Włodzimierz I. Lenin Lew Tołstoj jako zwierciadło rewolucji rosyjskiej Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski) WARSZAWA 2006
Tekst Włodzimierz I. Lenina Lew Tołstoj jako zwierciadło rewolucji rosyjskiej został po raz pierwszy opublikowany w piśmie Proletarij nr 35 z 11 (24) września 1908 r. Podstawa niniejszego wydania: Włodzimierz Lenin, Dzieła wszystkie, tom 17, wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1986. - 2 -
Zestawienie nazwiska wielkiego artysty z rewolucją, której niewątpliwie nie zrozumiał, od której jawnie się odsunął, na pierwszy rzut oka może się wydać dziwne i sztuczne. Nie będziemy przecie nazywać zwierciadłem tego, co w sposób oczywisty nie daje wiernego odbicia zjawiska. Ale nasza rewolucja to zjawisko niezwykle złożone; wśród masy jej bezpośrednich sprawców i uczestników jest wiele żywiołów społecznych, które niewątpliwie również nie rozumiały wydarzeń, również odsuwały się od aktualnych zadań dziejowych, jakie stawiał przed nimi bieg wypadków. I jeśli mamy do czynienia z rzeczywiście wielkim artystą, to niektóre przynajmniej spośród istotnych stron rewolucji musiał on w swych dziełach odzwierciedlić. Legalna prasa rosyjska, wypełniona mnóstwem artykułów, listów i notatek w związku z obchodem jubileuszu osiemdziesięciolecia Tołstoja, najmniej interesuje się analizą jego utworów z punktu widzenia charakteru rewolucji rosyjskiej i jej sił napędowych. Cała ta prasa aż do mdłości pełna jest obłudy, obłudy dwojakiego rodzaju: urzędowej i liberalnej. Pierwsza to ordynarna obłuda sprzedajnych pismaków, którym wczoraj kazano gnębić L. Tołstoja, a dzisiaj doszukiwać się w nim patriotyzmu i starać się o zachowanie pozorów wobec Europy. A że tego rodzaju pismakom zapłacono za ich wypociny, to rzecz powszechnie wiadoma, i nikogo nie zdołają oszukać. O wiele bardziej wyrafinowana i dlatego o wiele bardziej szkodliwa i niebezpieczna jest obłuda liberalna. Jeśli posłuchać kadeckich bałałajkinów 1 z gazety Riecz", to Tołstoj cieszy się ich najpełniejszą i najgorętszą sympatią. W rzeczywistości wyrachowana deklamacja i napuszone frazesy o wielkim poszukiwaczu boga to jeden wielki fałsz, rosyjski liberał bowiem ani nie wierzy w tołstojowskiego boga, ani nie sympatyzuje z tołstojowską krytyką istniejącego ustroju. Przymila się do popularnego nazwiska, by pomnożyć swój polityczny kapitalik, by odegrać rolę wodza opozycji ogólnonarodowej; grzmotem i hukiem frazesów usiłuje zagłuszyć potrzebę otwartej i jasnej odpowiedzi na pytanie: jakie są źródła uderzających sprzeczności tołstojowszczyzny, jakich niedostatków i słabości naszej rewolucji są one wyrazem? Sprzeczności w utworach, w poglądach, w naukach, w szkole Tołstoja są istotnie uderzające. Z jednej strony genialny artysta, twórca nie tylko niezrównanych obrazów życia rosyjskiego, ale i utworów należących do klasyki literatury światowej. Z drugiej strony obszarnik opętany w Chrystusie. Z jednej strony niezwykle silny, mocny, bezpośredni i szczery protest przeciwko społecznej obłudzie i fałszowi, z drugiej tołstojowiec, tj. zużyty, rozhisteryzowany płaksa, zwany rosyjskim inteligentem, który publicznie bijąc się w piersi oświadcza: jestem wstrętny, jestem ohydny, ale zajmuję się samodoskonaleniem moralnym; nie jadam już mięsa i odżywiam się teraz kotlecikami z ryżu. Z jednej strony bezlitosna krytyka wyzysku kapitalistycznego, demaskowanie przemocy rządu, komedii sądownictwa i administracji państwowej, ujawnianie całej głębi sprzeczności między wzrostem bogactwa i zdobyczami cywilizacji a wzrostem nędzy, zdziczenia i męczarni mas robotniczych; z drugiej strony opętańcze głoszenie niesprzeciwiania się złu przemocą. Z jednej strony jak najtrzeźwiejszy realizm, zdzieranie wszelkiego rodzaju masek; z drugiej szerzenie jednej z najnikczemniejszych rzeczy, jakie istnieją na świecie, a mianowicie religii, dążenie do zastąpienia klechów z urzędu klechami z moralnego przekonania, tj. kultywowanie najbardziej wyrafinowanego i dlatego szczególnie odrażającego klechostwa. Zaiste: Tyś i uboga, I wszechobfita, Tyś i bezsilna, I niespożyta, Rosjo rodzima! 2 Jest oczywiste, że wobec takich sprzeczności Tołstoj absolutnie nie mógł zrozumieć ani ruchu robotniczego i jego roli w walce o socjalizm, ani rewolucji rosyjskiej. Ale sprzeczności w poglądach i naukach Tołstoja nie są dziełem przypadku, lecz wyrazem tych pełnych sprzeczności warunków, w jakich 1 Bałałajkin postać z utworu M. Sałtykowa-Szczedrina Współczesna idylla ; liberalny gaduła, awanturnik i łgarz. Red. 2 Patrz M. Niekrasow: Komu się na Rusi dobrze dzieje, Warszawa 1953, s. 325. Red. - 3 -
toczyło się życie rosyjskie w ostatnich trzech dziesięcioleciach XIX wieku. Patriarchalna wieś, wczoraj dopiero wyzwolona z poddaństwa, oddana została dosłownie na pastwę kapitału i aparatu podatkowego. Dawne filary gospodarki chłopskiej i chłopskiego życia, filary, które rzeczywiście przetrwały wieki, zostały zburzone z niezwykłą szybkością. Toteż sprzeczności w poglądach Tołstoja należy oceniać nie z punktu widzenia współczesnego ruchu robotniczego i współczesnego socjalizmu (taka ocena jest oczywiście konieczna, ale niewystarczająca), lecz z punktu widzenia tego protestu przeciw nadciągającemu kapitalizmowi, przeciw ruinie i wyzuciu mas z ziemi, jaki musiała zrodzić patriarchalna wieś rosyjska. Tołstoj jest śmieszny jako prorok, który wynalazł nowe recepty na zbawienie ludzkości i dlatego niezwykle żałośni są ci zagraniczni i rosyjscy tołstojowcy, którzy chcą przekształcić w dogmat właśnie najsłabszą stronę jego nauki. Tołstoj jest wielki jako wyraziciel tych idei i tych nastrojów, które ukształtowały się wśród milionowych rzesz chłopstwa rosyjskiego w okresie poprzedzającym rewolucję burżuazyjną w Rosji. Tołstoj jest oryginalny, ponieważ całokształt jego poglądów rozpatrywanych łącznie stanowi właśnie wyraz szczególnych cech naszej rewolucji jako chłopskiej rewolucji burżuazyjnej. Z tego punktu widzenia sprzeczności w poglądach Tołstoja to rzeczywiste zwierciadło pełnych sprzeczności warunków, w jakich dokonywała się historyczna działalność chłopstwa w naszej rewolucji. Z jednej strony stulecia ucisku pańszczyźnianego i dziesięciolecia wzmożonej grabieży w okresie po reformie spiętrzyły góry gniewu, nienawiści i desperackiego zdecydowania. Dążenie do tego, by wytrzebić do gruntu i kościół oficjalny, i obszarników, i obszarniczy rząd, znieść wszystkie stare formy i systemy władania ziemią, oczyścić ziemię, stworzyć zamiast policyjnego państwa klasowego wspólnotę życia wolnych i równoprawnych drobnych chłopów to dążenie czerwoną nicią przewija się poprzez każdy dziejowy krok chłopów w naszej rewolucji i nie ulega wątpliwości, że treść ideowa pism Tołstoja o wiele bardziej odpowiada temu dążeniu chłopów niż abstrakcyjnemu chrześcijańskiemu anarchizmowi, którego niektórzy dopatrują się w systemie jego poglądów. Z drugiej strony chłopstwo, dążące do nowych form wspólnoty życia, odnosiło się w sposób nieświadomy, patriarchalny, mistyczny do tego, jaka ma być ta wspólnota życia, jaką walką zdobywać trzeba wolność, kto może być jego przywódcą w tej walce, jaki jest stosunek burżuazji i burżuazyjnej inteligencji do interesów rewolucji chłopskiej, dlaczego do zniesienia obszarniczego władania ziemią konieczne jest obalenie przemocą władzy carskiej. Całe dotychczasowe życie chłopstwa nauczyło je nienawidzić pana i urzędnika, ale nie nauczyło i nie mogło nauczyć, gdzie szukać odpowiedzi na te wszystkie pytania. W naszej rewolucji tylko mniejszość chłopstwa rzeczywiście walczyła organizując się w jakimś stopniu, a już zupełnie niewielka część powstawała z bronią w ręku, by wytępić swych wrogów, wytępić carskie sługi i obrońców obszarnictwa. Większość chłopstwa płakała i modliła się, moralizowała i marzyła, pisała petycje i wysyłała deputacje zupełnie w duchu Lwa Nikołajewicza Tołstoja! I jak to zawsze bywa w takich wypadkach, tołstojowskie stronienie od polityki, tołstojowskie odżegnywanie się od polityki, brak zainteresowania dla niej i jej zrozumienia sprawiały, że za uświadomionym i rewolucyjnym proletariatem szła mniejszość, większość zaś stawała się łupem wyzutych z zasad, służalczych inteligentów burżuazyjnych, którzy pod mianem kadetów biegali z zebrania trudowików do przedpokoju Stołypina, żebrali, targowali się, godzili, obiecywali pogodzić dopóki ich nie przepędzono kopniakiem żołdackiego buta. Tołstojowskie idee to zwierciadło słabości, braków naszego powstania chłopskiego, odbicie mięczakowatości patriarchalnej wsi i zaskorupiałego tchórzostwa gospodarnego kmiotka. Weźmy powstania żołnierskie z lat 1905-1906. Skład społeczny tych bojowników naszej rewolucji jest czymś pośrednim między chłopstwem a proletariatem. Proletariat stanowi mniejszość; toteż ruch w wojsku nie wykazuje nawet w przybliżeniu takiej ogólnorosyjskiej zwartości, takiego uświadomienia partyjnego, jakie wykazał proletariat, który jak gdyby na skinienie ręki stał się socjaldemokratyczny. Z drugiej strony nic błędniejszego nad mniemanie, jakoby przyczyną niepowodzenia powstań żołnierskich był brak przywódców spośród oficerów. Przeciwnie, gigantyczny postęp, jaki uczyniła rewolucja od czasów Woli Ludu, przejawił się właśnie w tym, że za broń przeciwko zwierzchnikom chwyciło szare bydełko, którego samodzielność napędziła tyle strachu liberalnym obszarnikom i liberalnym oficerom. Żołnierz był pełen sympatii dla sprawy chłopskiej; jego wzrok zapalał się na samą tylko wzmiankę o ziemi. Władza w - 4 -
wojsku niejednokrotnie przechodziła w ręce mas żołnierskich ale prawie nie było przypadków zdecydowanego wykorzystania tej władzy; żołnierze wahali się; w kilka dni, a niekiedy w parę godzin po zabiciu jakiegoś znienawidzonego dowódcy wypuszczali na wolność pozostałych, rozpoczynali rokowania z władzą, a potem stawali przed plutonem egzekucyjnym, kładli się pod rózgi, wprzęgali się znów w jarzmo zupełnie w duchu Lwa Nikołajewicza Tołstoja! Tołstoj odzwierciedlił wezbraną nienawiść, dojrzałe już dążenie do lepszego życia, pragnienie uwolnienia się od przeszłości a zarazem niedojrzałość marzycielstwa, politycznej ciemnoty, rewolucyjnej mięczakowatości. Warunki historyczno-ekonomiczne tłumaczą zarówno konieczność wybuchu rewolucyjnej walki mas, jak i ich brak przygotowania do walki; tłumaczą tołstojowskie niesprzeciwianie się złu, które było jedną z najistotniejszych przyczyn klęski pierwszej kampanii rewolucyjnej. Powiadają, że pobite armie dobrze się uczą. Oczywiście tylko w bardzo ograniczonym sensie słuszne jest porównanie klas rewolucyjnych z armiami. Rozwój kapitalizmu z każdą godziną przeobraża i zaostrza warunki, które popychały na drogę walki rewolucyjno-demokratycznej miliony chłopów zespolonych nienawiścią do obszarników pańszczyźnianych i do ich rządu. Wśród samego chłopstwa wzrost wymiany, panowania rynku i władzy pieniądza coraz bardziej wypiera stary, patriarchalny układ stosunków i patriarchalną tołstojowską ideologię. Jedna wszakże zdobycz pierwszych lat rewolucji i pierwszych porażek masowej walki rewolucyjnej jest niewątpliwa: to cios śmiertelny zadany poprzedniej uległości i mięczakowatości mas. Linie podziału zarysowały się ostrzej. Klasy i partie rozgraniczyły się. Pod obuchem nauk stołypinowskich, pod wpływem wytrwałej, konsekwentnej agitacji rewolucyjnych socjaldemokratów nie tylko socjalistyczny proletariat, lecz i demokratyczne masy chłopstwa nieuchronnie wyłaniać będą bojowników coraz bardziej zahartowanych, coraz mniej skłonnych do popadania w nasz historyczny grzech tołstojowszczyzny! - 5 -