Projekt planu ochrony podziemnego rezerwatu przyrody Groty Kryształowe"

SPIS TREŚCI WSTĘP 2 1. Ogólny opis rezerwatu 4 1.1. Podstawa prawna ochrony, przedmiot, cel i funkcje rezerwatu 4 1.2. Rys historyczny Grot Kryształowych 6 1.2.1. Odkrycie Grot Kryształowych 6 1.2.2. Historia działań ochronnych Grot Kryształowych 12 1.3. Opis położenia, granic i przestrzeni rezerwatu oraz jego otuliny 16 1.4. Opis wyrobisk kopalnianych w obrębie rezerwatu i jego otuliny oraz wyrobisk na trasie dojściowej do Grot Kryształowych 19 1.5. Opis zagospodarowania i własności powierzchni terenu w granicach otuliny rezerwatu 23 2. Charakterystyka przyrodnicza rezerwatu 25 2.1. Budowa geologiczna rezerwatu i jego najbliższego otoczenia 25 2.2. Warunki hydrogeologiczne rejonu Grot Kryształowych 36 2.3. Pokrywy halitowe Grot Kryształowych oraz ich bezpośrednie podłoże 67 2.4. Warunki termiczno-wilgotnościowe powietrza Grot Kryształowych i ich wpływ na stan rezerwatu 72 2.5. Warunki górnicze w rezerwacie, jego otoczeniu i na trasie dojściowej 82 2.6. Stan środowiska na powierzchni terenu w granicach otuliny 92 3. Sposoby ochrony rezerwatu i jego środowiska 94 3.1. Identyfikacja i ocena zagrożeń rezerwatu Groty Kryształowe i jego otuliny 94 3.2. Analiza skuteczności dotychczasowych sposobów ochrony rezerwatu Groty Kryształowe 107 3.3. Ocena strategicznych celów ochrony rezerwatu Groty Kryształowe wraz z określeniem priorytetów ochrony 110 3.4. Zaplanowanie zasad dalszego monitoringu rezerwatu Groty Kryształowe 113 3.4.1. Monitoring stanu powietrza Grot Kryształowych 113 3.4.2. Monitoring stanu fizycznego halitowych pokryw krystalicznych 133 3.4.3. Monitoring temperatury i wilgotności skał współwystępujących z pokrywami halitowymi 137 3.4.4. Monitoring deformacji górotworu w rejonie rezerwatu 138 3.5. Określenie zasad stosowania poszczególnych sposobów ochrony rezerwatu Groty Kryształowe 141 3.5.1. Określenie metody utrzymywania właściwego stanu parametrów termiczno - wilgotnościowych w Grotach Kryształowych 141 3.5.2. Określenie sposobów utrzymania właściwego stanu technicznego Grot Kryształowych oraz wyrobisk należących do otuliny rezerwatu 158 4. Dostępność turystyczna rezerwatu 161 4.1. Dostępność turystyczna rezerwatu warunki formalne i merytoryczne 161 4.2. Dostępność turystyczna rezerwatu warunki techniczne 164 5. Badania naukowe w rezerwacie 168 6. Działania zabezpieczające rezerwat projektowane na powierzchni terenu w strefie otuliny i ewentualnie poza nią 169 7. Dezyderaty w zakresie prac górniczych wynikające z ochrony rezerwatu 173 8. Przebieg prac nad planem ochrony 175 9. Podsumowanie 180 Piśmiennictwo 182 1

WSTĘP Odkryte pod koniec XIX wieku Groty Kryształowe w Kopalni Soli Wieliczka, jako wyjątkowy twór geologiczny są jednym z najcenniejszych i najbardziej interesujących wytworów natury zasługujących na wyróżnienie walorów kopalni i przyczyniają się do jej unikatowej wartości. W skali światowej jest to jedyny tego typu obiekt podziemny występujący w warunkach umożliwiających jego trwałe zabezpieczenie. Rezerwat przyrody Groty Kryształowe zlokalizowany jest w obrębie wschodniej, peryferyjnej części kopalni, na głębokości około 70 m do 114 m pod powierzchnią terenu, poza obszarem udostępnionym turystycznie. Już od momentu odkrycia Grot Kryształowych prowadzone są starania o ich ochronę. Wyjątkowość formy oraz specyfiki, krystalicznego wystroju wyrobisk wymusza konieczność zachowania tego obiektu w możliwie najlepszym stanie. Historia starań o prawną ochronę Grot Kryształowych liczy kilkadziesiąt lat. Ostatnim aktem prawnym sankcjonującym wyjątkowość tego tworu przyrody nieożywionej jest Rozporządzenie Wojewody Małopolskiego z 11 września 2000 r. (Dz. Urz. Województwa Małopolskiego Nr 77, poz. 711) w sprawie uznania za rezerwat przyrody Grot Kryształowych. Uregulowania legislacyjne w zakresie ochrony przyrody wymogły konieczność podjęcia działań zmierzających do weryfikacji i uaktualnienia aktów prawnych dotyczących ochrony Grot Kryształowych, a w szczególności sporządzenia projektu planu ochrony rezerwatu. Jednocześnie zaznaczyć należy, że Kopalnia Soli Wieliczka została w 1978 r. wpisana na pierwszą Światową Listę Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO, a w 1994 uznana została decyzją Prezydenta RP za Narodowy Pomnik Historii. Od wielu lat trwają badania naukowe tych wyrobisk, szczególnie pod kątem zachowania pokryw halitowych. Ogromne doświadczenia badawcze w tym zakresie położył Zespół z Instytutu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk pod kierunkiem Prof. Zofii Alexandrowicz. Podsumowaniem tych badań jest monograficzne wydanie pt. Groty Kryształowe w Kopalni Soli Wieliczka pod redakcją Prof. Zofii Alexandrowicz (Alexandrowicz red., Studia Naturae 46; Kraków 2000 r). Postępujące procesy degradacyjne związane przede wszystkim z niekorzystnymi warunkami mikroklimatu, niekorzystnym oddziaływaniem geodynamicznym górotworu oraz 2

czynnikiem antropogenicznym wymagają podjęcia niezbędnych, zaplanowanych działań ochronnych w samym rezerwacie, w jego otulinie, a także poza otuliną. Niniejsze opracowanie jest podsumowaniem dotychczasowych prac i zdobytych doświadczeń związanych z zabezpieczeniem i ochroną wyrobisk rezerwatu. W znacznym stopniu opiera się ono na wynikach ww. prac zespołu Instytutu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk. Zmiany ustawowe wprowadzone w 2008 r. przekazały uprawnienia dotyczące stanowienia planów ochrony rezerwatów przyrody w gestie Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska. Jednocześnie trzyletni okres upływu czasu od sporządzenia Projektu planu ochrony podziemnego rezerwatu przyrody Groty Kryształowe zdezaktualizował częściowo opracowanie z 2006 r., konieczne było wykonanie aktualizacji tego projektu. 3

OGÓLNY OPIS REZERWATU 1.1. Podstawa prawna ochrony, przedmiot, cel i funkcje rezerwatu Projekt rezerwatu przyrody Groty Kryształowe został opracowany w 1994 roku przez prof. dr hab. Zofię Alexandrowicz (Alexandrowicz, 1994). Pozytywne opinie Wojewódzkiej Komisji Ochrony Przyrody w Krakowie w sprawie utworzenia przedmiotowego rezerwatu oraz akceptacja Kopalni Soli Wieliczka były podstawą do wydania Rozporządzenia Nr 84/2000 Wojewody Małopolskiego z dnia 11 września 2000 r. (Dz. Urz. Województwa Małopolskiego Nr 77, poz. 711) w sprawie uznania za rezerwat przyrody. Rozporządzenie to było jednocześnie wynikiem wieloletnich starań o formalne uznanie tych niezwykle cennych i wyjątkowych komór za obiekt wymagający niezwykłej troski i opieki prawnej i technicznej. Działania prawne w tym zakresie były podejmowane w 1928 r. i 1949 r. Jednak nie zostały uprawomocnione kolejno wydanymi Ustawami o ochronie przyrody. Również starania powojenne nie doprowadziły do formalnego uregulowania statusu ochronnego Grot. Przedmiot ochrony stanowią naturalne wyrobiska podziemne pod nazwą Groty Kryształowe położone w północno-wschodniej części Kopalni Soli Wieliczka. W skład tego rezerwatu wchodzą: Dolna Grota Kryształowa o objętości 706 m 3 oraz Górna Grota Kryształowa o objętości 1000 m 3 wraz z ich otoczeniem. Rezerwat zlokalizowany jest w bloku o podstawie 10400 m 2 i o wysokości 44 m sięgającym od poz. II niższego kopalni (+146,2 m n.p.m.) do 20 m ponad poz. II wyższy (+190,2 m n.p.m.). Ustanowiono również otulinę podziemną i naziemną, których granice określono w ww. Rozporządzeniu. Przebiegi granic rezerwatu i jego otuliny przedstawione są na Zał. 1.1.1 i Zał. 1.1.2. Celem utworzenia rezerwatu jest: zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych dwóch komór zwanych Grotami Kryształowymi o ścianach obrosłych kryształami halitu o unikatowej wartości mineralogicznej wraz z ich otoczeniem stanowiącym fragment skomplikowanej budowy geologicznej mioceńskiego złoża Kopalni Soli Wieliczka. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2005 r. w sprawie rodzajów, typów i podtypów rezerwatów przyrody (Dz. U. Nr 60, poz. 533) rezerwat można sklasyfikować następująco: 4

Rodzaj: N (przyrody nieożywionej) Typ: A. ze względu na dominujący przedmiot ochrony: PGg (geologiczny i glebowy), podtyp: smg (skał, minerałów, osadów, gleb i wydm), B. ze względu na główny typ ekosystemu: EP (podziemny), podtyp: pn (pochodzenia naturalnego), Funkcje rezerwatu. Od początku badań związanych z udostępnieniem i rozpoznaniem Grot Kryształowych podnoszono problem funkcji jakie ma spełniać ten unikalny zespół wyrobisk. Zamysł powszechnego udostępnienia ich dla turystów był od zarania tych badań krytykowany. Prawie wszystkie gremia odpowiedzialne za utrzymanie i zabezpieczenie Grot opowiadały się za tym by rezerwat spełniał funkcje naukowo-badacze oraz dodatkowo dydaktyczne. Dlatego też pojawiające się w okresie powojennym projekty udostępnienia Grot Kryształowych (S. Sarama, 1962) po próbach adaptacji w formie sztucznych korytarzy wewnątrz wyrobisk został zarzucony i zrezygnowano z tych kontrowersyjnych rozwiązań. Obecne rozwiązania, jak już wcześniej wspomniano, określają funkcje rezerwatu jako naukowo-badawcze oraz dydaktyczne. Niniejszy projekt jest więc rozwinięciem tej funkcji i dlatego też całość opracowania dostosowana jest do takich rozwiązań. 5

1.2. Rys historyczny Grot Kryształowych. 1.2.1. Odkrycie Grot Kryształowych Odkrycie Grot Kryształowych nastąpiło w rezultacie intensywnych prac górniczych prowadzonych w północno wschodniej części kopalni. Podzielić je można na trzy fazy. Podczas pierwszej trwającej od końca XVIII w. do lat 20-tych XIX w. nastąpiło dotarcie do strefy szczelin i kawern wypełnionych solanką pod znacznym ciśnieniem spągowym, której towarzyszył metan. Przerwa spowodowana tymi zagrożeniami trwała do początku lat 50-tych tego stulecia, kiedy to po naturalnym odgazowaniu rejonu przeprowadzono robotami górniczymi jego odwodnienie. Podczas tych prac natrafiono przypadkowo na szczeliny z dorodnymi kryształami. Odkrycie Grot Kryształowych było natomiast rezultatem trzeciego etapu świadomych, intensywnych poszukiwawczych prac górniczych w systemie szczelin i kawern rozpoczętych na początku ostatniego dziesięciolecia XIX w. a prowadzonych z przerwami aż do lat 30-tych XX w. Po przejęciu żupy wielickiej przez zaborcę austriackiego jednym z kierunków intensywnych prac poszukiwawczych i eksploatacyjnych był północno - wschodni rejon kopalni. Przed 1772 r. działalność eksploatacyjna w tej części złoża koncentrowała się wokół szybików August, Xawer i Wojciech. Ostatnim udostępniono pokład soli szybikowej, którego wybieranie w kierunku wschodnim prowadzono wyrobiskami Wojciech i Kiełczew. Szybikami August i Xawer dotarto do kompleksu pokładów soli spizowej, pozyskiwanych komorami August i Xawer. Wszystkie te komory, usytuowane zarówno w soli szybikowej jak i spizowej, osiągnęły już zachodnie skrzydło Kopuły Groty Kryształowej. Administracja austriacka w tym rejonie kopalni w pierwszym okresie kontynuowała eksploatację w rejonach już udostępnionych. W komorze Xawer pokład soli spizowej wybierali kruszący głównie na sól beczkową i kruchy foremne. Transport urobku z komory odbywał się analogicznie jak w okresie poprzednim szybikami August i Xawer. Pokład soli szybikowej w staropolskiej komorze Kiełczew eksploatowano w kierunku północno-wschodnim. Zakres prac rozpoznawczo - eksploatacyjnych był tu jeszcze większy niż w komorze Xawer. Sól wybierana była w formie bałwanów, a okruchy z ich obróbki pakowano do beczek. Produkty te transportowano na poziom I szybikiem Wojciech. Prowadzone były również prace poszukiwawcze. Z szybiku Xawer w kierunku wschodnim weszły one we wznoszący się pokład soli szybikowej. Eksploatowana w nim komora otrzymała nazwę Leopold. Analogicznie jak w komorze Kiełczew produkowano w niej bałwany i sól beczkową. 6

Z biegiem czasu wybierane w tym samym pokładzie komory Kiełczew i Leopold połączyły się i zaczęły funkcjonować pod jedną nazwą - Leopold. W 1813 r. prace eksploatacyjne w tej komorze stanowiły najdalej na wschód wysunięte wyrobiska, które znajdowały się w odległości ok. 250 m od szybiku Xawer. W latach 1814-1826 główny nacisk położono na prace udostępniające i rozpoznawcze tego rejonu złoża. W stosunkowo krótkim czasie nastąpiło rozcięcie systemem chodników podłużnych, poprzecznych i przekątnych. Wyrobiskami tymi ustalono specyficzne ukształtowanie centralnej części Kopuły Groty Kryształowej. Szczególnie intensywnie drążono podłużnię Baum prowadzoną w kierunku południowo-wschodnim, którą następnie skierowano wyraźnie na południe jako poprzecznię Baum. Z podłużni wykonano chodniki rozpoznawcze w pokładzie soli szybikowej. Były to wyrobiska rozcinające i udostępniające późniejszą eksploatację komór: Hrdina, Ferro, Baum i Münch. Wydrążono wówczas także ważne dla poznania budowy geologicznej poprzecznie Schmidt i Hrdina. Natomiast chodnik rozcinający komorę Ferro dotarł do rejonu najwyżej wypiętrzonej partii Kopuły Groty Kryształowej. Kolejne dwa bardzo istotne chodniki udostępniające komorę Baum prowadzone były po upadzie pokładu soli szybikowej tj. po skłonie północnym Kopuły. Przebieg opisanych wyżej prac zilustrowano na Zał. 1.2.1. W trakcie drążenia jednego z chodników udostępniających komorę Baum, zlokalizowanego na północno wschodnich jej krańcach, napotkano na wody nasycone solą występujące w systemie szczelin i kawern, będące pod ciśnieniem spągowym. Wówczas niewątpliwie w tym rejonie stwierdzono także wydzielanie się metanu. Świadczy o tym zatrzymanie (najprawdopodobniej w 1820 r.) dalszego ich postępu i nietypowe dla prac udostępniających pokład rozczłonkowania chodnika w końcówkach. W 1827 r. w tym miejscu, zapewne wskutek próby podjęcia dalszych prac rozpoznawczych w zapadającym na północ znacznej miąższości pokładzie soli szybikowej, doszło do intensywnego wypływu solanki, określanego w źródłach jako wybuch wody. (zob. Zał. 1.2.2) Podobne problemy pojawiły się nieco później podczas prowadzonych prac eksploatacyjnych także na północnych krańcach komory Baum. Zdarzenia te spowodowały wstrzymanie prac poszukiwawczych i eksploatacyjnych w tej patii złoża, które trwało około 20 lat. Produkcja soli realizowana była w górnej partii Kopuły Groty Kryształowej, gdzie nie stwierdzano takich niebezpiecznych zjawisk. Rejon komory Baum był natomiast wykorzystywany dla celów turystycznych. Z opisu zwiedzania kopalni wydanego w 1842 r. wiadomo, iż zapraszano tu nielicznych turystów żądnych mocnych wrażeń i w ich obecności wypalano metan wydzielający się miejscu groźnego pojawienia się solanki w 1827 r. 7

Kolejną próbę udostępnienia bardzo dobrej jakości soli szybikowej na północnym skłonie Kopuły Got Kryształowych podjęto w drugiej połowie lat 40-tych XIX w. Rozpoczęto mianowicie drążenie upadowej w tym pokładzie soli prowadzonej spod szybiku Münch (Salzaufdekung Münch) na północ. Niestety także i w niej, w odległości 18 m od szybiku i 20 m poniżej spągu podłużni Baum, w 1848 r. doszło do gwałtownego wypływu solanki (zob. Zał. 1.2.2). Stało się wówczas jasne, iż było do czynienia z całym systemem szczelin wypełnionych solanką i metanem, znajdujących się pod dużym ciśnieniem spągowym. Punktowe natknięcia się na nie w trzech miejscach umożliwiły już ówczesnym mierniczym określenie hipotetycznego ich przebiegu. Dla kierownictwa kopalni stało się oczywiste, iż eksploatacja pokładów zalegających w północnym skłonie Kopuły Groty Kryształowej możliwa będzie po przeprowadzeniu prac górniczych, które doprowadzą do odwodnienia tego systemu. Już w pierwszych miesiącach 1849 r. opracowany został przez mierniczego Józefa Turnera dwuwariantowy projekt takiego przedsięwzięcia. Zakładał on wykonanie pochyłego chodnika o długości 240 m, łączącego ówczesne wschodnie czoło chodnika Leopold (nazwanego później kanałem Leopold Münch, obecnie podłużnia Leopold - Münch) z miejscem wybuchu solanki w 1848 r., tj. z dolną częścią upadowej pod szybikiem Münch (Salzaufdekung Münch). Drugi jego wariant przewidywał dodatkowo wykonanie z tegoż chodnika dwóch pochylni: pierwszej (25 m długości) do północnego, drugiej (60 m długości) do północno wschodniego krańca komory Bum. Były to miejsca, w których w latach 20- tych XIX w. stwierdzono wspomniane problemy wodne i gazowe (zob. Zał. 1.2.2). Realizację powyższego projektu rozpoczęto tuż po jego wykonaniu. Drążony był chodnik Leopold (kanał Leopold Münch) w kierunku czoła upadowej pod szybikiem Münch. Już po wykonaniu 50 m, tj. około 1850 51 r., natrafił on po raz kolejny na wspomniany zawodniony system szczelin w punkcie najniżej położonym w stosunku do trzech poprzednich przebić. Z racji swego nachylenia w kierunku zachodnim chodnik Leopold umożliwił odwodnienie rejonu szczelin zlokalizowanych powyżej poziomu jego czoła. Stąd od tego czasu określany był mianem kanału. O skuteczności jego funkcji osuszającej dla całego sytemu szczelin i kawern świadczy wznowienie prac w upadowej pod szybikiem Münch (Salzaufdekung Münch) już w 1854 r. (data wykuta na ociosie chodnika). Natomiast kanał Leopold Münch wydrążony został tylko na długości 120 m (przy 240 m planowanych) i to już w zmodyfikowanej postaci w stosunku do projektu J. Turnera (zob. Zał. 1.2.2). Jego czoło po natrafieniu na system zawodnionych szczelin nie kierowane już było do miejsca wybuchu wody w 1848 r., a ostatni jego odcinek (po przejściu przez szczeliny) wykonany został już jako chodnik poziomy. Z niego wykonano połączenie 8

wentylacyjne do północnego krańca komory Baum. Przebiegało ono w rejonie planowanej przez Turnera pierwszej pochylni odwadniającej, jednak zmieniony został jego przebieg i przeznaczenie. Pierwsza dwudziestometrowa jego część na południe (SSW) od kanału Leopold Münch przebiegała poziomo i stanowi obecnie fragment poprzeczni Schwind. Druga o analogicznej długości wznosiła się do komory Baum i jest do dzisiaj schodowym połączeniem poprzeczni i komory (zob. Zał. 1.2.2 i 1.2.3). W połowie długości drugiego, pochyłego odcinka natrafiono po raz kolejny na odwodniony już system szczelin. Miało to miejsce w 1860 r. przy czym po raz pierwszy przekonano się, iż są one wypełnione pięknymi, bardzo wysokiej czystości kryształami halitu. W tymże samym roku podjęto prace górnicze na północno - wschodnich krańcach komory Baum w miejscu wybuchu wody z 1827 r., natrafiając na podobne, nawet bardziej obfite w kryształy szczeliny (zob. Zał. 1.2.3 Etap I). To w wyniku ich eksploatacji możliwe było pozyskiwanie wspaniałych okazów, którymi obdarowywano muzea oraz wystawy krajowe i zagraniczne. Krótkie wcinki wykonane w 1862 r. z opisywanej wyżej pochylni (schodów) łączącej obecną poprzecznie Schwind z komorą Baum nie przynosiły tak dorodnych rezultatów. Od tego czasu przez ponad ćwierć wieku nie prowadzono w tym rejonie celowych poszukiwań za kryształami. Przypuszczać należy, iż bogate zasoby dosyć rozległych szczelin na północno-wschodnich krańcach komory Baum zaspokajały ówczesne potrzeby na ten piękny twór przyrody. Przyczyną braku zaangażowania w tego rodzaju działania była też niewątpliwie prowadzona przez kopalnię walka ze skutkami katastrofalnych wycieków w poprzeczniach Kloski i Colloredo. Problem ten pojawił się po raz pierwszy w 1868 r. i zagrażał egzystencji kopalni przez ponad 10 lat. Wznowienie prac poszukiwawczych z systemie szczelin nastąpiło na początku lat 80-tych XIX w., a ich zintensyfikowanie na przełomie tego i następnego dziesięciolecia. Należy je łączyć z zaplanowaną na 1894 r. Krajową Wystawą we Lwowie. Skoncentrowane zostały na północno - wschodnich krańcach komory Baum. Z odkrytej w tym rejonie w 1860 r. i wyeksploatowanej już zapewne szczeliny wykonany został chodnik na północ, który w 1893 r. zlokalizował kolejny rejon bogaty w dorodne kryształy. Otrzymał on nazwę własną Komory Kryształowej Baum Schwind. Obecnie rejon ten określa się mianem przedsionka Grot Kryształowych (zob. Zał. 1.2.3 Etap II). Dla poprawy wentylacji tego miejsca wykonane zostało tuż po jego odkryciu funkcjonujące do dziś połączenie komunikacyjne z komorą Baum. Stwierdzone tu kryształy były większe i czystsze od odkrytych w 1860 r. 9

Komora Kryształowa Baum - Schwind (przedsionek) stała się więc do końca XIX w. głównym miejscem pozyskiwania kryształów z różnorodnym przeznaczeniem. Nie można wykluczyć, iż kolejnym impulsem do prowadzenia prac poszukiwawczych w tym rejonie była zbliżająca się Wystawa Światowa w Paryżu (1900 r.). Nie ma na to wprawdzie bezpośrednich dowodów, wiadomo wszakże, iż kopalnia przygotowywała się na nią wykonując m. in. solną kopię grupy krzyżowania z kaplicy Św. Antoniego i postać Boga Ojca, znajdujące się obecnie w Kaplicy Św. Kingi. Faktem jest, iż w drugiej połowie lat 90-tych XIX w. takie prace poszukiwawcze wznowiono. Tym razem postanowiono je prowadzić z rejonu szczelin stwierdzonych w 1860 r. w pochylni wentylacyjnej łączącej istniejącą już wówczas poprzecznię Schwind z północnymi krańcami komory Baum. Wykonany został wówczas cały system krótkich chodników podłużnych i poprzecznych skierowanych na wschód od tej pochylni. Usytuowane one były w bezpośrednim sąsiedztwie komory Baum, nie dały jednak spodziewanych rezultatów. Natomiast chodnik podłużny skierowany na zachód, prowadzony po lekkim wzniosie, którego początek znajdował się w połowie pochylni, przyniósł wspaniały efekt. W 1898 r. na 13 metrze natrafił na dolną, wąską strefę rozszerzającej się ku górze i na wschód obszernej przestrzeni (jaskini) (zob. Zał. 1.2.3 Etap III i Zał. 1.2.4). W miejscu odkrycia miała ona tylko ok. 2 m szerokości, powiększała się ku górze i przechylała na wschód, osiągając w szczytowej partii wymiary poziome 18 x 8 m. Jej wysokość w rzucie pionowym sięgała 20 m. Słusznie określona została szybko mianem Groty Kryształowej Obecnie obowiązująca nazwa tego miejsca to Dolna Grota Kryształowa. Dla zapewnienia właściwej cyrkulacji powietrza w dosyć rozległej i pionowo ustawionej Groty wykonano do jej górnej części krótkie, kilkunastometrowe przebicie z północnych krańców komory Baum. Rozległa przestrzeń Dolnej Groty Kryształowej usytuowana w słabym górotworze bryłowym, sperforowanym dodatkowo systemem szczelin wymagała szybkiego wzmocnienia. Jej dolną, mniej efektowną część wypełniono podsadzką, w górnej najpiękniejszej strefie ustawiono kaszt. Realizacja tych prac wymagała wykonania kolejnego połączenia wentylacyjnego, umożliwiającego obiegowe przewietrzanie górnej części Groty. Zaplanowano je już w styczniu 1899 r. Zaprojektowana wówczas przebitka z Komory Kryształowej Baum Schwind (przedsionka) wykonana została już w pierwszej połowie 1899 r. i do dzisiaj stanowi jedyne połączenie komunikacyjne do Grot (zob. Zał. 1.2.4). Na kolejny, jak się później okazało bardzo cenny rejon natrafiono podczas drążenia wspomnianego chronika łączącego Komorę Kryształową Baum Schwind (przedsionek) z Dolną Grotą Kryształową. Skierowana z niego na północ kilkumetrowa wcinka natrafiła na 10

obszerniejsze szczeliny z kryształami. Prowadzono w nich prace poszukiwawcze, badawcze i eksploatacyjne. W okresie międzywojennym przestrzeń ta określana byłą mianem Dolnej Komory (obecnie komora pośrednia). Z niej wykonany został szybik do poziomu poprzeczni Schwind, który po zgłębieniu zaczął pełnić funkcję wentylacyjną zarówno dla Dolnej Komory, jak i dla połączonej z nią chodnikiem Dolnej Groty Kryształowej (zob. Zał. 1.2.3 Etap IV i Zał. 1.2.4). Można było wówczas wypełnić szczelnie podsadzką wzmiankowaną wyżej kilkunastometrową przebitkę pomiędzy Dolną Grotą Kryształową a komorą Baum (zob. Zał. 1.2.3 Etap III). W pierwszych dziesięcioleciach XX w. intensywne prace eksploatacyjne rozpoczęte w Dolnej Komorze (komorze pośredniej) przemieszczały się ku górze w kierunku południowo-wschodnim, gdzie swoją kontynuację miały szczeliny i kawerny doprowadzając górników do niespotykanych dotąd największych i najpiękniejszych kryształów halitu, których krawędzie przekraczały niejednokrotnie granicę 50 cm. Wzmożone ich pozyskiwanie dla celów ekspozycyjnych przemysłowych i pamiątkarskich doprowadziło do powstania Górnej Komory nazwanej później Górną Grotą Kryształową (zob. Zał. 1.2.3 Etap IV i Zał. 1.2.4). Proceder ten kończy się dopiero w 1928 r. z chwilą ustanowienia tu rezerwatu przyrody. Zanim do tego doszło wykonanych zostało jeszcze z Górnej Komory kilka niewielkich wcinek, a w kierunku wschodnim lekko wznoszący się Chodnik poszukiwawczy (zob. Zał. 1.2.4). Poszukiwania za kryształami prowadzone były jeszcze w latach 1931-32. Krótkie chodniki wykonane zostały zarówno w miejscu odkrycia w 1860 r. szczelin z kryształami na północno wschodnich krańcach komory Baum, jak i w rejonie pierwotnego natrafienia na Dolną Grotę Kryształową. Żaden z nich nie przyniósł już spodziewanych efektów. Idea odnalezienia nowych grot ma także swoją kontynuację powojenną. W latach sześćdziesiątych XX w. Dział Geologiczny Kopalni Soli Wieliczka opracował projekt wierceń z komory Münch w górniczo nie spenetrowany rejon systemu szczelin i kawern. Nie doczekał się on jednak swojej realizacji. Podobny projekt opracowany został dla rejonu podłużni 3-215/393, gdzie w 1960 r. doszło do wypływu solanki nasyconej i metanu. W latach 1966-67 wykonano dwa poziome otwory badawcze: nr 12/III/66 i 16/III/67. Nie natrafiono nimi wprawdzie na pustki ani na skupienia kryształów, jednak w pierwszym z nich nastąpił kolejny wypływ solanki i metanu. Do stwierdzenia istnienia kolejnej groty z kryształami halitu doszło przypadkowo w 101 lat po odkryciu Dolnej Groty Kryształowej, tj. w czerwcu 1999 r. Wówczas to otwór 11

podsadzkowy OTP 15/III wiercony z podłużni Uhlmann na poziomie III do podłużni Seeling na poziomie IV natrafił na przestrzeń wypełnioną jeszcze częściowo solanką i pokrytą bardzo wysokiej czystości kryształami halitu. Badania dokumentów historycznych, w szczególności archiwalnych map górniczych, wykluczyły istnienie tu wyrobiska górniczego. 1.2.2. Historia działań ochronnych Grot Kryształowych Od odkrycia pierwszych szczelin wypełnionych kryształami minęło już prawie półtora wieku, a od natrafienia pracami poszukiwawczymi na Dolną Grotę Kryształową ponad wiek. Działania ochronne tego szczególnego dziedzictwa przyrodniczego mają już bardzo bogatą historię. Zarówno pierwsze szczeliny z kryształami odkryte w dwóch miejscach w 1860 r., jak i Komora Kryształowa Baum Schwind zlokalizowana w 1893 r. traktowane były w XIX w. przede wszystkim jako miejsca pozyskiwania niespotykanej dotąd czystości, jak i wielkości kryształów halitu. Mniej dorodne okazy wykorzystywane były w przemyśle pamiątkarskim. Wyczerpujące się zasoby w poszczególnych miejscach, zwłaszcza dorodniejszych okazów, były impulsem do prowadzenia nowych poszukiwań w zlokalizowanym i odwodnionym już w połowie XIX wieku systemie szczelin i kawern na północnym skłonie Kopuły Groty Kryształowej. Świadome działania ochronne, ale o charakterze górniczym, podjęto dopiero po odkryciu w 1898 r. Dolnej Groty Kryształowej. Po raz pierwszy postanowiono, iż miejsce to nie będzie kolejnym rejonem pozyskiwania kryształów i zostanie zachowane w naturalnym swym kształcie. Ze względu na dużą kubaturę okrytej pustki i niekorzystne geomechaniczne położenie postanowiono ustabilizować i zabezpieczyć jej najpiękniejszą górną część. Dolną partię odkrytej jaskini wypełniono podsadzką, górną wzmocniono kasztem (zob. Zał. 1.2.4). Działania te pojęte zostały już na przełomie XIX i XX w. Później stwierdzane rejony występowania niezwykle dorodnych kryształów, tj. Dolna Komora (obecnie komora pośrednia), a zwłaszcza Górna Komora (obecnie Górna Grota Kryształowa) traktowane były nadal jako rejony pozyskiwania okazów przyrodniczych i materiału dla celów użytkowych. Świadczą o tym także pierwotne nazwy tych miejsc mające w sobie człon Komora tj. miejsce górniczej eksploracji. Tym celom służyły także wcinki wykonane z Górnej Groty Kryształowej, w szczególności zaś pochyły kilkunastometrowy chodnik poszukiwawczy. 12

Działania ochronne o charakterze prawnym podjęte zostały dopiero od 1928 r. Poprzedziła je burzliwa kampania prasowa, podkreślająca niezwykłość tego tworu natury i opisująca zaistniałe już w nim szkody. Jej efektem było wydanie przez Ministra Przemysłu i Handlu, któremu podlegały wówczas sprawy solnictwa Zarządzenia ochronnego dla Groty Kryształowej. Nie miało ono jednak umocowania w Ustawie o ochronie przyrody, która uchwalona została dopiero w 1934 r. Niestety przepisy tej ustawy nie odnosiły się do żadnego z wcześniejszych postanowień ochronnych, stąd brak było właściwego umocowania dla decyzji wydanej przez Ministra Przemysłu i Handlu. Efektem ożywionej dyskusji toczącej się w 1928 r. było także powołanie Komitetu Nadzorczego dla Groty Kryształowej. W jego skład weszli wybitni geolodzy: S. Kreutz, S. Małkowski, J. Morozowicz oraz przedstawiciele kopalni: A. Müller i B. Starnawski. Po II wojnie światowej po raz pierwszy lustracja Grot Kryształowych odbyła się w grudniu 1947 r. Inicjatorem tego przedsięwzięcia był Delegat Ministerstwa Oświaty do Spraw Ochrony Przyrody W. Szafer. Przegląd stanu Grot odbył się pod jego przewodnictwem z udziałem profesorów: A. Gawła (UJ), A. Łukaszewicza (UW), A. Malickiego (UL) i K. Maślankiewicza (AGH). Stwierdzono znaczne ubytki w porównaniu ze stanem przedwojennym. Efektem przeprowadzonej kontroli było powołanie w kwietniu 1948 r. Tymczasowego Komitetu Ochrony Groty Kryształowej. W jego skład, podobnie jak w okresie międzywojennym, weszli wybitni przedstawiciele nauki i doświadczeni praktycy z kopalni. Przewodniczył mu profesor S. Małkowski a członkami byli profesorowie A. Gaweł i A. Bolewski oraz inżynierowie A. Daniec, K. Jelonek i A. Cieślik. Staraniem komitetu i na wniosek Państwowej Rady Ochrony Przyrody w dniu 31 marca 1949 r. Wojewoda krakowski wydał zarządzenie ochronne Grot wraz ich otoczeniem. Obok rejonu z występowaniem dorodnych kryształów ustanowił on strefę ochrony w kształcie równoległościanu o podstawie 70 x 70 m i zasięgu od powierzchni terenu do poziomu II niższego. Wydane zostało z powołaniem się na Ustawę o ochronie przyrody z 1934 r. Tymczasem już 7 kwietnia uchwalona została nowa Ustawa o ochronie przyrody, która wprawdzie w przepisach końcowych stwierdzała, że decyzje wydane na podstawie Ustawy z 1934 r. zachowują moc obowiązująca jednak status prawny Grot aż do 2000 r. nie pozostawał jednoznacznie określony. Nie były one bowiem ujęte w centralnym rejestrze rezerwatów krajowych, ale pozostawały pod nadzorem Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody. Na początku lat 50-tych XX w. wygasała powoli rola Komitetu Ochrony Grot Kryształowych, a jego zadania przejęła Komisja Ochrony Przyrody Nieożywionej Państwowej Rady Ochrony Przyrody, której przewodniczącym był prof. S. Małkowski. 13

Kontrola stanu rezerwatu prowadzona była z inicjatywy kolejnych Wojewódzkich Konserwatorów Przyrody. Ponadto w 1956 r. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie wydało zarządzenie ograniczające wstęp do Grot, zezwalając na ich wizytację tylko w celach naukowych i konserwatorskich. Zobowiązano w nim także po raz pierwszy dyrekcję kopalni do przeprowadzania okresowych badań wilgotności powietrza oraz do wykonania dokumentacji fotograficznej. Drugie zalecenie zrealizowano dopiero w 1970 r., a pierwsze wykonywano sporadycznie. W 1958 r. Okręgowy Urząd Górniczy w Krakowie wydał zarządzenie wyznaczające filar ochronny dla Got sięgający powierzchni terenu, podobnie jak dla innych ważnych obiektów kopalni. Bardzo istotnym aktem prawnym była natomiast uchwalona w 1962 r. Ustawa o ochronie dóbr kultury i o muzeach. To na jej podstawie najcenniejsza część kopalni wraz z rejonem Grot wpisana została na listę zabytków krajowych. Był to wstępny, podstawowy warunek by obiekt ten w dwa lata później mógł się znaleźć na pierwszej Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Odrębne zagadnienie stanowi próba przystosowania Grot Kryształowych dla ruchu turystycznego. Koncepcja taka zrodziła się na przełomie lat 50/60 XX w. Projekt przygotowany przez Biuro Projektów Kopalnictwa Surowców Chemicznych BIPROKOP w Chorzowie przewidywał wybudowanie w obrębie Grot okrężnych korytarzy z przezroczystego tworzywa, wgłębionych na około 1,2 m w spąg. Miały one stanowić trasę masowego zwiedzania odpowiednio podświetlonych wyrobisk rezerwatu. Pomimo zróżnicowanych opinii co do zasadności takiego przedsięwzięcia, zostało ono włączone w plan inwestycyjny kopalni. Realizację zadania rozpoczęto od przygotowania trasy dojścia i dojazdu do rejonu rezerwatu. Na zadania przewidziane w samych Grotach zabrakło funduszy. W świetle obecnego stanu wiedzy na ten temat był to szczęśliwy zbieg okoliczności. W latach 80. XX w. od strony merytorycznej rejonem tym zajmowała się Komisja Zasobów Przyrody Nieożywionej Państwowej Rady Ochrony przyrody pod przewodnictwem prof. S. Kozłowskiego. Z jej inicjatywy przygotowana została między innymi dokumentacja geologiczno mineralogiczna Grot. Nie określono w niej jednak granic rezerwatu, ani nie został sformułowany wniosek ochronny. Niezwykle intensywny okres prac badawczych i dokumentacyjnych przypada na lata 1992 1994. Wówczas to na zlecenie Wydziału Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie została przygotowana nowa dokumentacja Grot Kryształowych i ich otoczenia. Przeprowadzone zostały liczne kartowania geologiczne rejonu, pomiary termiczno - wilgotnościowe skał i powietrza w Grotach oraz wnikliwe obserwacje stanu fizycznego 14

kryształów. W Muzeum Żup Krakowskich analizie poddano materiały archiwalne dotyczące rejonu i wszystkie publikacje związane z tą problematyką. W rezultacie możliwe było dokładne odtworzenie prac górniczych w tej części kopalni i przestawienie mocno zdeformowanej w dotychczasowych publikacjach historii odkrywania najpierw szczelin z kryształami później samych Grot Kryształowych. Szeroko zakrojony program wyżej przytoczonych prac umożliwił zespołowi Polskiej Akademii Nauk w Krakowie pod przewodnictwem prof. Z. Alexandrowicz opracowanie pięciu wersji granic rezerwatu Grot Kryształowych wraz jego otuliną. Po szerokich konsultacjach ze środowiskami naukowymi i dyrekcją kopalni wielickiej ostatecznie do zatwierdzenia przyjęta została wersja maksymalistyczna. Stosownie do niej opracowana została ostateczna dokumentacja rezerwatu i przygotowany wniosek upoważniający do wszczęcia postępowania formalno-prawnego. Ostatecznie decyzję o ustanowieniu takiej formy ochrony podjął Wojewoda Małopolski w 2000 r. Groty od tego czasu mają status rezerwatu przyrody umocowany Ustawą o ochronie przyrody z 1991 r. 15

1.3. Opis położenia, granic i przestrzeni rezerwatu oraz jego otuliny Dokumentacja rezerwatu Groty Kryształowe wraz z przebiegiem jego granic i otuliny została opracowana przez prof. Zofię Alexandrowicz w wyniku szerokiej konsultacji i uzgodnień z Dyrekcją Kopalni Soli Wieliczka (Alexandrowicz 1994). Rezerwat uzyskał formalne zatwierdzenie dopiero w 2000 roku w wersji granic optymalnych dla jego zabezpieczenia. Położenie rezerwatu Rezerwat Groty Kryształowe obejmuje przestrzeń podziemną o objętości 457 600 m 3 i powierzchni podstawy 10 400 m 2 (1,04 ha). Rezerwat jest położony w północno wschodniej części Kopalni Soli Wieliczka na głębokości 70 114 m pod powierzchnią terenu Miasta i Gminy Wieliczka, w województwie małopolskim (Zał. 1.1.1 i 1.1.2.). W skład rezerwatu wchodzą Grota Kryształowa Dolna i Grota (706 m 3 ) Grota Kryształowa Górna (1000,17 m 3 ) wraz z ich otoczeniem w bloku o podstawie 10 400 m 2 i wysokości 44 m sięgającym od poziomu II niższego kopalni (146,2 m n.p.m.) do 20 m ponad jej poziom II wyższy (+190,2 m n.p.m.). Granice rezerwatu (Zał. 1.1.1.) Granica północna biegnie podłużnią Leopold Münch (poziom II niższy) na jej odcinku długości 90 m od południka +284.100 w kierunku wschodnim do zakończenia tej podłużni. Ostatni odcinek podłużni jest zamknięty i niedrożny na długości 40 m, począwszy od południka +284.050 (punkt geodezyjny 3077). Granica wschodnia jest wyznaczona hipotetycznie poprzez górotwór równolegle do południka +284.000, na zachód od niego w odległości 10 m. Granica ta ma długość 100 m i przebiega od ślepego zakończenia podłużni Leopold Münch w kierunku południowym do granicy komory Münch (poziom II niższy). Granica południowa jest zbieżna początkowo z północnym, nieregularnym zasięgiem komory Münch o rozciągłości w linii prostej ok. 40 m, następnie ze wschodnim krętym biegiem komory Baum (poziom II niższy) długości ok. 60 m. Dalej łączy się ona z przedłużeniem chodnika prowadzącego do Grot i po ok. 40 m dochodzi do schodów wyjściowych z komory Baum na podłużnie Baum (poziom II wyższy), którą kontynuuje się na odcinku 30 m. 16

Granica zachodnia ma przebieg bardzo nieregularny w obrębie komory Baum. Początkowo dostosowuje się ona do zasięgu filara calizny, następnie po ominięciu strefy zawodnionej łączy się z linią zasięgu komory Baum i biegnie nią aż do przecięcia z południkiem +284.100. Długość całego tego odcinka wynosi około 200 m. Dalszą granicę wyznacza południk +284.100. Po 35 m przecina się on z zasięgiem północnym rezerwatu w Podłużni Leopold Münch. Otulina rezerwatu Otulina ma za zadanie zabezpieczać wartości rezerwatu przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych. W warunkach ograniczonej, podziemnej przestrzeni ma ona do spełnienia szczególną rolę, która wymaga stosowania różnych i kosztownych zabiegów technicznych (obudowa, podsadzanie i in.). W toku tych koniecznych prac należy mieć na uwadze również potrzebę zachowania niektórych, ważnych naukowo fragmentów profili geologicznych w stopniu umożliwiającym ich obserwację pośród obudowanych chodników i komór. Przebieg granic otuliny rezerwatu jest wyznaczony na górniczych planach poziomów II i III kopalni (Zał. 1.1.1) oraz na geodezyjnym planie działek gruntowych powierzchni terenu (Zał. 1.5.1.). Granice otuliny rezerwatu na powierzchni terenu przedstawia Zał. 1.1.2. Strefa otulinowa rezerwatu na poszczególnych wysokościach jest zróżnicowana powierzchniowo ale zasięg granic w obrębie górotworu jest niezmienny. Granice mają przebieg bądź nieregularny według zarysu wyrobisk na poziomie II kopalni bądź geometryczny, zgodny z kształtem filara ochronnego ustanowionego dla Grot Kryształowych w 1958 r. Na powierzchni natomiast kształt otuliny jest dostosowany do przebiegu działek gruntowych i dróg. W związku z tym granice powierzchniowej otuliny nie są odwzorowaniem jej części pod ziemią. Otulina w bezpośrednim horyzontalnym otoczeniu rezerwatu ma objętość 666 160 m 3 i wykracza poza filar ochronny. Północna jej granica ciągnie się podłużnią Leopold Münch ok. 25 m, a następnie linią filara ochronnego. Wschodnia granica dostosowuje się do tegoż filara aż do równoleżnika -22.350, po czym skręca i okonturowuje komorę Münch. Granica południowa biegnie wzdłuż podłużni Baum (w odległości ok. 5 m) i następnie brzegiem komory Baum. Zachodnia granica jest dostosowana do zasięgu komory Baum, a w końcowym odcinku wyznacza ją południk +284.150. Otulina powyżej i poniżej rezerwatu jest powiększona o jego powierzchnię. W przekroju pionowym sięga ona od poziomu III kopalni (głębokość ok. 130 m) do powierzchni terenu przy czym tu zmienia ona swój zarys. Na poziomie III kopalni zasięg otuliny jest wyznaczony 17

hipotetycznie przez odrzutowanie jej granic z poziomu II (Zał. 1.4.3.). Jest to calizna złoża przez którą przebiega tylko jeden chodnik - poprzecznia Karol Marek na długości 160 m. Włączenie tej strefy jako spągowej części rezerwatu, jest uzasadnione potrzebą kontroli tu stanu zawodnienia, bowiem poniżej znajdują się komory ługownicze. Otulina ma kształt nieregularnej bryły o zasięgu pionowym 142,5 m i podstawie 25 540 m 2. Objętość otuliny rezerwatu w wyznaczonych granicach wynosi 3 181 850 m 3. Rezerwat znajduje się w jej obrębie w przedziale głębokości około 70-114 m. Zasięg otuliny bezpośrednio na powierzchni terenu wyznaczają następujące granice (zał. 1.5.1): od północy ul. Do Świdówki, od wschodu droga i wschodnie linie działek gruntowych oznaczonych numerami 741, 798, 743/8, oraz 796/1, od południa ul. Gdowska, a od zachodu ul. Wierzynka. W obrębie tej otuliny znajduje się 18 działek gruntowych o ogólnej powierzchni 2,065 ha. Obszar o morfologii niecki z niewielkimi deniwelacjami, przy średniej wysokości 260 m npm. zajmują łąki i pola uprawne, a jego obrzeża są luźno zabudowane. W wyznaczonej powierzchniowej strefie ochronnej mieszczą się odrzutowane na nią w całości granice rezerwatu i z małymi ubytkami kształt wgłębnej otuliny. 18

1.4. Opis wyrobisk kopalnianych w obrębie rezerwatu i jego otuliny oraz wyrobisk na trasie dojściowej do Grot Kryształowych Wyrobiska w obrębie rezerwatu (Zał. 1.4.1 1.4.3) Kompleks wyrobisk tworzących rezerwat składa się z chodnika głównego doprowadzającego do Grot i zabezpieczonego na początku stalowymi drzwiami, przedsionka w rozszerzeniu chodnika, na końcu którego znajduje się krata oraz dwóch krótkich korytarzy łącznikowych, następnie Dolnej Groty Kryształowej, komory pośredniej oraz Górnej Groty Kryształowej. Komora pośrednia połączona jest z poziomem II niższym szybikiem oraz biegnącym od niego krótkim wyrobiskiem łączącym się z poprzecznią Schwind. Spąg Dolnej Groty Kryształowej znajduje się ok. 22 m nad poziomem II niższym, a Górnej ok. 5 m powyżej poziomu II wyższego. W tym rejonie kopalni nie ma wyrobisk poziomu I. Grota leżąca niżej jest wysunięta na północny-zachód względem Groty znajdującej się wyżej. Różnica wysokości między stropem pierwszej a spągiem drugiej wynosi od 4,2 do 7,1 m. Najwyżej położona część Górnej Groty Kryształowej znajduje się na głębokości ok. 80 m od powierzchni terenu. Wnętrze rezerwatu obejmuje oprócz strefy Grot Kryształowych, zespół wyrobisk w komorze Baum, końcowy odcinek podłużni Leopold Münch (długości 90 m), mały fragment podłużni Baum (długości 30 m), fragment poprzeczni Schwind (długości 110 m) przebiegającej środkiem obszaru, szybik łączący komorę pośrednią z poziomem II n. i krótkie wyrobisko łączące podszybie tego szybika z poprzecznią Schwind. Poza nimi znajdują się odizolowane i zasypane małe wyrobiska po stronie północno-zachodniej Grot oraz duże fragmenty calizny górotworu w północnej i wschodniej części rezerwatu. W obrębie komory Baum pozostawione są miejscami skalne filary. Wyrobiska w obrębie otuliny rezerwatu Otulina na poziomie II kopalni ma podstawowe znaczenie. Obejmuje ona bowiem wyrobiska znajdujące się po stronie południowej i zachodniej rezerwatu oraz calizny złoża przylegające do niego od północy i wschodu. Wyrobiska komorowe Baum (objętość 11 460 m 3 ) i Münch (objętość 4 140 m 3 ) są w złym stanie technicznym i wymagają zabezpieczenia możliwie jak najbardziej korzystnego dla rezerwatu. W otulinie i rezerwacie zlokalizowany jest odcinek podłużni Baum o długości ok. 235 m, z czego ok. 30 znajduje się w obrębie 19

rezerwatu, a ok. 205 m w otulinie. Calizny północnego i wschodniego obrzeżenia rezerwatu znajdują się w zasięgu potencjalnego zagrożenia wodnego. Jest to ogólne niebezpieczeństwo dla kopalni i w tych warunkach otulina ograniczona w swoim zasięgu, może spełniać rolę jako strefa buforowa i być wykorzystana do obserwacji stanu nawodnienia górotworu. W północno zachodniej części otuliny zlokalizowane jest zejście schodowe prowadzące z komory Baum bezpośrednio do podłużni Leopold Münch (długość zejścia: ok. 60 m). Po wykonaniu prac zabezpieczających i adaptacyjnych mogłoby ono w przyszłości posłużyć jako wygodna droga dojścia od poziomu III do rezerwatu. Na poziomie III otulina to calizna złoża przez którą przebiega tylko jeden chodnik - poprzecznia Karol Marek na długości 160 m. Trasy dojściowe do Grot Kryształowych mogą być realizowane w następujących wariantach: Wariant I Zjazd # Kinga na poz. III, chodnik Pistek, podłużnia Hauer, podłużnia Plener dolny, podłużnia Fr. Müller, wyjście schodowe na podłużnię Schwind, poprzecznia Schwind, wyjście scodowe do komory Baum, komora Baum, wejście do Grot Kryształowych. W wariancie tym możliwy jest zjazd # Daniłowicz na poz. III, poprzecznia Rarańcza, podłużnia Hauer i dalej j.w. W przypadku jazdy szybem Regis możliwy jest zjazd tym szybem na poz. III, podłużnia Karol, poprzecznia Wałczyn do podłużni Hauer i dalej jak w wariancie podstawowym. Wariant II Zjazd # Kinga na poz. III, chodnik Pistek, podłużnia Hauer, poprzecznia August, komora August, komora Ksawer Zachodni, kanał Leopolda, podłużnia Leopold Münch, poprzecznia Schwind, wyjście schodowe do komory Baum, komora Baum, wejście do Grot Kryształowych. W końcowym odcinku drogi możliwe jest wyjście bezpośrednio z podłużni Leopold Münch solnymi schodami do komory Baum. Podobnie jak w wariancie I, istnieje możliwość zjazdu # Daniłowicz na poz. III, lub # Regis na poz. III i drogami od tych szybów (opisanymi przy wariancie I) włączenia się w podłużni Hauer do trasy wariantu podstawowego. 20

Wariant III Zjazd # Daniłowicz na poz. II niższy, pochylnia Barącza, poprzecznia Rarańcza, podłużnia Klemens, poprzecznia Karolina, podłużnia Przykos, podłużnia Baum, zejście na komorę Baum, wejście do Grot Kryształowych W wariancie tym możliwy jest zjazd # Kinga na poz. II niższy, podłużnia Geramb, podłużnia Franciszek, komora Drozdowice, poprzecznia Rarańcza i dalej jak w wariancie podstawowym. W przypadku jazdy szybem Regis możliwy jest zjazd tym szybem na poz. II niższy, chodnik do podłużni Przykos, podłużnia Przykos i dalej jak w wariancie podstawowym. Drogi dojściowe są przedstawione na Zał. 1.4.4., 1.4.5., 1.4.6. Długości dróg dojściowych dla wariantów podstawowych: Wariant I Od # Kinga na poz. III: chodnik Pistek, podłużnia Hauer do poprzeczni August 1 200 m; od poprzeczni August do podłużni Plener dolny przechodząc w podłużnię Fr. Müller 700 m; wyjście na poz. II n. schodami (160 stopni) na podłużnię Schwind; podłużnia Schwind 50 m; poprzecznia Schwind do zejścia schodowego z komory Baum 400 m; dojście w komorze Baum ok. 100 m. Łącznie 2 450 m W przypadku zjazdu # Daniłowicz na poz. III droga ulega skróceniu o ok. 200 m, a w przypadku zjazdu # Regis na poz. III o ok. 230 m. Wariant II Od # Kinga na poz. III: chodnik Pistek, podłużnia Hauer do poprzeczni August 1200 m; poprzecznia August 350 m; komora August 100 m; komora Ksawer 100 m; Kanał Leopolda, podłużnia Leopold Münch, poprzecznia Schwind do zejścia schodowego z komory Baum 430 m; dojście w komorze Baum ok. 100 m. Odmiana tego wariantu to wyjście bezpośrednio z podłużni Leopold Münch solnymi schodami do komory Baum (droga łączna o ok. 100 m krótsza) Łącznie 2 280 m Podobnie jak w wariancie I drogi ulegają skróceniu: w przypadku zjazdu # Daniłowicz na poz. III - o ok. 200 m, w przypadku zjazdu # Regis na poz. III o ok. 230 m. 21

Wariant III Od # Daniłowicz na poz. II n.: pochylnia Barącza, do poprzeczni Rarańcza 50 m; poprzecznia Rarańcza do podłużni Klemens 100 m; podłużnia Klemens 180 m; poprzecznia Karolina 200m; podłużnia Przykos 620 m; podłużnia Baum 750 m do komór Baum 100 m. Łącznie 2 000 m W przypadku zjazdu # Kinga na poz. II n. droga ulega wydłużeniu o ok. 500 m, a w przypadku zjazdu # Regis na poz. II n. skróceniu o ok. 620 m. Stan techniczny dróg dojściowych i roboty niezbędne do wykonania Wariant I Całość dróg dojściowych dobry bez koniecznych poważniejszych prac zabezpieczających Wariant II Prace zabezpieczające konieczna dokończenie zabezpieczenia komory Ksawer zachodni. Konieczna przebudowa całego kanału Leopolda na odcinku ponad 400 m Wariant III Niezbędne do wykonania prace: - przebudowa poprzeczni Karolina wymaga lokalnych napraw obudowy, lokalne wypiętrzenia spągu; - przebudowa podłużni Przykos na odcinku od poprzeczni Lipowiec do podłużni Baum i do komór Ksawer na długości około 1 000 m - obudowa większości wyrobisk zaciśnięta, połamana, wypiętrzenia spągu. 22

1.5 Opis zagospodarowania i własności powierzchni terenu w granicach otuliny rezerwatu Otulina rezerwatu przyrody "Groty Kryształowe" nie podlega obecnie eksploatacji górniczej. Według Ustawy - Prawo geologiczne i górnicze (1994 r.) - jest to teren górniczy w sensie przestrzeni znajdującej się pod wpływem kopalni (Ustawa - art. 6, p. 8,9). Dla tego typu terenów sporządza się miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (art. 53 Ustawy), który wymaga uzgodnienia z właściwym organem państwowego nadzoru górniczego. Otulina rezerwatu wyznaczona na powierzchni terenu jest zobowiązującym elementem dla planowania przestrzennego. Plan zagospodarowania takiego terenu podlega kontroli zarówno w myśl przepisów Prawa geologicznego i górniczego, jak i Ustawy o ochronie przyrody. Te akta prawne stwarzają ograniczenia dla zagospodarowania terenu, które może mieć ujemny wpływ na stan podziemnego rezerwatu. Mając to na uwadze utworzono oprócz wgłębnej również powierzchniową otulinę rezerwatu przyrody "Groty Kryształowe", aczkolwiek obecne tempo osiadania terenu nie stwarza dla nich bezpośredniego zagrożenia, wynosi ono tu bowiem 2-3 mm/rok. Zasięg otuliny bezpośrednio na powierzchni terenu przedstawia zał. 1.5.1. W przeważającej części teren stanowi łagodne, północne zbocze niecki o średniej wysokości 260 m npm, ze znajdującym się w dolinie potokiem bez nazwy. Ciek należy do zlewni Świdówki. Na całej długości jest uregulowany. W obrębie działki nr 801/2 i 800/2 jest ciekiem ujętym w rury, natomiast staje się ciekiem otwartym na odcinku działki nr 741. W zachodniej części otuliny, na dz. nr 799/1 znajduje się myjnia samochodowa, stacja LPG oraz warsztat naprawczy, w północno zachodniej części na dz. nr 801/2 i 800/2 funkcjonuje skład kostki brukowej, natomiast w części południowej na wyniesieniu rozwija się zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna. W chwili obecnej niezabudowana pozostała działka nr 798 oraz 741. W pobliżu potoku na podmokłym terenie występują pojedynczo gatunki drzewiaste charakterystyczne dla siedlisk łęgowych, pozostałe grunty odłogowane pokryte są roślinami łąkowymi. Powierzchnia otuliny wynosi 2,0650 ha i w przeważającej części tworzą ją działki prywatnej własności (Zał. 1.5.2). 23

Zał. 1.5.2. Zestawienie działek gruntowych powierzchniowej otuliny rezerwatu Groty Kryształowe Lp. Nr. dz. ewid. Rodzaj własności Przeznaczenie działek wg mpzp* Pow. całkowita działki Pow. w granicach otuliny 1 741 prywatna ZN 0,2917 0,2917 2 743/8 prywatna MN 0,0413 0,0413 3 796/1 prywatna MN 0,0460 0,0460 4 796/2 prywatna MN 0,0450 0,0450 5 796/3 prywatna MN 0,0483 0,0483 6 797/1 prywatna MN 0,0243 0,0243 7 797/2 prywatna MN 0,0692 0,0692 8 797/3 prywatna MN 0,0514 0,0514 9 797/4 prywatna MN 0,0979 0,0979 10 798 Parafia Kościoła Ewangelicko- MN 0,4384 0,4384 Augsburskiego 11 799/1 prywatna UC 0,3190 0,3190 12 799/2 prywatna UC 0,0951 0,0951 13 800/1 prywatna KDD 0,0073 0,0073 14 800/2 prywatna UC 0,2185 0,2185 15 801/1 Gmina Wieliczka KDD 0,0158 0,0158 16 801/2 prywatna UC 0,1958 0,1958 17 802 prywatna UC 0,0170 0,0170 18 1876/1 Gmina Wieliczka KDD 0,1817 0,0430 Razem: 2,2037 2,0650 mpzp*- miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego ZN zieleń nie urządzona, MN zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna, UC usługi komercyjne, KDD droga dojazdowa 24