18 Jakub Czerniecki, STOWARZYSZENIE Jarosław Gołębiewski EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom XV zeszyt 1 Jakub Czerniecki, Jarosław Gołębiewski Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie RELACJE MIĘDZY ZMIANAMI ZAPASÓW I CEN NA ŚWIATOWYM RYNKU PSZENICY RELATIONSHIP BETWEEN STOCKS AND PRICES ON THE WORLD WHEAT MARKET Słowa kluczowe: rynek pszenicy, ceny pszenicy, gospodarka światowa, zapasy Key words: wheat market, wheat prices, global economy, stocks Abstrakt. Celem artykułu było przedstawienie relacji między ceną pszenicy na światowych rynkach a poziomem zapasów. Do analizy danych wykorzystano wskaźnik korelacji Pearsona oraz współczynnik elastyczności ceny do zapasów. Wykazano istotną zależność między poziomem zapasów a ceną pszenicy (0,61), dzięki czemu możliwe było obliczenie współczynnika elastyczności ceny w stosunku do zapasów. Wyniósł on -2,6, co wskazało na wysoką elastyczność ceny pszenicy. Równocześnie ujemny znak wskazał na odwrotny kierunek zależności. Wstęp Pszenica jest jednym z najważniejszych produktów rolniczych. Ze względu na dużą zawartość glutenu i innych składników mineralnych stanowi bardzo ważne źródło energii oraz wspomaga metabolizm. Dla większości ludzi jest ona najważniejszym pożywieniem [Gąsiorowski 2004]. Oprócz wykorzystania jako żywność i na pasze, coraz większa część zbiorów pszenicy wykorzystywana jest w przemyśle. Wiąże się to m.in. z dynamicznie rozwijającym się rynkiem biopaliw na świecie [Norton i in. 2010]. W ostatnich latach zdecydowanie wzrosło również zainteresowanie ziarnem pszenicy ze strony podmiotów nie związanych bezpośrednio z rolnictwem. Dla funduszy i banków inwestycyjnych pszenica stała się takim samym aktywem jak ropa naftowa czy złoto. Jej cena stanowi bazę dla finansowych transakcji pochodnych [Rapsomanikis 2009]. Celem badania było określenie zależności między ceną pszenicy a poziomem jej światowych zapasów. Materiał i metodyka badań Źródła informacji wykorzystane w opracowaniu pochodziły głównie z Ministerstwa Rolnictwa USA (USDA) oraz Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO). Do zbadania zależności na rynku pszenicy wykorzystano współczynnik korelacji Pearsona. Jest on miernikiem natężenia i kierunku współzależności liniowej dwóch zmiennych mierzalnych X i Y [Sobczyk 2007]: cov (x,y) r xy = r yx = s x s y gdzie: cov(x,y) kowariancja między zmiennymi X a Y, s x, s y odchylenie standardowe odpowiednich zmiennych. Do zbadania reakcji ceny pszenicy w zależności od zmian światowego poziomu zapasów wykorzystano współczynnik elastyczności ceny do zapasów:
Relacje między zmianami zapasów i cen na światowym rynku pszenicy 19 dp z εpz = x dz p gdzie: εpz elastyczność ceny w stosunku do zapasów, p cena, z ilość zapasów. Warunki makroekonomiczne w latach 2000-2011 W latach 2000-2011 wartość PKB na świecie wzrosła o ponad 116%, osiągając poziom ponad 68 bln USD (rys. 1). Zawirowania jakie miały miejsce w latach 2007-2009 jedynie na krótki okres zahamowały wzrost wartości światowej produkcji. Największy udział we wzroście miały Chiny, Indie oraz USA. W tym samym czasie PKB per capita wzrósł jedynie o 89%. indeks cen żywności wg FAO/ food price index by FAO PKB per capita/ GDP per capita PKB/ GDP indeks cen zbóż wg FAO/ cereal price index by FAO Rysunek 1. Zmiana cen produktów żywnościowych oraz światowe PKB w latach 2000-2011 (2002-2004 = 100) Figure 1. Food prices changes and global GDP from 2000 to 2011 (2002-2004 = 100) Źródło: opracowanie własne na podstawie FAOSTAT Ceny żywności do 2006 r. były w 98% skorelowane ze zmianą PKB 1. Sytuacja uległa zmianie od 2007 r. Przyczyn nagłego wzrostu cen należy upatrywać w: luźnej polityce fiskalnej prowadzonej przez USA, wzroście cen towarów energetycznych, rozwoju rynku biopaliw, deprecjacji amerykańskiego dolara, zmianach w handlu na rynkach terminowych [Rapsomanikis 2009]. Sytuacja podażowo-popytowa na rynku pszenicy w latach 2000-2011 Całkowita wielkość produkcji pszenicy w 2011 r. po raz pierwszy w historii przekroczyła 700 mln t. Od 2000 r. wzrosła o 20% z poziomu 580 mln t. W tym okresie produkcja podlegała znaczącym fluktuacjom [Klepacki, Gołębiewski 2007]. Spowodowane to było z jednej strony zmianami w powierzchni upraw, a z drugiej plonów. W badanym okresie powierzchnia wzrosła o 2%, natomiast plony o 18%. Do głównych przyczyn zmian powierzchni zasiewów i plonów w latach 2000-2011 należy zaliczyć: zmienne warunki klimatyczne (susze, mroźne zimy, obfite opady, powodzie) w Chinach, Indiach, Australii, USA, Ukrainie, Rosji i w centralnej Europie, brak środków finansowych na odnowienie produkcji na Ukrainie w roku 2006, 1 r n 2 Istotność współczynnika korelacji Pearsona była weryfikowana statystyką t = ; hipoteza H0: współczynnik 1 r 2 korelacji dla populacji wynosi 0 (brak korelacji), H1: istnieje korelacja [Zelaś 2000]. Hipoteza testowana była przy poziomie istotności 10% i 5 stopniach swobody; wartość statystyki testowej t = 13,6; wartość krytyczna t = 2,015; należy odrzucić hipotezę H0 na rzecz hipotezy alternatywnej mówiącej o istnieniu korelacji.
20 Jakub Czerniecki, Jarosław Gołębiewski wielkość produkcji/ production volume powierzchnia upraw/ cultivation area średni plon/ average yield Rysunek 2. Zmiana wielkość produkcji, powierzchnia i plony pszenicy w latach 2000-2011 (2000 = 100) Figure 2. Changing the volume of production, area and yield of wheat from 2000 to 2011 (2002-2004 = 100) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych FAO Tabela 1. Najwięksi producenci podniesienie ceny minimalnej pszenicy w Indiach, pomoc finansowa dla farmerów w Australii, zmiany strukturalne w gospodarstwach na Ukrainie [World wheat...2008]. Produkcja pszenicy jest mocno skoncentrowana. Zaledwie 20 państw największych producentów odpowiada za ponad 80% całkowitego rynku. W grupie tej znajdują się kraje leżące na wszystkich kontynentach. Największym producentem pszenicy są Chiny (tab. 1). Analizując dane w tabeli 1 należy zwrócić uwagę szczególnie na Rosję, która w 2000 r. zajmowała 5. miejsce wśród największych producentów, a w 2011 r. 3. miejsce z produkcją większą o 63% niż w 2000 r. Spowodowane to było głównie wzrostem plonów o 40%. Należy również zauważyć, że średnie plony w Rosji (2,4 t/ha w 2011 r.) są wciąż na relatywnie niskim poziomie i mają cały czas olbrzymi potencjał do wzrostu. pszenicy w 2011 r. Table 1. The largest wheat producers in 2011 Kraj/Country Wielkość produkcji w 2011 r./volume of production in 2011 [mln t] Chiny/China 117,4 Indie/India 86,9 Rosja/Russia 56,2 USA/USA 54,4 Francja/France 38,0 Pozostali/Other 351,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie FAOSTAT Source: own study based on FAOSTAT data Od początku XXI wieku zauważalny jest stopniowy wzrost popytu na pszenicę. Całkowite zużycie pszenicy w 2000 r. wynosiło ponad 575 mln t, aby już w 2002 r. przekroczyć 600 mln t. W latach 2000-2011 całkowite zużycie pszenicy wzrosło o 10% osiągając poziom blisko 640 mln t. Spowodowane to było głównie wzrostem liczby ludności na świecie w tym okresie o 11%. W związku z tym równocześnie spadło wykorzystanie pszenicy per capita z 66 do 64 kg rocznie. pozostałe/other straty/damage materiał siewny/seed pasza/fodder spożycie/consumption Rysunek 1. Struktura zużycia ziarna pszenicy w latach 2000-2009 Figure 3. The structure of the wheat consumption in the years 2000-2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie FAOSTAT Source: own study based on FAOSTAT data
Relacje między zmianami zapasów i cen na światowym rynku pszenicy 21 Struktura wykorzystania pszenicy utrzymywała się na stałym poziomie (rys. 3). Około 70% pszenicy co roku było wykorzystywane na cele spożywcze i było ono stałe w badanym okresie. Największe zmiany wykazywało natomiast zużycie pszenicy na pasze. Największymi konsumentami pszenicy są kraje azjatyckie. Chiny i Indie odpowiadają łącznie za 37% całkowitego spożycia pszenicy na świecie. Średnia wielkość spożycia pszenicy na osobę w tych krajach kształtuje się jednak na średnim poziomie około 60 kg w przypadku Indii oraz 67 kg w Chinach. Największymi konsumentami pszenicy (w kg per capita) są mieszkańcy krajów północnej Afryki (Libia, Maroko, Egipt) oraz byłych republik ZSRR (Afganistan, Turkmenistan). Średnia wielkość spożycia w tych krajach wynosiła ponad 160 kg na osobę. Odnotowany w ostatnich latach spadek spożycia pszenicy na osobę wynika głównie ze zmniejszenia wykorzystania pszenicy w Chinach aż o 5% w ciągu 11 lat. Spożycie pszenicy zmniejszyło się również w Stanach Zjednoczonych oraz w Rosji (tab. 2). Wzrost spożycia pszenicy nastąpił natomiast w Indiach oraz w Egipcie. Niekorzystne zmiany, polegające na spadku zużycia pszenicy na cele spożywcze wynikają ze zwiększenia wykorzystania jej ziarna do celów przemysłowych. Tabela 2. Zmiany spożycia pszenicy w latach 2000 2011 wśród największych jej konsumentów Table 2. Changes in consumption of wheat in the 2000-2011 among the largest of its consumers Państwo/Country Zmiana wielkości spożycia pszenicy/ Change of intake of wheat [%] Chiny/China -5 Indie/India 19 USA/USA -2 Pakistan/Pakistan 4 Rosja/Russia -1 Turcja/Turkey 10 Egipt/Egypt 26 Iran/Iran 1 Brazylia/Brazil 35 Włochy/Italy 1 Źródło: opracowanie własne na podstawie FAOSTAT Zmiany zapasów i kształtowanie się ceny pszenicy W ostatniej dekadzie cena pszenicy HRW #2 w porcie nad Zatoką Meksykańską wahała się między 111 a 460 USD. Średnia cena w badanym okresie wynosiła 192 USD, a odchylenie standardowe 77 USD. Zmiany ceny na rynkach rolnych uzależnione są od zmian popytu i podaży [Tomek, Robinson 2001]. Ze względu jednak na to, że na rynku pszenicy w ostatniej dekadzie oprócz zmian podaży zmieniał się popyt, zmiany ceny należy badać względem zmian stanów zapasów, które lepiej odzwierciedlają sytuację na rynku [Stańko 2009]. Zmiany cen w stosunku do zmian zapasów przedstawiono na rysunku 4. indeks ceny pszenicy HRW #2/ index of changes in wheat prices HRW #2 indeks zmian stanu zapasów/ index of changes in inventories indeks cen żywności wg FAO/ food price index by FAO Rysunek 4. Indeks cen żywności wg FAO oraz indeksy zmian cen pszenicy i stanu zapasów (2002-2004 = 100) Figure 4. FAO food price index and changes in wheat prices and stocks (2002-2004 = 100). Źródło: opracowanie własne na podstawie FAOSTAT
22 Jakub Czerniecki, Jarosław Gołębiewski W latach 2000-2009 współczynnik korelacji cen i zapasów miał wartość -0,61 2. Wartość współczynnika bliska 1 wskazuje na dużą zależność między poziomem zapasów a ceną. Znak minus wskazuje, że ta zależność jest ujemna. Wzrost stanu zapasów powoduje spadek ceny. Poziom zmiany ceny w stosunku do zmiany zapasów przedstawia współczynnik elastyczności ceny do zapasów. W latach 2000-2009 współczynnik ten wynosił średnio -2,6. Oznacza to, że wzrost zapasów o 1% powodował średnio spadek ceny pszenicy o 2,6%. Równocześnie spadek zapasów o 1% powodował wzrost ceny o 2,6%. Wartość ta wskazuje na wysoką elastyczność ceny w stosunku do zmian poziomu zapasów oraz determinuje je, jako jeden z głównych czynników wpływających na światową cenę pszenicy. Pozwala równocześnie wskazywać kierunek zmian i potencjalny poziom ceny w kolejnych latach na podstawie prognozowanych wartości popytu i podaży. Podsumowanie Całkowita wielkość produkcji na świecie zwiększyła się w ciągu 11 lat z 580 do 700 mln t, a największy wzrost został zanotowany w Rosji, która stała się jednym z największych producentów pszenicy na świecie. Największy wpływ na zmiany podaży miały zmienne warunki klimatyczne. W badanym okresie wzrosło pozakonsumpcyjne zużycie pszenicy (bioetanol i pasze). Wzrost zużycia pszenicy na cele konsumpcyjne był wolniejszy niż wzrost liczby ludności na świecie, co spowodowało spadek zużycia na jednego mieszkańca o 2,5%. W ciągu 11 lat wielkość zapasów spadła z 208 do 182 mln t, znacząco zmieniając się między kolejnymi latami. Mimo dużej zależności między ceną pszenicy a cenami wszystkich produktów spożywczych, do zmian cen pszenicy w największym stopniu przyczyniły się zmiany stanów zapasów. Literatura Gąsiorowski H. 2004: Pszenica, chemia i technologia, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Poznań, s. 49-63, 105-106. Klepacki B., Gołębiewski J. 2008: Bilans podstawowych zbóż za lata 1995-2007 w ujęciu globalnym, Wieś Jutra, SGGW, nr 4, s. 7-9. Ministerstwo Rolnictwa USA: www.fas.usda.gov, dostęp 28.01.2013. Norton G. W., Alwang J., Masters W.A. 2010: Economics of Agricultural Development, Reutledge, New York, s. 6. Rapsomanikis G. 2009: The 2007-2008 food price swing. Impact and policies in Eastern and Southern Africa, FAO, Rzym, 14. Sobczyk M. 2007: Statystyka, PWN, Warszawa, 238. Stańko S. 2009: Rynek zbóż, Wieś Jutra, SGGW, nr 4, s. 37-39. Stańko S., Hamulczuk M. 2009: Zarządzanie ryzykiem cenowym a możliwości stabilizowania dochodów producentów rolnych aspekty poznawcze i aplikacyjne, IERiGŻ, Warszawa, 25-28. Tomek W.G., Robinson K.L. 2001: Kreowanie cen artykułów rolnych, PWN, Warszawa, s. 179-181. World wheat situation and outlook, USDA, FAS, www.worldbank.org, dostęp 31.01.2013. www.faostat.fao.org, dostęp 28.01.2013. Zeliaś A. 2000: Metody statystyczne, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, ss. 276. Summary The purpose of the article was to show the relationship between the price of wheat on world markets and the level of inventories. This paper presents the global wheat market on the background of the global economic situation in 2000-2011. Analysis considered the main wheat producers and consumers. The study shows the most significant changes in the supply and demand structure and relationship between stocks and prices. Adres do korespondencji mgr Jakub Czerniecki, dr hab. Jarosław Gołębiewski Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydział Nauk Ekonomicznych ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa e-mail: kuba_czerniecki@wp.pl, jaroslaw_golebiewski@sggw.pl 2 Istotność współczynnika korelacji Pearsona była weryfikowana hipotezą tak jak w przypisie 1. Hipoteza testowana była przy poziomie istotności 10% i 8 stopniach swobody; wartość statystyki testowej t = 2,17; wartość krytyczna t = 1,86; należy odrzucić hipotezę H0 na rzecz hipotezy alternatywnej mówiącej o istnieniu korelacji.