k d, Z o f i a War a k o m s k a WSTĘP

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XIII, Nr 1-2-3 GRUDZIEŃ 1969 ANALIZA PYŁKOWA MIODÓW RZEPAKOWYCH I WRZOSOWYCH WOJEWÓDZTWA WARSZAWSKIEGO IIbIJIbUEBOti AHAJIli13 PAIICOBbIX li1 BEPECKOBbIX METO,n; li13 BAPlliABCKOrO BOJl1:EBO,n;CTBA L U d O m i r P o s z w i ń s k d, Z o f i a War a k o m s k a Katedra Chemii Ogólnej WSR w Lublinie Katedra Botaniki WSR w Lublinie WSTĘP Wśród miodów odmianowych, określonych przez polską normę N/62 znajdują się również miody rzepakowe i wrzosowe o symbolach MNR i MNW.' I, I W piśmiennictwie spotykamy opracowania powyższych miodów za"- równo pod względem właściwości fizyko-chemicznych, jak i od strony analizy pyłkowej. Autorzy opisują w nich, między innymi, skład botaniczny osadów miodowych oparty na obrazie mikroskopowym ziarn pyłku, pochodzących z różnych gatunków roślin. Opisy miodów rzepakowych podają Z a n d e r (1937), L u n d er (194), M a u r i z i o (198, 199), D e m i a n o w i c z Z. (1962, 1966). Miody wrzosowe opisywali Z a n d e r (1937), L u n d e r (194), B a r b i e r (198), S e r wat k a (198), L o u v e a u x, V e r g e r o n (1964), Demianowic'z Z. (1966), Louveaux (1966), Woźna (1966). I, Praca niniejsza miała na celu zbadanie obrazu pyłkowego miodów rzepakowych i wrzosowych, pochodzących z terenu województwa warszawskiego oraz wyznaczenie rejonów występowania. tych miodów. Określono ponadto barwę badanych miodów a także podano terminy kwitnienia rzepaku i'wtzósu. MATERIAŁ I METODA Próbki miodowe zbierano w latach 1967 i 1968 bezpośrednio w pasiekach rozmieszczonych w różnych punktach województwa warszawskiego. Miejscowości, gdaie- dokonywano zbioru próbek, zostały zaproponowane przez Polski Związek Pszczelarski w Warszawie, na podstawie wielolet- 147

nich obserwacji występowania pożytków pszczelich w granicach tego województwa. W wytypowanych miejscowościach zawarto indywidualne umowy ~ pg~2q.l[łltt~lrmi,któfo2y w okrosie główiilego pożytku z rzepaku lub wrzosu umieszczali w ulach nadstawki. W czasie przekwitania rośliny pożytkowej nadstawki z ula wyjmowano. Stwierdzono przy tym, że wszytkie plastry w nadstawkach były poszyte i nie zawierały komórek z pierzgą, co wykluczyło wtórne zaprószenie miodu pyłkiem. Nadstawki etykietowano, gromadzono w laboratorium i tam wydobywano miód z plastrów, wyciskając go przy pomocy d'rewnianej łyżki do numerowanych kiuwet. Kiuwety umieszczano następnie w termostacie o temperaturze +37 C na 4 godziny. Po tym okresie usuwano przez wirowanie cząstki wosku z powierzchni. Oczyszczony w ten sposób miód poddawano analizie pyłkowej. Przy wykonywaniu preparatów z osadu zastosowano metodę opisaną przez M a u r i z i o, L o u v e a u x (1963), a zmodyfikowaną nieco przez L o u v e a u x, V e r g e r o n (1964). Podajemy opis metody jako mało znanej w Polsce. Do czystych naczyń odważano po 20 g miodu i dodawano pipetą miarową po 20 mi 1!10N H2S04, po czym zawartość dokładnie mieszano bagetką, aby szybciej uległy rozpuszczeniu koloidy i szczawiany, jak również substancje pokrywające ziarna pyłku. Klarowny roztwór wirowano przez lurnin. przy obrotach 320U/min. Płyn dekantowano przy pomocy pompy próżniowej wodnej, pozostawiając około 1 cm słupka cieczy ponad osadem. Następnie osad ten zalewano 20 ml wody destylowanej i powtarzano wirowanie. Płyn potem znów dekantowano do wysokości około 0, cm słupka cieczy nad osadem. Osad dopełniano w wycechowanej probówce wirówkowej do objętości 1 mi wodą destylowaną. Następnie przy pomocy mikropipety pobierano z dobrze wymieszanej zawiesiny 0,0 ml i wydmuchiwano tę zawartość na szkiełko podstawowe, rozprzestrzeniając ją równomiernie na obrysowanej tuszem powierzchni 1 cms. Osad' na szkiełkach suszono na ławce grzejnej i potem zamykano pod szkiełkiem nakrywkowym w glicerożelatynie, odpowiednio etykietując. W badanych preparatach stwierdzano początkowo, czy rozmaz jest równomierny, a następnie liczono pod mikroskopem około 300 ziarn pyłku w kolejnych pasach pola widzenia, stosując powiększenie okularu 12,X a obiektywu 40X.. Ziarna pyłku, 'zwane dla uproszczenia w dalszym tekście pyłkiem, zaliczano w miarę możliwości do gatunku, na podstawie powszechnie przyjętych w melitopalynologii kluczy i atlasów. W trudniejszych przypadkach pyłek zaliczano tylko do rodzaju, bądźrodziny, czy 'klasy, wreszcie do nieznanych. Obliczono następnie skład procentowy wszystkich wyróżnionych typów pyłków. Barwę miodu, po skrystalizowaniu go, określano oddzielnie dla każdej próbki na podstawie atlasu barw Ma e r 'z a n d Pa u l (190). 148

Ogółem opracowano próbek miodów, w tym 34 - rzepakowego 21 - wrzosowego.. WYNIKI Miód rzepakowy bezpośrednio po wydobyciu z plastra był przeźroczysty, o konsystencji ciekłego syropu, barwie jasnosłomikowej i charakterystycznej woni kwiatów rzepaku. Po kilku dniach miód zaczynał kry- [STI Brassica nopus ~ Cctlunc vulgaris aiid Centcuree cyonus EEE3 Fagopyrum ~ Frangula alnus ~ Lotus ccrnicutctvs ~ Lupinus sp. 1 1 Lythrum sp. ITIIIJ Malus typ 10001 M.lampyrum [ Papilionaceae _ Plantago,--, Suma pozostarych L..-.J gatunków ij EJ Prunus typ _ Ranunculus sp. ~ Raphanus rcphonistrurn ~ Robillia pseuducccic ~ RosQceat ~ Rubus ~ Sinapis crvensis ~ Solidago sp. f!i(y:. l Thymus sp E3 Trifolium prctense k....1 Tritotium r epens 1:::,,:0-, 1 Vicia sp. 10 o Lp 2 3 l. 6 7 8 9 10 11-12 13 14 1 16 17 18 19 20 Ryc. 1. Skład pyłkowy miodów rzepakowych Pollen composition of rape honeys 149

Tabela l Pochodzenie próbek miodu (R - rzepakowy, W - wrzosowy) Origin of honeysamples (R - rape h., W - heather h.) Liczba próbek Okres Typy gleb i zbioru.w Powiat w punktach Barwy miodów odmiana miodu 1967 i 1968 zbioru 1) 1 3 R 2 I 3 I 4 I 6 ABpgs 7 R 3-24. V Garwolin 4 AgI TIO D/2, TIO H/3, TIO H/3, TIO D/2, TIO F/2, TlI G/3, 6W 13-31. VIII Garwolin 7 Bpl Tl2 L/lO, Tl2 L/lO, Tl2 L/lO, Tl2 L/ll, Tl2 L/lO, T12 K/9-2 R 1-23. V 1 Ciechanów 1 R 3-2. V Mińsk 4 AgI TIO H/3, TIO H/3, Mazowiecki TU E/2, Tir H/2. TU H/6 9W 13.VIII-2.IX Mińsk 7 Bpl i LS Tl2 Kj9, T12 L/lO, Mazowiecki Tl2 L/lO, Tl2 K/9, Tl3 L/9, T13 L/9, Tl3 L/lI, T13 L/11 1 TIO H/3, TlI Tl2 H/6 F/3,, 2-20. V 1 Grodzi~k.1 2 Apłw/g I TIO F/2, TIO H/3 l Mazowiecki. 2 R 112-26. V I Mława 6 ABpgs 1 TIO F/3, TlI G/3 2W 10. VIII- 1 Nowy -10. IX Dwór 1 3zM 1 Tl2 L/9, Tl3 L/9 1 R 2 Apłw/g 110-23. V I Płock 1 TlI H/2 2 R I 2-2. V 1 Pułtusk 2 Ags 1 TIO D/2, TlI F/2 2 R 1 6-22. V 1 Płońsk 6 ABpgs ITlO F/2, TlI C/2, R 2-20. V Pruszków 6 ABpgs T10 C/2, TIO F/2 TIO G/3, Tio H/3 TU H/6 IW 20. VIII - 1 Pruszków. '.1. LS.t Tl2 L/lO -1. IX. 1 10

2 3 I 4 l R 8-20.' V Sochaczew j 4 AgI TIO D/2 4 R [29',IV-22. Vi Węgrów IW 112~26. 'VIII l Węgrów 2 R 11O~30. VIII j,wołonlin l I LS I 4Ags TIO D/2, TIO F/2 TIO G/3, Tll F/3 Tl2 K/9 LS T12 L/9, T13 L/9 t) Nomenklatura mapy glebowo-rolniczej opiera się na podstawie Mapy Glebowo-Rolniczej Polski, sekcja woj. warszawskie," w skali 1 : 3"00000,opracowanej w Zakładzie Gleboznawstwa i Kartografii Gleb IUNG w Puławach. Objaśnienie mianownictwa: 6 ABpgs - kompleks żytni słaby gleb pseuctobielicowych i brunatnych, piasków słabo gliniastych i gliniastych. 4 AgI - kompleks żytni bardzo dobry gleb bteltcowych i pseudobielicowych, rodzaju gleb lekkich. 2 Apłw/g - kompleks pszenny dobry gleb bielicowych i pseudo bielicowych, rodzaju gleb pyłowych; w podłożu zalega glina. 2 Ags - kompleks pszenny dobry gleb bielicowych i pseudobielicowych - gleby średnie. 7 Bpl - kompleks żytnio-łubinowy gleb brunatnych rodzaju piasków luźnych. J zm użytki zielone bagienne i pobagierme gleb murszowych. LS - las. stalizować, przybierając konsystencję półciekłego smalcu i zmieniając barwę na białokremową. Zapach wówczas stawał się słabszy. Miód wrzosowy po wydobyciu z plastra był jasnobrązowy, galaretowaty, o bardzo charakterystycznymzapachu kwiatów wrzosu z domieszką woni ściółki leśnej. W smaku czuło się wyraźną goryczkę, Po wykrystalizowaniu miód wrzosowy nadal zachowywał konsystencję ciągnąco-galaretowatą. Zestawienie pochodzenia, barwy i typu gleb opracowanych próbek miodowych przedstawia tabela 1." Skład pyłkowy poszczególnych próbek miodu został wyrażony w procentach. Wybrano następnie po 20 miodów rzepakowych i wrzosowych, w których udział pyłku z głównej rośliny pożytkowej przekraczał dla rzepaku 60%, a ma wrzosu 400/0. Wielkości te przyjęto dla obu miodów na podstawie podobnych danych, spotkanych w przytoczonym na wstępie piśmiennictwie. Otrzymano obraz stosunków ilościowych, jakie zachodzą pomiędzy ziarnami pyłku poszczególnych gatunków roślin. Analizę pyłkową miodów rzepakowych przedstawia ryc. 1. Udział pyłku 'rzepaku osiągał 62-93%. Pyłek towarzyszący pochodził głównie z wierzb, kasztanowca, drzew owocowych, a sporadycznie z rdestu, wężownilka (Polygonum bistorta L.), kruszyny i koniczyny białej (Trifolium repe-is L.). Spotkano pojedynczo pyłek ośmiału, sosny, akacji i truskawki. Pyłek z niektórychrośljn był obecny w przeważającej liczbie próbek, mimo iż występował w znikomym procencie. Charakteryzuje on w pew- 11

l.p. Nazwa rośliny liczebność próbek 10 1 'l. 1 Brassica I\ł.pus 100 2 Malus typ 9 3 Aesculus sp. 90 4 Salix sp. 8 Frangula alnus 70 6 Pinus silve str. 40 7 Prunus typ 3 8 Centaurea cyanu 3 9 Gramineae nn 3 10 Trifolium rep. 3 11 Ranunculus sp. 30 12 Sinapis arvensis 30 13 Lychnis lios-c. 20 14 Rumex sp. 20 1 Plantago 20 16 Taraxacum off. 20 17 Polygonum bist. 1 18 Fragaria 1 19 Acer pseudopl. 1 20 Tl'ifolium prał. 1 21 Secale cereale 1 22 Betula 10 23 Lotus cor n. 10 24 Viola tric. cult. 10 2 Rubus 10 26 Raphanuś raph. 10 27 Fagopyrum 10 28 Rosaceae nn 10 29 i Acer sp. 10 30 I Robinia pseud. 10 31 Vaccinium sp. 32 Cer inthe sp. 33 Umbelliferae nn 34 Taxus bacca t<l 3 Alnus 36 Caryophyllaceae nn 37 Papilionaceae nieznane pojedyncze 8 Ryc. 2. Frekwencja ziarn pyłku w miodach rzepakowych Freąuency of pollen gr ains in rape honeys 12

nym stopniu roślinność stanowiącą bazę paszową pszczół i świadczy o terminie zbioru nektaru. Z diagramu na ryc. 2 wynika, że w miodach rzepakowych na terenie województwa warszawskiego. spotyka się prawie zawsze jalko towarzyszące - pyłki drzew owocowych, kasztanowca, wierzby i kruszyny. Osiągają.one wysoką frekwencję od 70 do 9%. Obecność od' 20 do 400/0 wykazują między inmyrrrisosna, rośliny wiatropylne, jak trawy, szczawie, babki, kwitnące równocześnie z rzepakiem, Niższą frekwencję, bo od -100/0 wykazują pyłki roślin wskazujące na obecność lasu jak: brzoza. olsza, borówka. Na bliskość osiedli lud z- ~ Ae sculus hippocostanum ~ Brassica napus [Q]] C entaurea cyanus r '.<1 C.rinth. sp. fz2l1 Fragario ~ Frangula alnus E] Gramineae I... v v I Lychnis flos -cuculi liiiil Malus typ c:=j PinU silvestris _ Plantago I:::: 1 polygonum bistor t a I~~;'1 Prunus typ.uj Ranunculus ~ Robinia pseudacacia ED Rosactao ~ Rum ex sp. ELZa Salix sp. ~ Seco le c er e cle ~ Taraxacum officinale 1... :1 Irifoliurn repens CJ Suma poiltatych gatunków i/ nr probki "/. 100 2 26 41 39 17 27 36 37 26 40 9 23 10 30 16 29 11 14 24 60 70 60 0 40 30.20 10 O Lp 2 3 4 6 7 6 9 10 11 12 13 14 1 16 17 16 19 20 Ryc. 3. Skład pyłkowy miodów wrzosowych Pollen composition of heather honeys 13

l.p. NilzwiI rosliny liczebność próbek S 10 IS I,,,..I....,. t C~lIur\lI v~l~aris 1M 2 Trifolium r e pens 9S 3 Raphanus raphan. 9S 4 Centa urea cyanus 90 S Trifolium pra t. 90 6 Fagopyrum 90 7 Lupinus sp. 7 8 Brassica napus 9 Plantago 40 10 Ranunculus sp. 40 \I Lotus c orn. 3 12 Vicia sp. 3 13 Sinapis arvensis 30 14 Salix sp. 20 1 Melampyrum 20 16 Robinia pseud. 20 17 Thymus sp. 1 18 Cirsium ~ 1 19 Rosaceae nn ~ 1 20 Prunus typ ~ 1 21 Papilionaceae nn ~. 10 22 Rumex sp. 10 ZJ Frangula ainus 10 24 Lythrum sp. 10 2 Rubus 10 26 Melilotus olfic. 10 27 Umbelliferae nn 28 Rosa sp. 29 Trilolium sp. 30 Alnus 31 Matricaria sp. 32 Phlox sp. cult. 33 Campanula sp. 34 Chenopodiaceae 3 Taraxacum typ 36 Tilia sp. 37 Aesculus sp. 38 Fragaria 39 Chenopodium 40 Caryophyllaceae nn ~ 41 Malus. typ 42 cuer cvs sp. 43 Solidago sp. - 44 Cruciferae nn I- nieznane pojedyncze 8 Ryc. 4. Frekwencja ziarn pyłku w miodach wrzosowych Frequency of pollen gr ains in heather honeys 14

\, "". - ) Sokołów t O Pod _~''-J.-~ Ć( Łosice ) <<2-1SLedlce ~ O ) granica województwa powiatu.16 pochodzenie pr-óbki i nr ~ rzepakowego 0 km L--J.---'--"-----'--" _ wrzosowego Hyc.. Mapka rozmieszczenia rejonów produkcji miodu rzepakowego wrzosowego w woj. warszawskim w 1967 i 1968 r. Regions of production of rape and heather honey in Warsaw voivodeship in 1967-1968. kich wskazuje pyłek bratka ogrodowego i cisu, który w naszych lasach występuje tylko w rezerwatach, natomiast bywa często sadzony w parkach i przy zabudowaniach. Skład pyłkowy miodów wrzosowych przedstawia ryc. 3. Udział pyłku wrzosu wynosi od' 42-79'%. Towarzyszą mu głównie koniczyna biała (Trifalium repens L.), gryka, koniczyna czerwona (Trifol'ium pratense L.) i letnie chwasty z rodziny krzyżowych (Cruci.ferae), w tym głównie ognieha (Sinapis arvensis L.) i łopucha (Raphanus raphanistrum L.). Sporadycznie większy udział wykazały komonica rożkowa (Lotus cerniculatusl.) - 10% i chaber bławatek (Centaurea cyanus L.) - 9%. W kilku miodach wrzosowych spotkano pyłek roślin wiosennych i wczesna-letnich, jak np. z drzew owocowych, akacji, maliny. Może to świadczyć prawdopodobnie o iprzenoszeniu i mieszaniu miodu z zapasów wcześniejszych wewnątrz ula. Okres pełni lata sygnalizują pyłek nawłoci, krwawnicy, macierzanki. Wystąpiły one jednak tylko w niewielkim procencie. Frekwencję pyłku z róźnych gatunków roślin w miodach wrzosowych przedstawia ryc. 4. Koniczyna biała (Trifolium repens L.), koniczyna czerwona (Trifolium pratense L.), łapucha (Sinapis arvensis L.), chaber bławatek (Centaurea cyanus L.) j łubin 'Osiągnęły ad 7-9 Q /o Irekwen- 1

a b c Ryc. 6. Pyłek rzepaku wrzosu w osadzie miodowym Pollen of rape and heather in honey sediment a - ziarna pyłku rzepaku wraz z pyłkiem sosny pollen grains of rape with pollen of pine b - ziarna pyłku rzepaku wraz z pyłkiem żyta pollen grains of rape with pollen of rye c - ziarna pyłku wrzosu wraz z pyłkiem gryki pollen grains of heather with pollen of buckwheat cji. Są to gatunki wierne miodom wrzosowym w województwie warszawskim. Kwitnienie wrzosu i łubinu zbiega się w czasie, w połowie sierpnia, a łubin jest dla pszczół poszukiwanym źródłem pyłku. Mimo iż w plastrach z nadstawek nie było pierzgi, pyłek łubinu w miodach wrzosowych osiągał 7% frekwencji. Rycina przedstawia miejsca pobrania próbek miodu, położone na obszarze województwa warszawskiego. Występują one na terenach upraw rzepaku ozimego i na wrzosowiskach lub w ich pobliżu. Miody rzepakowe pochodziły 'z terenów o glebach zaliczanych do kompleksów żytnich i pszennych, od słabych do bardzo dobrych. Miody wrzosowe występowały na terenach leśnych, leżących na luźnych piaskach oraz na glebach murszowych, bagiennych i pobagiermych. 16

STRESZCZENIE Miody rzepakowe i wrzosowe są spotykane na terenie województwa warszawskiego w powiązaniu z rejonami upraw rzepaku, jak też na wrzosowiskach w większych kompleksach leśnych. Rośliny te są powiązane z charakterystycznymi warunkami siedliskowo-glebowymi. Udział pyłku rzepaku w miodach rzepakowych przekraczał yv każdym przypadku 600/0. Jako pyłek towarzyszący, czasem o wysokiej frekwencji, był spotykany pyłek drzew owocowych, wierzb,i kasztanowca. Wysoką frekwencją odznaczał się ponadto pyłek kruszyny. Udział pyłku w miodach wrzosowych przekraczał 400/0. Wysoką frekwencję wykazał tu pyłek z następujących gatunków: z koniczyny białej, koniczyny czerwonej, gryki, bławatka i chwastów z rodziny krzyżowych - z ognichy i łopuchy. Łubin, którego pyłek wystąpił w niewielkim procencie udziału, osiągnął wysoką frekwencję w próbkach. Miody rzepakowe i wrzosowe z terenu województwa warszawskiego mają właściwe cechy organoleptyczne i nadają się do wprowadzenia na rynek jako miody odmianowe. Produkcja ich i kontraktacja byłaby ułatwiona w powiatach Grodzisk Mazowiecki, Pruszków, Garwolin, Mińsk Mazowiecki oj Węgrów dzięki występowaniu tam większych upraw rzepaku i wrzosowisk. LITERATURA B a r b i e r E. (198) - Examen pollynique de quelques miels unifloraux. Anna- Les de Ł'abeiHe, seria C bis, 2: 73-76. Commision internationale de botanique api cole (lusb) (1963) - Methodes d'analyse pollynique des miels. Annaleś de I'abeille, seria C bis, l: 7-76 D e m i a n o w i c z Z. (1962) - Charakteristik der Einartenhonige. AnnaLes de L'abeiUe, 7 (4): 2-46. D e m ia n o w i c z Z. (1966) - Przyczynek do poznania 8 miodów jednogatunkowych. PszczeLno Zesz. Nauk. 10 (1-2-3-4): 79-89. L o u v e a u x J. (1966) - Essai de caracterisation des miels de callune (CaHuna vulgaris Slisb.). AnnaLes de Ł'abeiHe, 4: 31-38. L o u v e a u x J., V e r g e r o n Ph. (1964) - Etude du spectre pollynique de quelques miels espagnols, AnnaLes de Ł'abeiUe, 4: 329-347. M a u r i z io A. (198) - Beitrage zur quantitativen pollenanalyse des honigs, Annales de L'abeiUe, seria C bis, 2: 73-76. oma u r i z i o A. (199-1960) - Blilte, Nektar, Pollen, Honig. NIiinchen. M a e r z A., P a u l M. R. (190) - A dictionary of color. New York. L u n d e r R. (194) - Pollenanalytiska undersokningar av svensk nonung, Stetens Vaxtskyddsanstalt, Meddelande, 4: 1-31. S e r wat k a E. (198) - Wyniki analizy pyłkowej miodów wrzosowych z 198 r. Pszczelno Zesz. Nauk., 2: -66. 17

Woź n a J. (1966) - Obraz pyłkowy i barwa niektórych odmianowych miodów handlowych. Pszczelno Zesz. Nauk., 10 (1-2-3-4): 139-13 Z!l. n d e r K (1337, 1836)...Beinrage zur Herlmnftbestimmung bei Bliitenhonig Bd. 1 Berlin, Bd. 2 Leipzig, ANAL YSE POLLINIQUE DES MIELS DU COLZA ET DE LA CALLUNE DANS LE DEP ARTEMENT DE VARSOVIE p o s z w i ń s k i L., War a k o m s k a Z. Resume Ce travail a ete effectue dans les environs de Varsovie en 1967 et 1968 ans. On a examine les ćchantillons de miels de rallonge: du colza (34 echantillons)et de callune (żfćchanttllonsj. Analyse pollinique de ces echantillons a ete faite selon la methode Louveax, Vergeron (1964). Le pourcentage du pollen du colza etait a pen pres 60. Comme pellen d'acopagnernent on a trouve le pollen des arbres fruitiers alnus, dans le miel du colza. Le pollen de callune franchit 40 pour cent. Comme pollen d'acompagnement on a constate la presence du pollen: Trifolium repens, T. pratense, Fagopyrum, Cantaurea caynus, et des muvais herbes de la famille Cruciferae. Le pollen de Lupinus a montrć une grandę fr equence dans ce miel. Les traveaux -executes ont per mit de constater, que les miels de colza et de callune possedent dans le dćpartement de Varsovie touts les traits necessaires et caracteristiques et peuvent etre contractes comme les miels commerceaux de son sort.