Cele, zadania i kierunki polityki surowcowej Marek Nieć, Krzysztof Galos Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią Polskiej Akademii Nauk Komitet Zrównoważonej Gospodarki Surowcami Mineralnymi Polskiej Akademii Nauk
Polityka surowcowa państwa Długofalowa polityka publiczna prowadzona na poziomie krajowym, która ma zapewnić przedsiębiorstwom wytwórczym dostęp do niezbędnych dla ich działalności surowców po cenie umożliwiającej im utrzymanie konkurencyjności przy jednoczesnym dbaniu o stan środowiska naturalnego i społecznego na każdym etapie cyklu surowcowego oraz bieżące i długookresowe bezpieczeństwo gospodarcze kraju.
Polityka surowcowa państwa Polityka państwa, której celem jest: zapewnienie pokrycia zapotrzebowania ludności na surowce mineralne i wytwarzane z nich produkty, niezbędne dla jej bieżących i przyszłych potrzeb bytowych oraz podnoszenia standardów życia zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. Środkiem do tego powinno być: - zapewnienie przedsiębiorstwom wytwórczym dostępu do surowców ze źródeł krajowych i zagranicznych, niezbędnych dla ich działalności, po cenie umożliwiającej im utrzymanie konkurencyjności, - stwarzanie warunków dla racjonalnego wykorzystania surowców i innowacyjności w gospodarce nimi.
Punktem wyjścia dla polityki surowcowej jest określenie: obecnego i prognozowanego zapotrzebowania na surowce mineralne, identyfikacja możliwych źródeł ich pozyskiwania, krajowych i zagranicznych (źródeł pierwotnych złóż kopalin, oraz źródeł wtórnych), identyfikacja barier i zagrożeń dla pozyskiwania odpowiednich surowców w kraju i za granicą
PODSTAWOWE WARUNKI ZABEZPIECZENIA POTRZEB SUROWCOWYCH - prognozowanie możliwości występowania złóż kopalin, poszukiwanie i rozpoznanie złóż, - racjonalne wykorzystanie złóż i wydobytych kopalin, - wykorzystanie surowców wtórnych i odpadowych (recykling), - wskazanie możliwych źródeł surowców poza krajem
Bilans surowcowy Polski
Główni dostawcy surowców deficytowych Surowiec Udział importu w pokryciu zapotrzebowania krajowego w 2013 r. [%] Główny dostawca Udział głównego dostawcy w łącznym imporcie do Polski [%] Surowce metaliczne Aluminium 92 Rosja 37 Alumina 100 Niemcy 44 Antymonu tlenki 100 Belgia 28 Boksyty 100 Grecja 62 Chromity 100 RPA 33 Cyna 100 Holandia 39 Krzem 100 Holandia 14 Magnez 100 Chiny 60 Nikiel 100 Rosja 48 Tytanu rudy i koncentraty 100 Norwegia 95 Żelaza rudy i koncentraty 100 Ukraina 63 Żelazochrom 100 Rosja 27 Żelazomangan 100 Norwegia 80 Żelazokrzemomangan 100 Ukraina 45
Główni dostawcy surowców deficytowych Surowiec Udział importu w pokryciu zapotrzebowania krajowego w 2013 r. [%] Główny dostawca Udział głównego dostawcy w łącznym imporcie do Polski [%] Surowce niemetaliczne Andaluzyt 100 RPA 69 Baryt 100 Turcja 35 Bentonity 99 Słowacja 46 Diatomity 70 Niemcy 28 Fluoryt 100 Niemcy 52 Fosforyty 100 Algieria 39 Grafit 100 Chiny 53 Iły biało wypalające się 92 Ukraina 60 Kaolin 46 Niemcy 68 Kwarc 34 Niemcy 67 Kwarcyty 71 Ukraina 99 Magnezyty i magnezje 100 Słowacja 30 Perlit 100 Węgry 75 Skalenie 43 Turcja 49 Sole potasowe 100 Białoruś 39 Talk i pirofyllit 100 Finlandia 36
Zaspokojenie potrzeb surowcowych ze źródeł pierwotnych oraz wtórnych i odpadowych Ale.. Część krajowego zapotrzebowania na surowce mineralne, jest wciąż zaspokajana ze źródeł pierwotnych (złóż kopalin) Źródła wtórne mają też ważny udział w przypadku niektórych z nich np. stłuczka szklana jako surowiec wtórny zmniejsza popyt na surowce pierwotne do produkcji szkła (już obecnie stanowi ok. 40% wsadu) Źródła wtórne mają istotne znaczenie w przypadku niektórych ważnych metali:
Udział złomów metali w krajowej produkcji : aluminium 100%, ołów ponad 60%, żelazo i jego stopy ponad 50%, miedź ponad 20%, cynk około 20% Wyzwaniem przyszłości jest rozwój odzysku wielu metali rzadkich z Zużytego Sprzętu Elektrycznego i Elektronicznego (ZSEE) np.: sprzęt elektroniczny złoto, srebro, miedź; baterie kobalt, lit, nikiel; magnesy trwałe neodym; katalizatory platynowce Surowce mineralne pozyskiwane z odpadów mają coraz większe znaczenie na rynkach niektórych surowców niemetalicznych np.: gipsy (z odsiarczania) ponad 70%, kaolin (z płukania piasków szklarskich) ponad 70%, surowce skaleniowo-kwarcowe około 10%, kruszywa łamane z odpadów górniczych i hutniczych 7-10%
Złoża kopalin (zasoby) jako podstawowe źródło surowców mineralnych stanowią bogactwo narodowe i powinny być wykorzystane w sposób służący potrzebom ludności Administracja rządowa jest ich gospodarzem i powinna zapewnić wykorzystanie złóż w sposób zapewniający pokrycie bieżących i przyszłych potrzeb ludności przez planowanie gospodarki złożami kopalin i racjonalną politykę koncesyjną Państwo i społeczeństwo powinno czerpać korzyści z eksploatacji złóż kopalin.
Zabezpieczenie potrzeb krajowych przez wykorzystanie złóż kopalin, na których eksploatację udzielone zostały koncesje, jest ograniczone Rodzaj kopaliny Bilan sowe Złoża eksploatowane zasoby (mln t, * mln m 3 ) Przemy słowe Wydoby walne (operaty wne) Pozo stałe Wydo bycie tys. t Wystar czalność zasobów wydoby walnych lata Złoża nieeksploatowane Zasoby Bilan sowe Przewidywane Współ czynnik wykorzy stania Węgiel kamienny 119130,6 4130,6 3098,0 16032,6 71 339 43 29095,0 0,16 62 Węgiel brunatny 1590,8 1219,1 914,3 676,4 64 297 14 20993,1 0,57 186 Ropa naftowa 24470,1 16286,6 16286,6 8183,5 663 24 492,7 0,66 49 Gaz ziemny* 115111,3 62028,4 62028,4 53082,3 5 620 11 22727,2 0,54 22 Metan pokładów węgla* Wystarczalność zasobów 87614,4 6143,6 6143,6 81470,9 278 22 45439,2 0,07 11 Rudy cynku i ołowiu 17,6 9,6 7,2 10,3 2 329 3 59,6 0,41 10 Rudy miedzi (i srebra) 1477,0 1235,6 926,7 550,3 30 182 31 315,6 0,63 6 Siarka rodzima 24,7 24,7 12,4 12,4 703 18 510,6 0,50 50 Sól kamienna 15099,4 1442,3 504,8 14594,6 3 923 128 69 853,4 0,03 53 Gips i anhydryt 125,3 110,4 82,8 42,5 1 228 67 131,8 0,66 7 Wystar czal ność lat
Rodzaj kopaliny Bilan sowe Złoża eksploatowane zasoby (mln t, * mln m 3 )) Przemys łowe Wydoby walne (operaty wne) Pozos tałe Wydoby cie tys. t Wystar czalność zasobów wydoby walnych lata Zasoby bilan sowe Złoża nieeksploatowane Przewidywane Współ czynnik wykorzy stania Wystarczal ność lat Dolomit przemysłowy 141,4 60,7 45,5 95,9 2 919 15 195,3 0,32 2 Magnezyt 4,3 4,3 3,2 1,1 84 38 10,2 0,75 9 Wapienie wapiennicze 1916,1 940,7 705,5 1210,6 16 728 42 3 730,7 0,37 8 Margle, wapienie cementowe 4130,4 2155,8 1616,8 2513,6 24 322 66 8 662,5 0,39 14 Kreda 9,8 5,0 3,7 6,1 147 25 189,3 0,38 49 Kopaliny skaleniowe 14,6 5,2 3,9 10,7 9 42 122,9 0,27 3 Piaski szklarskie 212,2 101,4 76,0 136,1 2 150 35 409,5 0,36 7 Kruszywo piaskowożwirowe Kamienie bloczne i łamane Wystarczalność zasobów 5355,1 3053,6 2290,2 3064,9 185 000 12 380,0 0,43 31 5 394,9 3191,5 2393,6 3001,3 64 008 37 5 114,2 0,44 35 Ilaste ceramiki budowl. 271,16 129,9 97,4 173,8 1 835 53 1 760,7 0,36 34 Iły kamionkowe 5,21 5,0 3,7 1,5 177 21 71,9 0,71 29 Iły biało wypalające się 2,09 0,5 0,4 1,7 94 4 57,0 0,18 11 Iły (gliny) ogniotrwałe 4,77 2,7 2,0 2,7 92 22 49,9 0,42 23 Kopaliny kaolinowe 80,25 72,2 54,1 26,1 249 21 132,7 0,67 35
Niezbędne są gwarancje dostępu do złóż niezagospodarowanych. Schyłkową jest produkcja krajowa rud Zn-Pb z zagospodarowanych złóż. Istnieje szansa jej utrzymania w przypadku zagospodarowania złóż rud Zn-Pb w rejonie Zawiercia. Wymaga to pokonania barier społecznych i środowiskowych.
BURSZTYN na Lubelszczyźnie Obszary perspektywiczne występowania złóż bursztynu Szansa: rozwoju rzemiosła bursztynowego i tworzenia miejsc pracy Potwierdzenie perspektyw konieczne wiercenia zwiadowcze
Kopaliny towarzyszące nie rozwiązany problem wykorzystania ograniczającego rozproszoną eksploatację, Problem wykorzystywania złóż antropogenicznych (nagromadzeń surowców odpadowych i nie wykorzystywanych na bieżąco kopalin towarzyszących)
Surowce dla energetyki (w szczególności odnawialnej) Ga, Ge, In, Se, Te, Nd, Dy, Sm, Co, Re import?, źródła własne: pierwotne i wtórne?
Konieczne wyróżnienie surowców na potrzeby: lokalne budowlane, drogowe krajowe energetyczne, przemysłowe ponad krajowe eksport
Szczególne znaczenie surowców na potrzeby lokalne: Produkcja roczna w Polsce: kruszywo żwirowo-piaskowe ok. 170-180 mln t kruszywo łamane ok. 60 mln t Problemy: dostępność nowych złóż nieracjonalna gospodarka złożami eksploatacja nielegalna
Bezpieczeństwo surowcowe i energetyczne kraju, zrównoważony rozwój gospodarczy, są uzależnione od racjonalnej gospodarki złożami kopalin Racjonalność wykorzystania złoża jest interpretowana jako: wykorzystanie całości zasobów, które są nieodnawialnym składnikiem środowiska, gdyż ich ilość jest ograniczona, w sposób przynoszący określony zysk, atrakcyjny w porównaniu z możliwym do uzyskania z innych przedsięwzięć inwestycyjnych, Zapewnienie (w miarę możliwości) trwałości korzystania z posiadanych zasobów.
Znajomość bazy surowcowej jest niezbędna dla oceny bezpieczeństwa surowcowego kraju i odpowiedniego kreowania polityki gospodarczej. Przyjęcie, że prace poszukiwawcze powinni prowadzić tylko indywidualni przedsiębiorcy (na podstawie udzielanych koncesji) powoduje przypadkowość ich podejmowania, wynikającą z bieżących, bardzo niestabilnych warunków koniunkturalnych, a nawet możliwość ich uzależnienia od spekulacji giełdowych. Niezbędne jest posiadanie wiedzy o istniejącej i potencjalnej bazie zasobowej złóż kopalin, dla zainteresowania możliwością ich eksploatacji potencjalnych koncesjobiorców
Prognozowanie możliwości występowania złóż, poszukiwanie, wstępne rozpoznanie złóż oraz wskazanie możliwych źródeł surowców poza krajem powinno być jednym z podstawowych zadań Państwowej Służby Geologicznej
Dla realizacji tych zadań niezbędne są: - nowoczesne silne zaplecze naukowe dla realizacji niezbędnych badań, - możliwość aktywnego prowadzenia prac geologicznych z wykonaniem niezbędnych robót (zwłaszcza wierceń), - zapewnienie stałego finansowania niezbędnych prac, - właściwe ustalenie kierunków badań oraz polityki koncesyjnej stosownie do bieżących i przewidywanych (w perspektywie wieloletniej) potrzeb gospodarczych kraju
Funkcje te spełniał w przeszłości Państwowy Instytut Geologiczny Powinien on spełniać nadal te funkcje wspomagany przez Radę Geologiczną działającą przy Ministrze Środowiska i finansowany ze środków NFOŚiGW pochodzących z opłat eksploatacyjnych za wydobywanie kopalin
Istotne jest znaczenie zaplecza naukowego dla realizacji zadań służby geologicznej. Potwierdzają to odkrycia złóż rud Cu, siarki, węgla kamiennego w LZW, rud Fe-Ti-V, rud Mo-W
Potrzeba podejmowania skoordynowanych badań naukowych możliwych nowych surowców mineralnych i innowacyjnych metod ich pozyskiwania Przykład germanu potencjalne możliwości pozyskiwania z rud Zn-Pb i węgli kamiennych LZW. Kształcenie kadr dla gospodarki złożami kopalin potrzeba rewizji istniejącego systemu i nadprodukcji wysokokwalifikowanych nieuków
Poszanowanie dla wiedzy i doświadczenia Każda poszukiwawcza robota musi być słusznie uzasadniona,... jest niedopuszczalnym aby dla rozpoczęcia potrzebnych robót była koniecznie potrzebna reklama, popierana przez nieostrożnych fachowców lub mało co rozumiejących w tych sprawach, skądinąd dzielnych, dostojników. K. Bohdanowicz Gaz z łupków jest tego przykładem
WARUNKI DLA RACJONALNEJ GOSPODARKI ZŁOŻAMI: właściwe rozpoznanie złóż oraz prawidłowe ich dokumentowanie, ochrona złóż przez zapewnienie dostępu do nich i możliwości ich wykorzystania (ochrona powierzchni przed zagospodarowaniem uniemożliwiającym eksploatację) możliwie najlepsze wykorzystanie zasobów złoża (minimalizacja strat zasobów w czasie eksploatacji)
Bariery dla racjonalnej gospodarki złożami kopalin: Np. niewłaściwie formułowane wymagania formalne (prawne) odnośnie: - projektowania prac geologicznych, - dokumentowania złóż, kryteriów bilansowości, - nabywania prawa do informacji geologicznej, brak merytorycznej kontroli nad poprawnością projektowania rozpoznawania i zagospodarowania złóż, brak skutecznej ochrony złóż i zbyt mocne uzależnienie możliwości eksploatacji od zgody władz samorządowych, irracjonalne wymagania w zakresie ochrony środowiska i wykorzystania terenu poeksploatacyjnego, sposób czerpania korzyści z eksploatacji złóż kopalin (nadmierne i mało elastyczne obciążenia daninami i podatkami).
Realizacja celów polityki surowcowej a więc odpowiednia strategia surowcowa to zespół przedsięwzięć, które stwarzają warunki dla jej realizacji. Narzędziem do osiągnięcia celów polityki surowcowej są odpowiednio sformułowane przepisy prawa, a w szczególności Prawa geologicznego i górniczego
Polityka surowcowa państwa Racjonalna gospodarka złożami Prawo geologiczne i górnicze
Prawo geologiczne i górnicze jest prawem szczególnym, gdyż reguluje zasady postępowania w realizacji prac geologicznych i działalności górniczej, które są także domeną wiedzy fachowej, której źródłem są: - doświadczenia praktyczne (gromadzone w ciągu wielu pokoleń), - wyniki badań naukowych.
Odpowiednia wiedza w zakresie geologii złożowej i górniczej oraz górnictwa jest niezbędna dla właściwego formułowania przepisów prawa, ich rozumienia, interpretacji i wykładni, gdy ich przedmiotem są praktyczne aspekty działalności geologicznej lub górniczej. Brak tej wiedzy jest powodem wadliwych sformułowań przepisów prawa i ich wykładni, utrudniającej prawidłową (racjonalną) gospodarkę złożami, oraz powodem nietrafnych decyzji administracyjnych (np. udzielanych koncesji).
Warunkiem nieodzownym dla realizacji rekomendacji odnośnie polityki surowcowej państwa jest sformułowanie przepisów Prawa geologicznego i górniczego w sposób, który to umożliwi. DZIĘKUJĘ ZA WYSŁUCHANIE