ostatnia żona Kaliguli jest przedstawiona na emisjach z Carthago Nova i Panias. Wizerunki członków familii pojawiały się tak na monetach imperialnych jak i prowincjonalnych i miały znaczenie propagandowe. W trakcie wystąpienia przedstawiony zostanie wybór najciekawszych przykładów monet zawierających wizerunki członków dynastii julijsko-klaudyjskiej wybitych za panowania Gajusza Kaliguli. 17:00 Magdalena Rudzińska, Filip Marciniak (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie; Uniwersytet Rzeszowski) Psucie monety, czyli ile srebra zawierały antoniniany Filipa I Araba W 2 połowie III w. n. e (w latach 244-249) Cesarstwem Rzymskim władał Filip I Arab, jako Imperator Caesar Marcus Julius Philippus Augustus. W okresie tym bito srebrne monety nazywane antoninianami (łac. antoninianus), o wartości 2 denarów. W wyniku pogłębiającego się kryzysu politycznego i ekonomicznego, w III w. nastąpiło załamanie mennictwa Cesarstwa Rzymskiego. Antoninian Filipa I Araba, podobnie jak inne srebrne monety szybko ulegał zepsuciu, stopniowo zawierał coraz mniej srebra i coraz więcej miedzi. Celem referatu było prześledzenie opisanych zmian w mennictwie Cesarstwa Rzymskiego na podstawie badań metalograficznych antoninianów Filipa I Araba pochodzących z mennicy rzymskiej. W literaturze numizmatycznej i opracowaniach historycznych dziejów Cesarstwa Rzymskiego powszechnie przyjmuje się, że antoniniany Filipa zawierają jedynie ok. 40% srebra. Celem badań było prześledzenie zmian zawartości srebra w monetach z kolejnych lat emisji. Od wielu lat, nauki humanistyczne blisko współpracują z wieloma dziedzinami nauk ścisłych. Dzięki rozwojowi nowych technologii możliwe stały się nieniszczące badania zabytków, które nie tylko dostarczają cennych informacji o składzie chemicznym, ale również o pochodzeniu surowców, czy technologii wykonania. Metodyka badań oparta została się na nieinwazyjnych analizach składu chemicznego prowadzonych metodą spektrometrii fluorescencji rentgenowskiej. Dzięki temu, prześledzono skład chemiczny monet emitowanych w poszczególnych latach, aby na tej podstawie odpowiedzieć na pytanie, jak przebiegało tzw. psucie tej monety. 17:20 Artur Twardawa (Uniwersytet Śląski) Emisja rzymska tetradrachm syryjskich w okresie panowania Filipa Araba nowa hipoteza W okresie panowania Filipa Araba (244 249) pojawiła się emisja tetradrachm bilonowych o niewątpliwych cechach stylistycznych charakterystycznych dla mennicy rzymskiej, ale atrybuowana w literaturze przedmiotu do ośrodka menniczego w Antiochii. Część badaczy umiejscawia tę emisję w początkach panowania cesarza, w roku 244. Natomiast inni badacze datują jej wybicie na rok 246, tłumacząc ją koniecznością uzupełnienia braku produkcji antoninianów i tetradrachm w oficynach menniczych Antiochii tego roku. 5
Celem referatu jest postawienie hipotezy o istnieniu podwójnej emisji tetradrachm bilonowych, wytworzonej z udziałem grawerów rzymskich na potrzeby Antiochii w latach 244 i 246. Prawdopodobieństwo wystąpienia tych dwóch emisji zostanie wykazane na podstawie analizy porównawczej stylistyki popiersi cesarza na tetradrachmach oraz analogicznych portretów na monetach mennicy rzymskiej. W tym celu rozważaniom poddana zostanie także stylistyka rewersów rzymskiej emisji tetradrachm. Kolejnym ważnym punktem referatu będzie pojawienie się greckich liter oznaczenia oficyn menniczych na rewersach rzymskiej emisji antoninianów z roku 246. 17:40 Michał Gębczyński (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie) Reformy monetarne Dioklecjana i Konstantyna Wielkiego Tematem niniejszej prezentacji są reformy mennictwa Cesarstwa Rzymskiego, jakie przeprowadzone zostały przez cesarzy Dioklecjana i Konstantyna Wielkiego. Omawiane monety powstawały od roku 294 n.e., kiedy to rozpoczęła się przeprowadzona przez Dioklecjana reforma, do roku 337 n.e., czyli do śmierci Konstantyna Wielkiego, która zakończyła kolejny, nie ostatni jednak, proces mający na celu ustabilizowanie wartości i jakości monety rzymskiej. Śmierć cesarza nie oznaczała jednak całkowitego zaprzepaszczenia wszystkich jego osiągnięć dokonanych w mennictwie rzymskim. Zakres geograficzny występowania zmian wprowadzonych przez wspomnianych wyżej władców oraz występowania produkowanych przez nich nowych monet obejmuje właściwie całe Cesarstwo rzymskie, choć w literaturze przedmiotu nie ma jednoznacznej opinii na temat wpływu reform na gospodarkę wsi i jej społeczeństwo. Pierwszym celem tej prezentacji jest scharakteryzowanie zabytków mennictwa Dioklecjana oraz monet emitowanych z polecenia Konstantyna Wielkiego. Do poruszonych zagadnień należą z jednej strony wartość kruszcowa, ilość kruszcu w stopie, masa oraz wartość nabywcza monet, z drugiej zaś ich legendy. Wykorzystane metale oraz wartości metryczne emitowanych egzemplarzy pozwalają wnioskować o stopniu stabilizacji samej produkcji menniczej i polityczno-gospodarczej kondycji państwa. Treść i znaczenie legendy również świadczą o charakterze polityki monetarnej władcy, stanowią także nieocenione źródło historyczne dla wielu innych gałęzi tej nauki. Drugim celem prezentacji jest przedstawienie reform monetarnych Dioklecjana i Konstantyna w kontekście innych tego typu działań prowadzonych w Cesarstwie, zarówno przez poprzedników pierwszego ze wspomnianych władców, czyli od czasów Augusta do schyłku III w n.e., jak i przez następców Konstantyna. Trzecim celem tej prezentacji jest omówienie założeń i efektów reform przeprowadzonych przez wspomnianych cesarzy przedstawienie sytuacji zmuszającej do wprowadzenia zmian i wykazanie ich znaczenia, przede wszystkim dla gospodarki IV-wiecznego Cesarstwa rzymskiego oraz dla jego polityki, a także dla Cesarstwa Bizantyńskiego. 9:30 Paulina Koczwara (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie) Obecność monety greckiej w dolinie Padu w IV-I w. p.n.e. U schyłku V w. p.n.e. na teren doliny Padu wkroczyły plemiona celtyckie. Bicie własnej monety Celtowie rozpoczęli na tym terenie stosunkowo szybko, bo już w następnym stuleciu. 6
Proceder ten zakończył się w I w. p.n.e., kilka dziesięcioleci po podboju Galii Cisalpejskiej przez Rzymian. Na ten sam okres datuje się również obecność na terenie doliny Padu monety greckiej. Możemy wyróżnić cztery fazy napływu monet greckich na tereny Galii Nadpadańskiej. Pierwsza zaczęła się już na początku IV w. p.n.e., czyli jeszcze przed pojawieniem się mennictwa celtyckiego na tym terenie. Były to głównie monety Sycylijskie: syrakuzańskie drachmy Dionizosa I. Osobną grupę stanowią znaleziska drachm massalskich, na których monety celtyckie były wzorowane. Kolejna faza, trwająca od początku III w. p.n.e. do II wojny punickiej charakteryzuje się, obok obecności drachm syrakuzańskich, napływem monet także z Półwyspu Apenińskiego (głównie z Neapolu). Monety bite w Metaponcie i Tarencie pojawiają się w większej ilości dopiero po drugiej wojnie punickiej W I w. p.n.e. dominującą grupę znalezisk stanowią monety z Grecji kontynentalnej, głównie tetradrachmy ateńskie. Znaleziska monet greckich w dolinie Padu wiązać należy głównie z wymianą handlową. Główną w niej rolę pełniły skolonizowane już przez Greków porty nad Adriatykiem, nad którymi kontrolę przejęli potem Celtowie. Ich znaczenie jednak malało wraz ze wzrostem potęgi republiki rzymskiej. 9:50 Agnieszka Banaszyk, Kalina Kulikowska (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu) Bicie monet celtyckich na przykładzie znalezisk pod Kaliszem i na Kujawach W naszej pracy chciałybyśmy zaprezentować wyniki ostatnich badań dotyczących bicia monety celtyckiej na ziemiach polskich. Na początku wprowadzimy w tematykę Celtów i powiązań między znaleziskami monet a enklawami celtyckimi w Polsce. Następnie w rozwinięciu przedstawimy znaleziska monet ze stanowisk w okolicach Kalisza i na terenie Kujaw, jako najdalej wysunięty na północny-wschód ślad osadnictwa Celtów. Prześledzimy analogię do monet bojskich z terenu Słowacji. Rozważymy aspekt bicia monety przez ludność lokalną, czy napływową ludność celtycką, jako domniemania istnienia kolejnej mennicy, pod Kaliszem, i porównamy z uznanymi znaleziskami z Krakowa. 10:10 Daria Białobrzecka (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie) Znaczenie monet w świecie barbarzyńskim Z obszaru Barbaricum znanych jest wiele znalezisk monet, które stanowią jedną z najczęściej spotykanych przez archeologów kategorii importów o rzymskiej proweniencji. Uwadze współczesnych badaczy nie umyka ogromne zainteresowanie, jakim ludy pradziejowe obdarzały tego typu przedmioty, na co wskazują m. in. odnajdywane duże ilości monet. Wydaje się jednak, że obiekty te pełniły bardzo odmienną funkcję wśród ludów barbarzyńskich, od tej w społeczeństwie rzymskim. Uważa się, że monety raczej mogły być przez społeczności pradziejowe wykorzystywane z uwagi na ich walor estetyczny, a nie jak to miało miejsce na terenie Imperium Rzymskiego ze względu na ich wartość ekonomiczną. Potwierdzeniem tego założenia mogą być zwłaszcza znaleziska monet stanowiących elementy kolii, wisiorków i paciorków barbarzyńskich, które poprzez wykonanie otworów na ich powierzchni zostały zaadaptowane jako ozdoby. Oprócz tego nie można wykluczyć, że monety również mogły odgrywać pewną rolę symboliczną w świadomości ludów barbarzyńskich. Liczni znawcy zagadnienia często nawiązują do ich powiązania z chęcią wyrażenia prestiżu i pozycji 7
społecznej przez Barbarzyńców. Zapewne, dobór surowca z którego wytwarzano monety również był istotny. Z tego też względu, interesującą kwestią wydaje się, możliwość podjęcia próby rozważenia problemu postrzegania oraz wykorzystywania monety przez ludy zamieszkujące poza limesem rzymskim. 11:00 Maciej Wacławik (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie) Syro-palestyńskie monety z pafijskiej agory Agora jest miejscem, gdzie pieniądze występują niejako w naturalnym środowisku. Wraz z kupcami i ich towarami z agory na agorę podróżowały pieniądze, stanowiące ekwiwalent kruszcowy towaru. Z tego powodu agory i fora starożytnych miast są bardzo ciekawym źródłem informacji o migracji pieniądza. Badania na pafijskiej agorze rozpoczęte w 2011 roku w ramach Paphos Agora Project dostarczyły przez 3 sezony trwania 140 brązowych numizmatów (w opracowaniu). 28 z nich wskazuje na syro-palestyńskie pochodzenie. Są to monety będące w obiegu przez cały czas trwania starożytnego miasta Nea Pafos, zarówno w okresie hellenistycznym jak i po włączeniu Cypru w obręb Imperium Romanum. Numizmaty te świadczą nie tylko o ciągłym trwaniu handlu pomiędzy wyspą a jej wschodnimi sąsiadami, ale także część z nich zdaje się prezentować Cypr jako refugium dla uciekających z Judei po klęsce antyrzymskiej rewolucji powstańców, którzy bili własną monetę a następnie przynieśli ją ze sobą podczas ucieczki. Informacje uzyskane z tych znalezisk pomagają w rekonstrukcji starożytnych szlaków uzupełniając naszą wiedzę o starożytnych układach handlowych i politycznych. 11:20 Barbara Zając (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie) Wschodnie drachmy imperialne w obiegu monetarnym Cesarstwa Rzymskiego W skarbach rzymskich monet z okresu Cesarstwa na terenie Europy można zarejestrować występowanie niewielkich ilości monet o proweniencji wschodniej. Uważa się, iż drachmy licyjskie, pontyjskie i kapadockie, zbliżone pod względem wielkości i wartości nominalnej, współwystępowały w cyrkulacji monety srebrnej, jaką był denar na terytorium Cesarstwa Rzymskiego w II wieku. Drachmy licyjskie bito regularnie od czasów Domicjana do początków panowania Trajana. W czasie rządów tego cesarza do obiegu weszły również monety z kapadockiej Cezarei. Emisje pontyjskie funkcjonowały w okresie Hadriana. Wymienione monety pochodzenia orientalnego, stanowiły część waluty rozprzestrzeniającej się na obszarach europejskich. Ich znaleziska świadczą o niewątpliwie szybkiej integracji rynku ekonomicznego. Przenikanie na inne tereny miało związek prawdopodobnie z rozwijającym się handlem. W skarbach denarów z obszarów Niemiec, Austrii, Rumunii czy Polski, a więc zarówno z obszaru Cesarstwa, jak i Barbaricum, znajdowano pojedyncze egzemplarze drachm. Głównym celem wystąpienia jest prześledzenie możliwych dróg napływu, przyczyn i funkcji monet licyjskich, pontyjskich i kapadockich na obszarach Cesarstwa Rzymskiego. 11:40 Wojciech Wichnera (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie) Znaleziska skarbów monet rzymskich z terenów świętokrzyskiego centrum hutnictwa żelaza przesłanka o rozkwicie gospodarczym czy wyznacznik załamania produkcji? Dolina rzeki Kamiennej stanowiła domniemaną strefę wymiany handlowej powiązaną z świętokrzyskim centrum hutnictwa żelaznego kultury przeworskiej. Była ona prawdopodobnym 8
odgałęzieniem arterii handlowej łączącej dorzecze Wisły i Odry z terenami naddnieprzańsko pontyjskimi. Kluczowa rola tego terenu dla gospodarki ośrodka świętokrzyskiego odzwierciedla się między innymi poprzez liczne znaleziska monet rzymskich. Obecność skarbów rzymskich denarów, znajdujących się w sąsiedztwie centrum wytwórczości żelaza stwarza przesłanki do powiązania ich bezpośrednio z jego aktywnością produkcyjną. Trzy pewne i udokumentowane skarby rzymskich denarów z Nietuliska Małego oraz Chmielowa łącznie składają się z około 5100 monet. Kolejny, tym razem zdekompletowany depozyt, pochodzi z Pokrzywianki. Problematyczne jest określenie wielkości skarbu z Łysej Góry, znanego z przekazów pisanych. Kolejne skarby nie posiadają dostatecznej bazy źródłowej. Widoczny jest związek chronologiczny omawianych skarbów ze szczytem działalności świętokrzyskiego centrum hutniczego. Okres ten należy umiejscowić pomiędzy połową II wieku, a przełomem II i III wieku. Po tym okresie widoczne jest zahamowanie lub nawet znaczne załamanie się czarnej metalurgii na omawianym terenie. 13:30 Edyta Bochnak (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie) Mennictwo Bolesława Chrobrego ekonomia czy manifestacja? Bolesław Chrobry (992-1025) był pierwszym polskim władcą, który wybijał monetę. W czasie jego panowania, a dokładniej od około 995 roku do 1025, wyemitowano kilkanaście rożnych typów srebrnych denarów. Zadając pytanie o powód, dla którego władca zdecydował się na rozpoczęcie produkcji oraz o funkcję, jaką pełniły te pierwsze monety, należy przeanalizować ich ikonografię, legendy oraz liczebność emisji. Analizując poszczególne egzemplarze monet Chrobrego można zauważyć, że nawiązują do tradycji zachodniego Imperium karolińskiego i bliższych wzorców ottońskich. Ich ikonografia związana jest głównie z chrześcijańską symboliką (m.in. motyw krzyża, pawia, strzały). Treść stempli zdaje się podkreślać rolę i znaczenie władcy polskiego (m.in. legendy: DUX INCLITVS, PRINCES POLONIE, REX) oraz manifestować jego przynależność do rodziny władców chrześcijańskich. Fakt ten nie dziwi gdyż wybijanie własnej monety uważane było za jeden z atrybutów chrześcijańskiego władcy. W średniowiecznej produkcji menniczej ważny był aspekt ekonomiczny. Działalność mennicza była zarezerwowana wyłącznie dla władcy (tzw. regale mennicze), ponieważ przynosiła zyski. Aspekt ten jednak nie mógł być najważniejszy dla Chrobrego, którego emisje były epizodyczne i mało liczebne. Być może mennictwo przynosiło jakiś dochód, o czym świadczy wybijanie monet kopiujących wzory obce, ale na pewno nie był on duży. Wydaje się więc, że władca zdecydował się na produkcję własnej monety głównie ze względów propagandowych. 13:50 Monika Kozubal (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie) Stan badań nad skarbami wczesnośredniowiecznymi z obszaru Polski Skarby wczesnośredniowieczne od dawna wzbudzały zainteresowanie oraz żywą dyskusję badaczy. Zwykle w opracowaniach takich depozytów skupiano się na dużych, zdobionych przedmiotach w postaci elementów biżuterii oraz na monetach, które zachowały się w dobrym stanie. Mniejszą uwagę naukowców przyciągały siekańce (czyli pokawałkowane monety), pręty i powyginane druty srebrne, rozczłonkowana biżuteria, sztabki lub tzw. placki srebrne. Według obecnego stanu wiedzy zwyczaj deponowania skarbów nasila się w okresie od IX do XI wieku. 9
Zjawisko to obejmowało tereny naszego kontynentu od Rusi, poprzez Europę Środkową i państwa Franków po Islandię, jak również obszar Azji Mniejszej. W literaturze pojawiały się rozważania na temat symboliki, znaczeń, celowości oraz powodów deponowania skarbów srebrnych we wczesnym średniowieczu. Niektórzy z badaczy łączą omawiane znaleziska z działalnością czysto handlową, inni z wydarzeniami politycznymi, a jeszcze inni z zabiegami magiczno-rytualnymi. Istotna wydaje się również kwestia terminologii, tj. które z depozytów można nazwać skarbem, a także czy istnieje możliwość podziału skarbów na różne typy. Przedstawiony referat ma na celu scharakteryzowanie dotychczasowych spostrzeżeń na temat tej specyficznej grupy znalezisk. 14:40 Ireneusz Ciunowicz (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) Przedstawienia okrętów na monetach fenickich w dobie panowania perskiego Pomimo, że Fenicjanie nie stanowili potęgi militarnej, to jednak ich kunszt szkutniczy był niepodważalny oraz doceniany przez innych starożytnych. Świadczą o tym przede wszystkim źródła ikonograficzne, na których przedstawione są fenickie okręty. Podczas panowania asyryjskiego, motyw ten pojawia się głównie na reliefach. Sytuacja zmienia się w V w. p.n.e., kiedy miasta państwa fenickie znajdują się już pod perskim panowaniem. Na licznych monetach, które bite były w tym okresie przez główne ośrodki miejskie takie jak Sydon czy Byblos, pojawiają się przedstawienia fenickich okrętów wojennych. Moneta doskonałe narzędzie propagandowe, tym razem wykorzystywana zostaje do sławienia symbolu okrętu, który nieodzownie kojarzy się z Fenicją. Ludzie ci nie bezpodstawnie nazywani są najlepszymi żeglarzami starożytności. Pomimo faktu, iż znajdowali się pod wpływami obcego państwa, ich tradycje szkutnicze i żeglarskie były ciągle żywe. Potwierdzają to liczne przedstawienia ikonograficzne, między innymi na monetach. Referat ma na celu ukazanie, jak duże znaczenie miało szkutnictwo fenickie w starożytności. Okręt stał się symbolem rozpoznawczym Fenicjan do tego stopnia, że był ukazywany na monetach. Analizie źródłowej poddane zostaną monety pochodzące z okresu, w którym fenickie miasta państwa znajdowały się pod rządami perskimi, czyli w latach od 538 do 332 p.n.e. Okres ten przyjąłem jako cezurę chronologiczną referatu. 15:00 Sylwia Groń (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) Rozwój mennictwa w starożytnych Chinach do okresu panowania dynastii Han Monety Chin starożytnych na przestrzeni wieków uległy znacznemu przeobrażeniu. Temat opisywany przeze mnie obejmuje mennictwo do czasów panowania dynastii Han. Na decyzję tą wpłynął fakt, iż to do tego okresu monety uległy największemu przeobrażeniu. Po dynastii Han nastąpiła pewna standaryzacja, jeśli chodzi o kształt, w wytwórstwie menniczym. Najstarsze formy płatnicze sięgają czasów panowania dynastii Shang. W ciągu całej swojej długiej historii monety chińskie pojawiły się w wielu zmienionych formach. Chiny są krajem o ogromnej powierzchni, gospodarka i kultura różnych regionów rozwijały się nierównomiernie, co wpłynęło na fakt, że na przestrzeni dziejów pojawiły się w Chinach różne rodzaje pieniądza. Najstarsze formy monety odkryte przez archeologów, pochodzą z czasów dynastii Zhou (1122-221 r. p.n.e.). Były nimi monety w kształcie łopaty, widełek i innych narzędzi. U schyłku Dynastii Zhou pojawiły się pierwsze okrągłe monety z charakterystycznym dla chińskiego mennictwa otworem. Po zjednoczeniu Chin zwycięski Qin Shihuangdi wprowadził w obieg monety z kwadratowym otworem, które od tego czasu stały się jedynym legalnym środkiem płatniczym w całym zjednoczonym kraju. Kiedy na tronie zasiadł uzurpator Wang Mang (9-23 r. n.e.), pojawiło się 30 różnych typów monet z różnych stopów i o różnych wzorach. Władca ten nie zapisał się w dziejach Chin jako dobry cesarz, jednak jest bardzo 10
ceniony przez chińskich numizmatyków. Monety chińskie, zwłaszcza z okresu dynastii Han, odkrywane są masowo na stanowiskach archeologicznych. W wielu miejscach badanych przez archeologów znajduje się nawet po kilka ton monet starożytnych, co dostarcza nam wiele materiału porównawczego. Historia dawnych chińskich monet odzwierciedla nie tylko proces rozwoju polityki, gospodarki i technik odlewu, ale również stan rozwoju pisma i sztuki kaligrafii. Starożytne mennictwo chińskie jest przykładem ogromnej wiedzy i wspaniałej technologii jaką dysponowali starożytni Chińczycy. 15:20 Emilia Smagur (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie) Mennictwo mahadźanapad Historia indyjskiego mennictwa sięga co najmniej VI w. p.n.e. a pierwsze emisje przypisuje się mahadźanapadom indyjskim organizmom państwowym okresu wedyjskiego. Monety te znane są w literaturze pod nazwą punch-marked coins (PMC), ze względu na charakterystyczne, widniejące na nich symbole nabite za pomocą punc na zazwyczaj srebrną blaszkę, którą na końcu docinano aby nadać jej konkretną wagę. Wielokątne, prostokątne, czy tez owalne emisje poszczególnych królestw różniły się od siebie symbolami, które miały prawdopodobnie znaczenie religijne, mitologiczne i astronomiczne (na monetach widnieją min. słońce, koło Dharmy, zwierzęta, symbole geometryczne, rośliny). Nie ma pewności co do tego, która z mahadźanapad jako pierwsza emitowała monety, jednak niewątpliwie emisje Gandhary należą do najwcześniejszych. Monety te zwane shatamana to prostokątne sztabki ze śladami punc ( bent bars ), odbiegające kształtem od monet innych królestw. Najwcześniejsze znane emisje niektórzy przypisują Achemenidom, którzy w VI w. p.n.e. podbili tamte tereny, być może jednak ten typ monet, znacznie odbiegający wyglądem od emisji perskich, funkcjonował w obiegu już wcześniej. Atrybucja monet poszczególnym władcom a więc także ich datowanie jest niezwykle utrudnione, ponieważ symbole nabite za pomocą punc są jedyną formą dekoracji widniejącą na monecie. Z pomocą przychodzą tutaj wyniki badań nad znaleziskami skarbów, jednak wiele pytań wciąż pozostaje bez odpowiedzi. Celem prezentacji jest omówienie początków mennictwa indyjskiego oraz problemów badawczych związanych z tym zagadnieniem. Najwcześniejsze mennictwo indyjskie zostanie przedstawione na tle tradycji menniczej regionu, z uwzględnieniem jego wpływu na kształtowanie się owej tradycji. 15:40 Dagmara Socha (Uniwersytet Warszawski) Naipes uniwersalna waluta Ameryki pre-kolumbijskiej W Ameryce Południowej i Środkowej w czasach hiszpańskiej konkwisty funkcjonowały niezależnie od siebie dwa imperia Inków i Azteków. W obu wypadkach były to duże centralnie sterowane twory. Kwestia wymiany i handlu była w znacznym stopniu opanowana przez państwo, prowadzące centralną redystrybucję dóbr. Brak możliwości uzyskania przewagi militarnej i demograficznej nad rozległymi terytoriami i plemionami, podbitymi w kolejnych flach ekspansji sprawił, że ograniczanie i dystrybucja dóbr luksusowych stała się gwarantem trwałości dokonywanych podbojów. Doprowadziło to do powszechnego poglądu, że w Amerykach do momentu przybycia Europejczyków nie wykształciła się idea pieniądza. Pogląd ten został poddany wątpliwości wraz z 11
kolejnymi odkryciami i rozwojem archeologii Ameryk w drugiej połowie XX wieku. Na podstawie danych historycznych, etnograficznych i archeologicznych udało się częściowo odtworzyć rolę handlu dalekomorskiego między andyjskim obszarem kulturowym a Zachodnim Meksykiem. Rolę pośredników pełnili Indianie Manteño z Ekwadoru oraz Chincha z północnego wybrzeża Peru. Głównym dobrem eksportowanym z wybrzeża Ekwadoru do Ameryki Środkowej i południowego Peru były muszle Spondylusa. Uważane za święte pełniły ważną rolę w rytuałach. W handlu z południowym Peru wymieniane były początkowo na przedmioty metalowe. W związku z nim też po raz pierwszy pojawiły się naipies lub tzw. axe-monies (około 800-900 r. n.e.). Były to płaskie płytki, wykonywane najczęściej z brązu arsenowego w kształcie siekierek. W Meksyku pojawiły się one dopiero z drugą fazą rozwoju metalurgii (1250 r. n.e do konkwisty). Oprócz wytopu srebra, złota i miedzi zaczęto wtedy wykonywać stopy tych metali, a także brąz. Axe-monies cechuje duże podobieństwo na wszystkich tych obszarach. Były one bardzo cienkie co wyklucza możliwość użytkowej funkcji. Znajdowane w dużych skupiskach w podobnych kontekstach zarówno na terenie Zachodniego Meksyku, Ekwadoru jak i Peru, może świadczyć o roli jaką pełniły w handlu dalekomorskim. 12