Tabela 3. Porównanie systemów politycznych Charakterystyka ustroju System polityczny charakter głowy państwa republika republika republika republika monarchia parlamentarna budowa terytorialna państwo unitarne federacja państwo unitarne federacja państwo unitarne forma rządów system parlamentarnosystem prezydencki system półprezydencki system kanclerski system gabinetowo- Konstytucja gabinetowy Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. Zmiany wprowadzono w latach 2001 (wynikały z dwóch błędnych zapisów), 2006 (art. 55) i 2009 r. (art. 99 dodano ust. 3) Konstytucja USA z 17 września 1787 r. W 1791 r. wprowadzono Kartę Praw, która stanowi pierwsze 10 poprawek. W sumie poprawek jest 27. (semiprezydencki) Konstytucja V Republiki z 5 czerwca 1958 r. Do Konstytucji wprowadzono zmiany, np. w 2000 r. wyniku referendum skrócono kadencję prezydenta z 7 do 5 lat, a od 2004 r. kadencję Senatu z 9 do 6 lat. Konstytucja Niemiec (RFN) jest to Ustawa Zasadnicza z 23 maja 1949 r., która pierwotnie zwierała 146 artykułów, a po licznych nowelizacjach dodano do niej 39. parlamentarny UK ma konstytucję niepisaną, a źródłami prawa są: prawo stanowione (akty od 1215 r.), prawo precedensowe, konwenanse.
Władza ustawodawcza Sejm i Senat Senat i Izba Reprezentantów Zgromadzenie Narodowego i Senat kadencja 4 lata 6 lat kadencja Senatu, co 6 lat kadencja Senatu, co dwa lata zmienia się 1/3 dwa lata zmienia się połowa składu izby, składu izby, 2 lata - kadencja Izby 5 lat kadencja Reprezentantów Zgromadzenia Narodowe najważniejsze kompetencje Obie izby mogą zmienić konstytucję, uchwalają ustawy, w tym budżet państwa, przy czym w procesie legislacyjnym przewagę ma Sejm. Ponadto niższa izba parlamentu ma szersze uprawnienia niż Senat, w związku ze sprawowaniem funkcji kontrolnej nad działalnością Rady Ministrów. Dlatego Sejm może uchwalić wotum nieufności rządowi (konstruktywne wotum nieufności), jak i poszczególnym ministrom. Ponadto izba niższa uczestniczy w powołaniu Rady Ministrów. Obie izby mają uprawnienia kreacyjne, ale w niektórych przypadkach to Sejm powołuje daną osobę na stanowisko, a Senat tylko ten wybór zatwierdza. Obie izby parlamentu są tak samo ważne i mają podobne kompetencje, zarówno ustawodawcze, jak i kontrolne. Przede wszystkim uchwalają ustawy, budżet, podatki, a także decyduje o stanie wojny i zawarciu pokoju. Do głównych kompetencji należy uchwalanie ustaw w takich dziedzinach jak: obrona, budżet, prawa obywatelskie, czy prawo pracy, przy czym w procesie legislacyjnym przewagę ma Zgromadzenie Narodowe. Izba ta ma także uprawnienia kontrolne w stosunku do rządu, m.in. poprzez prawo uchwalenie wotum nieufności. Bundestag i Bundesrat 4 lata kadencja Bundestagu, Bundesrat jest izbą niekadencyjną Do najważniejszych kompetencji Bundestagu należy uchwalanie ustaw i budżetu, wprowadzanie zmian do konstytucji, powoływanie i odwoływanie kanclerza oraz kontrolowanie pracy rządu. Odwołanie kanclerza odbywa się przez uchwalenie konstruktywnego wotum nieufności. Bundesrat składa się z delegatów rządów poszczególnych landów. Izba ma inicjatywę ustawodawczą oraz prawo weta zawieszającego wobec ustaw Bundestagu. Bundesrat ma także prawo weta absolutnego wobec ustaw dotyczących federacji. Izba Gmin i Izba Lordów Kadencja Izby Gmin może trwać do 5 lat. Izba Lordów nie jest ciałem obieralnym. Szczególną rolę pełni król (monarcha), który jest zarówno organem władzy ustawodawczej, jak i wykonawczej. Stanowi on tzw. trzecie ogniowo legislatywy, stojąc jednocześnie (formalnie) na czele gabinetu. Dlatego też uprawnienia monarchy teoretycznie są bardzo szerokie, faktycznie jednak nie.główne kompetencje Izby Gmin to uchwalaniem ustaw i budżetu, kontrola nad finansami państwa, a także kontrola nad działalność gabinetu. Izba niższa może uchwalić wotum nieufności dla poszczególnych ministrów, premiera, jak i całego gabinetu. Funkcję kontrolną w ograniczonym zakresie, pełni tzw. gabinet cieni, który powołuje partia opozycyjna, a Lider Opozycji Jej Królewskiej Mości (szef gabinetu cieni) otrzymuje nawet uposażenia z budżetu państwa w wysokości 3/5 wynagrodzenia premiera.
Władza wykonawcza kadencja wybór/powołanie najważniejsze kompetencje Prezydent RP i Rada Ministrów Kadencja Prezydenta RP wynosi 5 lat. Kadencja Rady Ministrów wiąże się z kadencją Sejmu. Prezydent RP jest wybierany w wyborach powszechnych i bezpośrednich. Rada Ministrów jest powoływana przez Sejm i Prezydenta RP w tzw. procedurze trzech kroków. głowy państwa, stoi na straży suwerenności państwa i reprezentuje państwo w stosunkach zewnętrznych. Ma on uprawnienia w zakresie władzy ustawodawczej, jak i wykonawczej. Jednak jego kompetencje są ograniczone. Na pewno ważne kompetencje to: możliwość rozwiązania Sejmu (kiedy ten w trzecim kroku nie powoła Rady Ministrów lub nie uchwali w terminie budżetu) i prawo weto w procesie legislacyjnym. Rada Ministrów prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną, czyli podejmuje strategiczne dla państwa decyzje. Do zadań rządu Prezydent Prezydent i rząd Prezydent oraz rząd, na czele którego stoi kanclerz Kadencja Prezydenta USA wynosi 4. Prezydent USA jest wybierana w wyborach pośrednich, czyli najpierw wyborcy wybierają elektorów (w każdym stanie jest ich tylko ilu jest kongresmenów), a następnie elektorzy (kolegium elektorskie) wybierają prezydenta. głowy państwa, jest szefem administracji oraz naczelnym dowódcą sił zbrojnych. Kieruje polityką zagraniczną państwa oraz mianuje sekretarzy (ministrów), którzy tworzą jego gabinet. Nie jest to jednak gabinet w europejskim rozumieniu rządu, ponieważ pomimo, że poszczególni sekretarze muszą być zatwierdzeni przez Senat (większością 2/3), to nie ponoszą oni odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, a odpowiadają tylko przed prezydentem. Kadencja Prezydenta Francji wynosi 5 lat. Kadencja rządu wiąże się z kadencją Zgromadzenia Narodowego. Prezydent Francji jest wybierany w wyborach powszechnych i bezpośrednich. Rząd powołuje i odwołuje Prezydent, ale ponosi również odpowiedzialność polityczną przed Zgromadzeniem Narodowym. głowy państwa, ma nadzór nad polityką zagraniczną, a także obronną. Powołuje i odwołuje rząd, który ponosi odpowiedzialność zarówno przed prezydentem, ale przede wszystkim przed Zgromadzeniem Narodowym. Ponadto przewodniczy posiedzeniom rządu, podpisuje dekrety, a także parafuje umowy międzynarodowe. Może rozwiązać Zgromadzenie Narodowe, a także w ważnych sprawach zarządzić referendum. Rząd w systemie politycznym Francji składa się z premiera i ministrów. Kadencja Prezydenta wynosi 5 lata. Kadencja rządu wiąże się z kadencją Bundestagu. Prezydent jest wybierany przez Zgromadzenie Związkowe składające się z posłów Bundestagu oraz takiej samej liczby przedstawicieli parlamentów krajowych z poszczególnych landów. Rząd powołuje Bundestag na wniosek Prezydenta. Prezydent pełni funkcje reprezentacyjne, zawiera umowy międzynarodowe, wysyła i przyjmuje przedstawicieli dyplomatycznych innych państw, posiada prawo łaski, wskazuje kandydata na kanclerza, a na wniosek rządu rozwiązuje parlament, gdy ten nie otrzyma wotum zaufania. Szczególną pozycję w systemie politycznym Niemiec ma kanclerz, czyli szefa rządu, który przede wszystkim stoi na czele władzy wykonawczej i kieruje polityką wewnętrzną, jak i zagraniczną państwa. Określa skład rządu, a prezydent nie może Gabinet, na czele którego stoi z premierem Kadencja gabinetu wiąże się z kadencją Izby Gmin. Gabinet powołuje Izba Gmin z tym, że premierem zostaje szef zwycięskiej partii. Kiedy gabinet utraci zaufanie Izby Gmin (nie ma w niej większości) podaje się do dymisji lub premier w jego imieniu zwraca się do monarchy o rozwiązanie izby. Gabinet, który obok monarchy jest najważniejszym elementem władzy wykonawczej ma bardzo silną pozycję w systemie politycznym. Określa główne kierunki polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa, a także ma inicjatywę ustawodawczą. W systemie brytyjskim bardzo silną pozycję ma premier tzw. prime minister i to on faktycznie sprawuje władzę w państwie. Obsadza najważniejsze stanowiska państwowe, swobodnie kształtuje skład swojego gabinetu (liczba członków gabinetu nie jest limitowana prawem), a przede
należy m.in. kierowanie administracją rządową i jej kontrolowanie, wykonywanie ustaw. Rada Ministrów ma inicjatywę ustawodawczą, a w przypadku projektu budżetu państwa wyłączność. Szczególną rolę pełni Prezes Rady Ministrów, który ma duży wpływ na powołanie poszczególnych ministrów, jak i pracę całego rządu. Rada Ministrów ponosi odpowiedzialność polityczną, a ministrowie wraz z premierem zarówno odpowiedzialność polityczną, jak i konstytucyjną. Kieruje on administracja państwową oraz siłami zbrojnymi. Ma inicjatywę ustawodawczą oraz wydaje rozporządzenia i dekrety. odmówić powołania zaproponowanej przez niego osoby na ministra. Ponadto kieruje pracami rządu, a ministrowie są przed nim odpowiedzialni. Rząd w stosunku do legislatywy ma nie tylko prawo inicjatywy ustawodawczej, ale również ma prawo weta zawieszającego wobec ustaw. wszystkim decyduje o rozwiązaniu Izby Gmin.
Władza sądownicza Wymiar sprawiedliwości tworzą sądy i trybunały. Do sądów zaliczamy zarówno sądy powszechne, administracyjne, wojskowe. Na czele wymiaru sprawiedliwości stoi Sąd Najwyższy. Szczególną rolę pełni Trybunał Konstytucyjny, który m.in. bada zgodność ustaw z konstytucją, rozstrzyga spory kompetencyjne oraz dokonuje wykładni legalnej prawa. Najważniejszym organem władzy sądowniczej w USA jest Sąd Najwyższy, w skład którego wchodzi dziewięciu mianowanych przez prezydenta sędziów. Przy czym kandydatury sędziów musi zatwierdzić Senat. Do zadań Sądu Najwyższego należy dokonywanie wykładni konstytucji (w USA nie ma odrębnego sądu konstytucyjnego) i badanie zgodność ustaw z konstytucją. Władzę sądowniczą we Francji stanowią sądy powszechne i sądy administracyjne, ale szczególna rola przypada Radzie Konstytucyjnej, która bada zgodność ustaw z konstytucją, a także stoi na straży prawa podczas przeprowadzania wyborów i referendum. Władzę sądowniczą w systemie kanclerskim tworzą trzy rodzaje sądów i są to sądy zwykłe, wyspecjalizowane i konstytucyjne. Szczególną rolę w systemie sądownictwa pełni Federalny Trybunał Konstytucyjny, który czuwa nad przestrzeganiem konstytucji, badając zgodność aktów prawnych z ustawą zasadniczą. Ponadto rozstrzyga spory kompetencyjne oraz spory między poszczególnymi landami a federacją. Władzę sądowniczą w UK stanowią sądy pokoju (najniższy szczebel), sądy hrabstw oraz Sąd Najwyższy, przy czym sądem apelacyjnym jest Sąd Izby Lordów. Nie ma w tym systemie sądów administracyjnych, a ich funkcje pełnią sądy pokoju oraz sądy hrabstw. Opracowała Urszula Małek, nauczycielka wos-u z Zespołu Szkół Ekonomicznych w Sanoku