Qui rogat non errat kto pyta nie błądzi UBEZWŁASNOWOLNIENIE Rzeszów 2008 1
Podkarpacki Ośrodek Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego ul. Fredry 4/58 35-959 Rzeszów tel/fax (0-17) 86 20 122 porso@poczta.onet.pl www.porso.yoyo.pl Broszura opracowana przez Magdalenę Konieczną Broszura sfinansowana przez Polsko-Amerykańską Fundację Wolności w ramach programu Obywatel i Prawo IV 2
Istota ubezwłasnowolnienia Ubezwłasnowolnienie służy pomocy i opiece osobom, które nie potrafią same się o siebie zatroszczyć w wystarczający sposób. W celu ochrony praw tych osób ustanawia się opiekuna. Ubezwłasnowolnić można jedynie, gdy upośledzenie albo choroba psychiczna wpływa na niemożność lub ograniczenie kierowania przez osobę swoim postępowaniem. Samo upośledzenie umysłowe lub stan psychiczny danej osoby nie jest podstawą ubezwłasnowolnienia. Podstawą ubezwłasnowolnienia może być jedynie dobro osoby, która ma być ubezwłasnowolniona. Przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego Osoba ubezwłasnowolnione całkowicie - są pozbawione zdolności do czynności prawnych oznacza to, że nie mogą zawrzeć wiążącej prawnie umowy. Jedynym wyjątkiem są umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, zawarte przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie, które stają się ważne z chwilą jej wykonania, chyba że są rażąco krzywdzące dla osoby 3
ubezwłasnowolnionej. Oznacza to, że osoby ubezwłasnowolnione całkowicie nie mogą wybierać swoich przedstawicieli w Parlamencie polskim czy europejskim, Prezydenta, nie mogą spisać testamentu, nie mogą dokonać zakupu, automatycznie przestaje im przysługiwać władza rodzicielska wobec ich dzieci. Ubezwłasnowolnić całkowicie można osobę, która ukończyła lat trzynaście, jeżeli na skutek: - choroby psychicznej, - niedorozwoju umysłowego albo - innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Pijaństwo i narkomania wymienione zostały przykładowo, jako przyczyny mogące uzasadniać ubezwłasnowolnienie. Ubezwłasnowolnienie więc może wchodzić w grę także w wypadku, gdy do zaburzeń psychicznych dojdzie z innych przyczyn. Przykładowo, jako inną przyczynę, można wskazać hulaszczy tryb życia i marnotrawstwo. 4
Opiekun dla ubezwłasnowolnionego całkowicie W imieniu osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie czynności prawne dokonuje jej opiekun. Opiekę ustanawia sąd opiekuńczy, czyli sąd rejonowy dla miejsca zamieszkania osoby ubezwłasnowolnionej. Sąd opiekuńczy powołuje opiekuna po zakończonym przed sądem okręgowym postępowaniu o ubezwłasnowolnienie. Opiekunem ubezwłasnowolnionego całkowicie powinien być ustanowiony jego ojciec lub matka albo oboje. Podkreślić należy, że jeśli ubezwłasnowolniony pozostaje w związku małżeńskim, małżonek uzyskuje pierwszeństwo w sprawowaniu opieki nawet przed rodzicami. Jeżeli żadne z rodziców nie może sprawować funkcji opiekuna powinna nim być osoba wskazana przez ojca lub matkę, jeżeli nie byli pozbawieni praw rodzicielskich, a w dalszej kolejności osoba spośród krewnych lub innych osób bliskich ubezwłasnowolnionemu. Każdy, kogo sąd opiekuńczy ustanowi opiekunem, zobowiązany jest opiekę objąć. Z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zwolnić z tego obowiązku. Jeżeli opiekun nie może sprawować opieki przez jakiś czas np. z powodu choroby czy wyjazdu, lub w jakiejś sprawie np. z powodu konfliktu 5
interesów sąd opiekuńczy może ustanowić kuratora, który w tym zakresie zastąpi opiekuna w obowiązkach. Opiekun sprawuje pieczę nad osobą i majątkiem ubezwłasnowolnionego, podlega przy tym dozorowi sądu opiekuńczego. Opiekun powinien uzyskiwać pozwolenie sądu opiekuńczego we wszystkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku ubezwłasnowolnionego. W tym celu zwraca się z wnioskiem do sądu opiekuńczego. Sąd wydaje postanowienie, które staje się skuteczne z chwilą uprawomocnienia się. Opiekun nie może reprezentować ubezwłasnowolnionego w następujących wypadkach: przy czynnościach prawnych pomiędzy ubezwłasnowolnionym a inną osobą pozostającą pod opieką tego opiekuna; przy czynnościach prawnych między ubezwłasnowolnionym a opiekunem albo jego małżonkiem, dziećmi, wnukami, prawnukami, rodzicami, dziadkami i rodzeństwem, chyba, że czynność prawna polega na uzyskaniu przez osobę pozostającą pod opieką bezpłatnej korzyści majątkowej. 6
We wszystkich tych wypadkach sąd opiekuńczy wyznacza kuratora do reprezentowania interesów osoby ubezwłasnowolnionej w tej konkretnej sprawie. Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie ustaje z mocy prawa w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia lub zmiany ubezwłasnowolnienia całkowitego na częściowe oraz w razie śmierci opiekuna lub ubezwłasnowolnionego. Przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego Osoba ubezwłasnowolniona częściowo - ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Ubezwłasnowolnić częściowo można osobę pełnoletnią z powodu: - choroby psychicznej, - niedorozwoju umysłowego albo 7
- innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Ubezwłasnowolnienie częściowe może być orzeczone tylko wobec osoby pełnoletniej, a więc mającej ukończonych lat osiemnaście, oraz kobiety, która uzyskała pełnoletność przez zawarcie małżeństwa. Ubezwłasnowolnienie częściowe może być zamienione - w razie powstania przesłanek na ubezwłasnowolnienie całkowite (możliwa jest też sytuacja odwrotna - zamiany ubezwłasnowolnienia całkowitego na częściowe). Wniosek o ubezwłasnowolnienie częściowe można zgłosić już na rok przed dojściem do pełnoletności osoby, która ma być ubezwłasnowolniona. Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu częściowym powinno być jednak wydane dopiero po osiągnięciu przez osobę chorą pełnoletniości. 8
Kurator dla ubezwłasnowolnionego częściowo Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę. Tak samo jak opiekun osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie tak i kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo powinien jednak uzyskiwać zezwolenie sądu opiekuńczego we wszystkich sprawach dotyczących osoby lub majątku ubezwłasnowolnionego np. kupna i sprzedaży mieszkania lub rzeczy o bardzo dużej wartości. Kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo jest powołany do jej reprezentowania i zarządu jej majątkiem tylko wtedy, gdy sąd opiekuńczy tak postanowi. W wypadku, gdy członek rodziny zostaje ustanowiony kuratorem, a ma poczucie, że jego stała pomoc jest konieczna powinien wnioskować o umieszczenie tego zapisu w postanowieniu. Brak zapisu o reprezentowaniu osoby ubezwłasnowolnionej częściowo i zarządu jej majątkiem przez kuratora nie odbiera mu prawa do prowadzenia czynności prawnych polegających na rozporządzeniu swoim prawem lub zaciągnięciu zobowiązań oraz reprezentowania ubezwłasnowolnionego w każdym postępowaniu dotyczącym tych spraw, może jednak w praktyce przysporzyć szeregu problemów. 9
Postępowanie o ubezwłasnowolnienie Postępowanie o ubezwłasnowolnienie może być wszczęte tylko na wniosek. Wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić: 1) małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolniona ; 2) jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo (jednak krewni osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, nie mogą zgłaszać wniosku o wszczęcie postępowania jeżeli osoba ta ma przedstawiciela ustawowego); 3) jej przedstawiciel ustawowy Dokumenty, które należy składać w sprawach o ubezwłasnowolnienie: 1. wniosek w 3 egzemplarzach 2. zaświadczenie lekarskie o stanie zdrowia psychicznego lub orzeczenie ZUS o stopniu niepełnosprawności 3. akt urodzenia osoby ubezwłasnowolnianej gdy wnioskodawca jest rozwódką lub rozwodnikiem - akt małżeństwa z adnotacją o rozwodzie lub akt małżeństwa i odpis wyroku rozwodowego (gdy ubezwłasnowolnienie dotyczy dziecka) 10
gdy wnioskodawca jest wdową lub wdowcem akt małżeństwa i akt zgonu współmałżonka (gdy ubezwłasnowolnienie dotyczy dziecka ) lub aktualny akt małżeństwa gdy osoba mająca być ubezwłasnowolniona pozostaje w związku małżeńskim należy wskazać adres współmałżonka jako uczestnika postępowania w przypadku gdy stronami będzie rodzeństwo lub dziadkowie i wnuki należy załączyć takie akty z USC z których wynikałby stopień pokrewieństwa jeśli siostra wnosi o ubezwłasnowolnienie brata to załączyć należy odpis aktu małżeństwa własny (jeżeli jest panną to akt urodzenia ) i akt urodzenia brata Opłaty: 1. Wpis stały 40.00 zł, 2. Zaliczka na wynagrodzenie biegłego : 170,00 200,00 zł Sprawy o ubezwłasnowolnienie należą do właściwości sądów okręgowych, które rozpoznają je w składzie trzech sędziów zawodowych, przy czym właściwy miejscowo jest sąd miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w braku miejsca zamieszkania - sąd miejsca jej pobytu. Postępowanie toczy się z udziałem Prokuratora. 11
Osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, należy wysłuchać niezwłocznie po wszczęciu postępowania. Wysłuchanie powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz - w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana - biegłego lekarza psychiatry lub neurologa. Osoba ubezwłasnowolniona, która co do zasady nie ma możliwości podejmowania żadnych czynności w postępowaniu, może jednak sama zaskarżać postanowienia wydane w postępowaniu dotyczącym jej ubezwłasnowolnienia. Ma więc w tym względzie pełną zdolność procesową Opinia biegłego lekarza Przyczyny powodujące niemożność kierowania swoim postępowaniem - choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne ujęte są w kategoriach medycznych (psychiatrycznych). Wymagają one wiadomości specjalnych. Biegły lekarz w sprawie o ubezwłasnowolnienie powinien wyjaśnić, czy osoba, która ma być ubezwłasnowolniona, jest w stanie 12
w okresie remisji dokonywać czynności prawnych skierowanych na osiągnięcie zamierzonych skutków prawnych z pełną świadomością tych skutków i ich znaczenia. Opinia biegłego lekarza w przedmiocie ubezwłasnowolnienia nie wiąże sądu orzekającego w sensie przesądzającym orzeczenie ubezwłasnowolnienia. Samo powołanie się przez sąd na zasadność opinii biegłego nie wystarcza do uzasadnienia orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu, gdyż sąd sam jest zobowiązany ustalić przesłanki ubezwłasnowolnienia i poddać je ocenie prawnej. Opinia biegłego powinna zawierać wyniki badania, a w szczególności ujawnione objawy choroby, wyjaśnienie, w jaki sposób choroba według wiedzy lekarskiej może mieć wpływ na rozeznanie chorego i jego wolę, czy chory może być niebezpieczny dla otoczenia lub siebie samego oraz prognozę i opinię o celowości leczenia. Negatywna opinia biegłego lekarza, tzn. opinia, w której nie stwierdza się choroby psychicznej, przesądza o niedopuszczalności orzeczenia ubezwłasnowolnienia. W postępowaniu o ubezwłasnowolnienie negatywna opinia biegłego lekarza psychiatry stwierdzająca, że badany nie jest chory psychicznie, ani nie cierpi na niedorozwój umysłowy, ma rozstrzygające znaczenie w tym sensie, że sąd nie może wbrew takiej 13
opinii orzec ubezwłasnowolnienia z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego. Sąd może jedynie, jeśli w świetle pozostałego materiału dowodowego nasuną mu się wątpliwości co do poczytalności uczestnika, zażądać opinii innego biegłego psychiatry. Skutki prawne ubezwłasnowolnienia Ubezwłasnowolnienie małżonka samo przez się nie może uzasadniać orzeczenia rozwodu Sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, a zatem osoba ubezwłasnowolniona nie może sporządzić testamentu ani go odwołać Orzeczenie ubezwłasnowolnienia całkowitego nie ma wpływu na ochronę dóbr osobistych osoby ubezwłasnowolnionej Ubezwłasnowolnienie nie pociąga za sobą skutków w sferze działalności literackiej i artystycznej, chyba że chodzi o czynności prawne w sferze prawa autorskiego 14
Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może zawrzeć małżeństwa Skutki ubezwłasnowolnienia następują z chwilą uprawomocnienia się postanowienia orzekającego ubezwłasnowolnienie. Osoba fizyczna niemająca zdolności procesowej może podejmować czynności procesowe tylko przez swego przedstawiciela ustawowego. Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie sąd opiekuńczy ustanawia opiekuna Jeżeli wzgląd na dobro pozostającego pod opieką nie stoi temu na przeszkodzie, opiekunem ubezwłasnowolnionego całkowicie powinien być ustanowiony przede wszystkim jego małżonek, a w braku tegoż - jego ojciec lub matka. Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie ustaje z mocy prawa w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia lub zmiany ubezwłasnowolnienia całkowitego na częściowe Mężczyzna ubezwłasnowolniony całkowicie nie może uznać dziecka. Mężczyzna ubezwłasnowolniony częściowo 15
może uznać dziecko, ale potrzebna jest na to zgoda jego kuratora. Natomiast ani opiekun ani kurator nie może uznać dziecka w imieniu osoby ubezwłasnowolnionej. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie lub częściowo nie może być ustanowiona opiekunem ani kuratorem, nie może też być wykonawca testamentu. Osobie ubezwłasnowolnionej częściowo lub całkowicie nie przysługuje czynne ani bierne prawo wyborcze. 16
Wzór Rzeszów, dnia 10 października 2008 r. Sąd Okręgowy w Rzeszowie Wydział I Cywilny Wnioskodawczyni: Maria Nowak, zam. 30-450 Rzeszów, ul. Karmelicka 34/17 Uczestnicy: Helena Nowak, zam. 30-450 Rzeszów, ul. Karmelicka 34/17 Prokurator Prokuratury Okręgowej w Rzeszowie. Wniosek o ubezwłasnowolnienie Wnoszę o: Ubezwłasnowolnienie całkowite Heleny Nowak, ur. 12 lutego 1950 r. w Rzeszowie, córki Jana Nowaka i Józefy Nowak, zamieszkałej w Rzeszowie, ul. Karmelicka 34/17. Uzasadnienie Helena Nowak jest siostrą wnioskodawczyni Marii Nowak. Urodziła się ona w dniu 12 lutego 1950 r. w Rzeszowie jako dziecko Jana Nowaka i Józefy Nowak. Dowód: odpis skrócony aktu urodzenia 17
W 1996 r. Helena Nowak zaczęła mieć widoczne objawy schizofrenii. Przez okres sześciu miesięcy przebywała w Szpitalu Psychiatrycznym im. Babińskiego w Jarosławiu. Po wyjściu wymagała cały czas opieki drugiej osoby. Od dwóch miesięcy stan jej zdrowia uległ pogorszeniu, jej zachowanie stało się agresywne. Nie można się z nią w żaden sposób porozumieć. W chwili obecnej wymaga ponownej hospitalizacji. Dowód: zaświadczenie o stanie zdrowia Heleny Nowak karta leczenia szpitalnego Helena Nowak jest osobą samotną, mieszka jedynie z siostrą Marią Nowak. Z uwagi na stan jej zdrowia nie może podjąć żadnej pracy, nawet jak dotychczas chałupniczej. Istnieje konieczność zapewnienia jej źródła utrzymania w postaci renty. W tym stanie rzeczy wniosek jest uzasadniony. Maria Nowak... (podpis wnioskodawcy) Załączniki: 1. Odpis skrócony aktu urodzenia. 2. Zaświadczenie o stanie zdrowia. 3. Karta leczenia szpitalnego. 4. Odpisy wniosku i załączników. 18
Rzeszów, dnia 10 października 2008 r. Sądu Rejonowy w Rzeszowie Wydział III Rodzinny i Nieletnich Wnioskodawca: Maria Kowalska, zam. 30-123 Rzeszów, ul. Szlak 8/13. Uczestnik: Janusz Kowalski, zam. 31-103 Rzeszów, ul. Leśna 2. Wniosek o upoważnienie kuratora do reprezentowania osoby ubezwłasnowolnionej częściowo i do zarządu jej majątkiem Wnoszę o: upoważnienie wnioskodawcy Marii Kowalskiej ur. dnia 4 października 1960 r. w Rzeszowie córki Mirosława i Zofii Nowaków do reprezentowania Janusza Kowalskiego ur. dnia 7 maja 1956 r. w Rzeszowie syna Anny i Krzysztofa Kowalskich i do zarządu jego majątkiem. Uzasadnienie Prawomocnym postanowieniem Sądu Rejonowego Rzeszowie Wydział III Rodzinny i Nieletnich z dnia 15 października 2008 r. wnioskodawca Maria Kowalska ustanowiona została kuratorem swojego częściowo ubezwłasnowolnionego męża Janusza Kowalskiego ur. dnia 7 maja 1956 r. w Rzeszowie syna Anny i Krzysztofa Kowalskich. Ustanawiając wnioskodawczynię kuratorem Sąd nie 19
upoważnił jej do reprezentowania Janusza Kowalskiego, jak również do zarządu jego majątkiem. dowód: odpis postanowienia Sądu Obecnie stan psychiczny Janusza Kowalskiego jest tak zły, że nie jest on w stanie samodzielnie prowadzić swoich spraw. Dowód: zaświadczenie z poradni zdrowia psychicznego W skład majątku Janusza Kowalskiego wchodzi nieruchomość położona w Krakowie przy ul. Leśnej 2 o powierzchni 30 arów, objęta księgą wieczystą nr KW 1234 zabudowana kamienicą o powierzchni 300 m2. Nieruchomość powyższą Janusz Kowalski otrzymał w drodze darowizny od Edwarda Kowalskiego - jego wuja. Dowód: odpis z księgi wieczystej Mając na uwadze powyższe konieczna jest pomoc w reprezentowaniu i prowadzeniu interesów przez Janusza Kowalskiego. Dlatego też wnoszę jak na wstępie. Maria Kowalska... (podpis wnioskodawcy) Załączniki: 1. Odpis postanowienia sądu. 2. Zaświadczenie z poradni zdrowia psychicznego. 3. Odpis z księgi wieczystej. 20