POZOSTAŁOŚCI ŚREDNIOWIECZNEGO GÓRNICTWA JAKO PRZEDMIOT BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH NA TERENIE EUROPY ŚRODKOWEJ

Nr 117 Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej Nr 117 Studia i Materiały Nr 32 2006 Tomasz STOLARCZYK* archeologia w badaniach średniowiecznego górnictwa POZOSTAŁOŚCI ŚREDNIOWIECZNEGO GÓRNICTWA JAKO PRZEDMIOT BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH NA TERENIE EUROPY ŚRODKOWEJ Badania archeologiczne średniowiecznych stanowisk górniczych prowadzone są na terenie Europy Środkowej od lat 60. XX w. Stanowią one nowe, bogate źródło do dziejów dawnego górnictwa. W referacie poruszone zostały zagadnienia z zakresu historii badań archeologicznych tego typu stanowisk, omówiono metody używane w ich trakcie, poruszono również kwestię interdyscyplinarnych badań stanowisk dawnego górnictwa oraz możliwości jakie stwarza ten typ badań w jego poznaniu. 1. WSTĘP W swojej codziennej pracy górnicy od wieków stykali się z pozostałościami dawnych robót, a przekazy źródłowe niejednokrotnie wspominają o reliktach starych chodników, zapadlisk szybów, hałd żużli czy urobku zlokalizowanych na terenach wykorzystywanych górniczo. Zainteresowanie tego typu zabytkami było, i jest nadal, żywe w środowisku górników. Wynika to przede wszystkim z faktu długich tradycji i specyfiki tego zawodu. Można więc stwierdzić, że to oni byli pierwszymi badaczami terenowych reliktów dawnego górnictwa. To również z kręgu tej grupy wypłynęła koncepcja badań archeologicznych tego typu stanowisk. Termin archeologia górnictwa (niem. Bergbauarchäologie) pojawił się latach 60. XIX wieku w pracach Theodora Haupta, znanego specjalisty górniczego, który w trakcie swej długoletniej praktyki zawodowej w Toskanii i na Sardynii często miał do czynienia ze śladami starożytnej, czy średniowiecznej działalności górniczej. Z biegiem czasu świadomość istnienia, a przede wszystkim realnej wartości źródłowej tego typu zabytków była coraz bardziej zauważalna w kręgu badaczy zajmujących się historią górnictwa. W pracy Fr. Freise go z 1908 r. pt. Geschichte der Bergbau- und Hüttenkunde, Bd. 1: Das Altertum zagadnieniu temu poświęcono * Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, ul. Szewska 48, 50-139 Wrocław

268 osobny rozdział zatytułowany Quellen und Methoden bergbauarchäologischen Untersuchungen. Podane tam zostały informacje odnoszące się metod badań i dokumentacji tego typu reliktów [36]. Archeologia zainteresowała się problematyką średniowiecznego górnictwa w latach 60. XX w. Podjęto wówczas badania (wykopaliskowe bądź powierzchniowe) na kilku stanowiskach z obszaru Niemiec: osadach górniczych w Altenbergu (na terenie Siegerlandu w południowej Westfalii) [27], Hartsmanndorf Forst (Kr. Zwickau) w Górach Kruszcowych [34] oraz stanowiskach hutniczych w Magdgrabthal (Kr. Clausthal-Zellerfeld), Sommerberg (położone na południe od Wolfshagen) oraz Brunnenbachtal (Kr. Blankenburg) na terenie Górnego Harzu [29]. Niewiele później badania nad tą tematyką zapoczątkowane zostały również w Czechach. Wiązały się one przede wszystkim ze średniowiecznym górnictwem złota. Pierwsze prace wykopaliskowe przeprowadzone zostały w roku 1967 w miejscowości Pisek. W latach 1973 1975 z inicjatywy Czeskiej Akademii Nauk podjęto prace w pobliżu Modlešowic, a także w okolicy Kašperskych Hor [24, 25]. Na Dolnym Śląsku badania archeologiczne na stanowiskach średniowiecznego górnictwa podjęte zostały w roku 1973 przez prof. Józefa Kaźmierczyka z Katedry Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. W wyniku jego wieloletnich badań powierzchniowych oraz prac wykopaliskowych rozpoznano główne rejony górnictwa złota na Dolnym Śląsku: okolice Złotoryi [14, 19], Lwówka Śląskiego [16, 18], Mikołajowic i Legnickiego Pola [14, 15, 19], Głuchołaz [20], a także regiony eksploatacji złotego kruszcu w Karkonoszach i Górach Opawskich [18]. Celem tych badań było przede wszystkim rozpoznanie średniowiecznej techniki górniczej oraz określenie chronologii wydobycia i jego skali. Dotychczasowy dorobek archeologii górnictwa (niem. Montanarchäologie) w poszczególnych krajach Europy Środkowej jest bardzo różny. W Czechach i na Dolnym Śląsku głównym przedmiotem zainteresowania archeologów było dawne górnictwo złota, przede wszystkim kwestie powiązane ze średniowieczną techniką wydobycia i jego rozmiarami. Na terenie Niemiec badaniami archeologicznymi objęto stanowiska związane z górnictwem i hutnictwem srebra, ołowiu oraz miedzi. Szczególne znaczenie dla rozwoju poruszanej w tym artykule problematyki miały programy badawcze, jakie prowadzono na terenach Harzu oraz Schwarzwaldu. W trakcie długoletnich, wieloetapowych badań rozpoznano metodą wykopaliskową oraz powierzchniową szereg zróżnicowanych zespołów związanych ze średniowiecznym górnictwem i hutnictwem tych metali. Pozwoliło to na opracowanie i dobór najlepszych metod badawczych tego typu zabytków, rozwinęło również w znaczny sposób współpracę przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych zainteresowanych poznaniem tego zagadnienia [21, 32, 34]. Niniejszy artykuł dotyczyć będzie problemu badań archeologicznych zespołów związanych ze średniowiecznym górnictwem. Omówione w nim zostaną główne typy stanowisk określanych mianem górniczych, metody ich kompleksowych badań oraz

269 dane, jakie badania archeologiczne wnieść mogą do poznania obrazu górnictwa i górników z wieków średnich. 2. WKŁAD BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH W STAN WIEDZY O ŚREDNIOWIECZNYM GÓRNICTWIE I HUTNICTWIE Dawna działalność górnicza, podobnie jak dzisiejsza, składała się z szeregu czynności, których celem miało być uzyskanie określonego metalu lub surowca. W związku ze złożonością i wieloetapowością procesu technologicznego jakiemu poddana musiała zostać wydobyta ruda grupa stanowisk określanych wspólnym mianem górniczych obejmuje szeroki wachlarz obiektów o zróżnicowanym charakterze i funkcji. Celem badań archeologicznych zespołów związanych z górnictwem jest określenie chronologii, rozmiarów oraz technik używanych przy eksploatacji złóż metali (lub innych surowców) na danym terenie (metody wydobycia, obróbki, wytopu). Archeologia pozwala również na głębsze poznanie życia, pracy, zwyczajów górników czy hutników (szczególnie ważne w tym przypadku są badania stanowisk osadniczych), a materiały uzyskane w trakcie prac wykopaliskowych są doskonałym uzupełnieniem i poszerzeniem naszej wiedzy na temat średniowiecznego górnictwa. Do omówienia znaczenia i roli badań archeologicznych w rozpoznaniu obrazu średniowiecznego górnictwa i hutnictwa w najlepszy sposób posłużą wyniki badań uzyskanych na obszarach Górnego Harzu i Schwarzwaldu. Prace archeologiczne miały tam charakter programowy i ukierunkowane były na analizę i rozpoznanie tej właśnie problematyki. Badania na terenie południowego Schwarzwaldu to szeroko zakrojony, wieloetapowy program badawczy prowadzony w latach 1987 2002. Jego celem było poznanie początków wykorzystania złóż metali na tym terenie (srebro, ołów, miedź) i skonfrontowanie wyników badań archeologicznych z informacjami wypływającymi ze znanych źródeł pisanych (dokument cesarza Konrada II z 1028 roku wymieniający miejscowości związane z górnictwem srebra na terenie Schwarzwaldu). Ważnym założeniem badawczym było rozpoznanie organizacji produkcji i dokładne jej prześledzenie, począwszy od miejsc wydobycia poprzez stanowiska związane z obróbką, wytopem czy produkcją gotowych już wyrobów. Badania uwzględniły również stanowiska osadnicze oraz wpływ górnictwa na środowisko, jego skażenie i stan w średniowieczu [13, 32, 33]. Wyniki przeprowadzonych prac archeologicznych w znacznym stopniu uzupełniły wiadomości na temat wykorzystania i eksploatacji tamtejszych złóż. Badania na stanowisku w Süßenbrunn (Lkr. Breisgau-Hochschwarzwald) pozwoliły na rozpoznanie XI-wiecznego miejsca związanego z wytopem miedzi. Metal ten nie był dotychczas uwzględniany w omówieniach początków górnictwa w Schwarzwaldzie [37].

270 Wieloletnie prace przyniosły również wiele nowych informacji na temat osadnictwa górniczego, jego charakteru i specyfiki. Szczególnie cenne wydają się być dane z badań stanowiska w St. Urlich (Lkr. Breisgau-Hochschwarzwald), gdzie relikty górnictwa skupione były wokół zamku datowanego na XIII i XIV w. Pełnił on rolę centrum administracyjnego i osadniczego dla prowadzonych tu robót górniczych. Wokół stoków wzgórza zamkowego rozmieszczone były stanowiska pracownicze (wydobycie i obróbka rudy) oraz domy mieszkalne. W dolinie znajdowały się urządzenia związane z zapleczem technicznym okręgu górniczego (tama/zapora, związana być może z użyciem koła wodnego) [11]. Badania archeologiczne z obszaru Górnego Harzu miały inny charakter. Głównym przedmiotem zainteresowania były stanowiska hutnicze oraz problematyka archeometalurgii. Odkrycia dokonane na stanowiskach w Düna (Ldkr. Osterode) [28], Badenhausen (Ldkr. Osterode) [2] czy Johanneser Kurhaus (Ldkr. Clausthal-Zellerfeld) [1] pozwoliły na szczegółowe ustalenia co do lokalizacji, chronologii i funkcjonowania wczesnych stanowisk hutniczych (IX XI w.). Dzięki uzyskanym wynikom, opartym nie tylko na analizach pozyskanych materiałów archeologicznych, ale także na zastosowaniu badań fizyko-chemicznych, mineralogicznych, metaloznawczych rudy, żużli hutniczych oraz wyrobów metalowych pochodzących z wymienionych stanowisk, na IX w. przesunięto początki zorganizowanej eksploatacji i wykorzystania złóż na terenie Górnego Harzu. Mowa tu zarówno o złożach rammelsberskich, w pobliżu Goslar, jaki wychodniach wewnętrznej części gór, w pobliżu Clausthal- Zellerfeld czy St. Andreasberg. Stanowisko w Düna (Lkr. Osterode), położone na południowo-zachodniej krawędzi gór Harzu, badane było wykopaliskowo w latach 1981 1985. Odkryte relikty działalności hutniczej, jak również innego typu obiekty archeologiczne pozwoliły badaczom na stwierdzenie, że stanowisko to należy określić mianem wczesnośredniowiecznego centrum hutniczego. Przemawia za tym nie tylko koncentracja prowadzonej tu działalności, jej wielofazowość (na podstawie znalezisk produkcję hutniczą w tym miejscu datować można na IX XIII w.), ale również obecność na stanowisku reprezentacyjnej zabudowy, zbliżającej je, szczególnie we wczesnych fazach jego funkcjonowania, do pfalzu [28]. Istnienie tego typu założenia wiązało się zapewne z kontrolą prowadzonego wytopu, podlegającego we wczesnym średniowieczu regale panującego. Badania wykopaliskowe w Düna miały początkowo charakter badań ratowniczych. Wynikało to z faktu, że zlokalizowane przypadkowo relikty dawnego hutnictwa ulegały stopniowemu niszczeniu wskutek obecnej działalności człowieka. Późniejsze badania na terenie Górnego Harzu to zasługa systematycznych prac zmierzających do dokładnego rozpoznania dawnej działalności górniczej, a przede wszystkim wczesnego hutnictwa w tym regionie. Szczególnie wartościowy wydaje się fakt, że do badań nad tą problematyką powołany został odrębny zespół, skupiający

271 przedstawicieli różnych nauk. Całością prac kierowała specjalnie utworzona jednostka zajmująca się ochroną i konserwacją zabytków dawnego górnictwa i hutnictwa na terenie Harzu (Arbeitsstelle Montanarchäologie des Niedersachsischen Landesamt für Denkmalpflege), z siedzibą w Goslar. 3. ARCHEOLOGIA GÓRNICTWA NA DOLNYM ŚLĄSKU STAN BADAŃ Stan badań poruszanej w niniejszym artykule problematyki, jeśli chodzi o terenowe, nie tylko archeologiczne ujęcie tej kwestii, jest na Dolny Śląsku zadowalający. Warto jednak podkreślić, że cechuje go pewna jednostronność, tak jeśli idzie o charakter rozpoznanych stanowisk jak i poruszane problemy badawcze. Głównym celem i obiektem zainteresowania archeologów były relikty średniowiecznego górnictwa złota, które pod względem liczby wyraźnie przeważają na naszym terenie. Wśród badaczy wymienić należy prof. J. Kaźmierczyka, niejako pioniera w badaniach (także tych o charakterze interdyscyplinarnym współpraca z A. Grodzickim z Instytutu Geologicznego Uniwersytetu Wrocławskiego w badaniach górnictwa złota w rejonie Złotoryi z roku 1973) stanowisk górniczych na Dolnym Śląsku oraz kolejne pokolenie archeologów zainteresowanych tą problematyką U. Radis (badania w rejonie Bolesławca) [30] oraz S. Firszta (prace w rejonie Mikołajowic i Legnickiego Pola [4, 5, 6], Złotoryi [7] oraz w okolicach Jeleniej Góry [8]). Poza stanowiskami rozpoznanymi wykopaliskowo oraz powierzchniowo w ramach badań prowadzonych przez wyżej wymienionych autorów, część reliktów dawnego górnictwa została zlokalizowana w trakcie badań AZP (Archeologiczne Zdjęcie Polski program celem którego jest lokalizacja stanowisk archeologicznych na terenie naszego kraju) terenów związanych z tą gałęzią gospodarki (m.in. stanowiska w Dziećmorowicach, Bystrzycy Górnej, Gierczynie, Lubachowie, Modliszowie, Srebrnej Górze, Wałbrzychu, Złotym Stoku). Inwentaryzacja stanowisk związanych z dawnym górnictwem prowadzona była również przez specjalistów w tym zakresie badania M. Madziarza i H. Sztuka z Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej [26]. 4. METODY BADAŃ STANOWISK GÓRNICZYCH Przedstawione powyżej wyniki badań archeologicznych prowadzonych na terenach południowego Schwarzwaldu czy Górnego Harzu miały charakter badań programowych, ich celem było jak najdokładniejsze rozpoznanie średniowiecznego (ale również wcześniejszego, jeśli było by ono reprezentowane) górnictwa i hutnictwa. W tym miejscu należy omówić metody stosowane w trakcie tego typu badań. Doświadczenia badawcze oraz ustalenia jakie uzyskano w czasie omówionych

272 powyżej prac mogą być bowiem pomocne w przypadku podjęcia prac nad rozpoznaniem dawnego górnictwa na Dolnym Śląsku. Podstawą do rozpoznania stanowisk dawnego górnictwa są odpowiednio zorganizowane badania terenowe (najlepiej aby miały one charakter prac powierzchniowo-sondażowych), poprzedzone oczywiście szeroką kwerendą źródłową (źródła pisane, literatura, archiwalia). Zlokalizowane stanowiska powinny zostać naniesione na mapy topograficzne o odpowiedniej skali (najlepsze do tego celu były by mapy w skali 1:10000), dokładnie opisane, wraz z wyszczególnieniem zabytków z jakimi mamy na nich do czynienia (do takich badań przydatne jest stworzenie odpowiednio sformułowanej karty inwentarzowej odpowiadającej charakterowi stanowisk górniczych). Umożliwi to stworzenie katalogu zinwentaryzowanych już obiektów dawnego górnictwa oraz wybór najlepszych pod tym względem stanowisk do przyszłych badań. Jeszcze na etapie prospekcji terenowej w badaniach stanowisk górniczych zastosować można metody geofizyczne (metody: magnetyczna, elektrooporowa, sejsmiczna). Pozwalają one na namierzenie i rozpoznanie wewnętrznej struktury stanowiska, jego rozmiarów, rodzaju zachowanych reliktów dawnej działalności bez naruszania ich pierwotnego układu. Bardzo pomocne w badaniach jest pobranie z ich obszaru nie tylko materiału archeologicznego (ceramika, zabytki metalowe), ale także odpowiednich próbek np. rudy, żużli hutniczych, gleby jak również obecnych węgli drzewnych. Posłużyć one mogą do badań chemicznych, mineralogicznych, paleobotanicznych. Ich analiza dostarczyć może wielu dodatkowych informacji o stanowisku i jego cechach. Pomóc może także w ustaleniu chronologii [21, 22]. 5. TYPY STANOWISK GÓRNICZYCH Kolej teraz na wyjaśnienie pojęcia będącego zasadniczym przedmiotem tego artykułu: czym są stanowiska górnicze. To szeroka grupa obiektów związanych z dawną działalnością górniczo-hutniczą. Zaliczyć należy do nich miejsca związane z wydobyciem, obróbką oraz wytopem rudy. Ale nie tylko. Stanowiskami górniczymi nazwać można również obiekty infrastruktury technicznej np. groble, stawy czy inne zespoły związane z wykorzystaniem wody w pracach górniczych (stawy płuczkowe, pozostałości kół wodnych, młynów rudy). W zakres zainteresowania archeologii górniczej wchodzą także stanowiska o charakterze osadniczym (miasta, osady, zespoły o charakterze obronnym, obiekty mieszkalne). Są one szczególnie cenne ze względu na możliwość poznania warunków życia, kultury materialnej średniowiecznych górników czy hutników. Miejsca wydobycia. Do zabytków terenowych związanych z wydobyciem zaliczyć należy odkrywki, zasypane szyby (tzw. pingi) i ich zgrupowania, czyli pola

szybowe (wydobywcze), sztolnie. Ich chronologię określić można na podstawie źródeł pisanych, znanej literatury i archiwaliów. W przypadku stanowisk wymykających się powyższym przekazom uwzględnić należy sposób i technikę użytą przy wybierce złoża np. metoda wieloszybikowa świadczyć może o stosunkowo wczesnym rozpoczęciu prac. Chronologię określić mogą także zabytki archeologiczne zebrane w trakcie prospekcji np. ceramika. Miejsca obróbki. Po wydobyciu rudy dokonywano jej selekcji. Materiał był przebierany, wzbogacany, tak aby do ewentualnego wytopu trafiła najlepsza i najobfitsza część rudy. Stanowiska czy obiekty związane z tym etapem charakteryzują się nagromadzeniem rozdrobnionej rudy, często o różnej granulacji. Kruszenia skał dokonywano przy użyciu ognia jak również ręcznie (przedstawienia znane ze źródeł ikonograficznych). Do tej czynności służyły kamienne podkładkiznane np. ze średniowiecznych stanowisk z obszaru Harzu czy Gór Kruszcowych. Sieć dróg, ścieżek. Był to niezwykle ważny element infrastruktury okręgu górniczego, warunkujący jego sprawne funkcjonowanie. Umożliwiał on transport nie tylko materiałów związanych bezpośrednio z wydobyciem czy hutnictwem (ruda, drewno), lecz także zaopatrzenie samych górników w potrzebne im surowce, żywność. Stanowiska hutnicze. Ze względów ekonomicznych, aby wyeliminować kosztowny transport, położone były w pobliżu, lub w niedalekiej odległości od miejsc wydobycia. Jednak przy lokalizacji ważną rolę odgrywały także inne czynniki, związane ze stosunkami własnościowymi, łatwiejszym dostępem do zasobów węgla drzewnego (niezbędnego do prowadzenia bardziej skoncentrowanej działalności hutniczej; obiektami związanymi z jego produkcją są mielerze występujące na lub w pobliżu stanowisk hutniczych) czy wody wykorzystywanej w procesach hutniczych (napęd dla kół wodnych, miechów), w końcu względami lepszego położenia celem dalszej dystrybucji uzyskanego metalu. Stanowiska hutnicze charakteryzują się nagromadzeniem takich obiektów jak: piece, ruszty prażalnicze, ogniska powiązane z działalnością kowalską, pozostałościami hałd żużla, składami rudy, obiektami mieszkalnymi czy infrastrukturą techniczną. Właściwa interpretacja poszczególnych elementów stanowisk, przede wszystkim tych związanych bezpośrednio z wytopem, przysparza często dużych trudności. Dla uzyskania satysfakcjonujących wyników, przede wszystkim w zakresie wykorzystywanych technik oraz przebiegu i charakteru procesu hutniczego, bardzo uzasadniona, czy wręcz konieczna wydaje się współpraca ze specjalistami w tej dziedzinie. Stanowiska związane z górnictwem złota. Potraktowanie tej grupy jako osobnego problemu badawczego jest podyktowane przede wszystkim uwarunkowaniami jakimi cechowało się górnictwo złota. W tym przypadku głównym czynnikiem decydującym o podjęciu wydobycia była nie tylko zasobność złóż, ale dostęp do wody i jej wystarczających zasobów. 273

274 Stanowiska płuczkarskie cechują się obecnością skomplikowanych układów rowów, płuczek, osadników, hałd przemytego urobku, kruszarni, młynów rudy. Pozostałości takich obiektów odkryte zostały w trakcie prac wykopaliskowych prowadzonych przez prof. J. Kaźmierczyka, U. Radis, S. Firszta na szeregu stanowisk na terenie Dolnego Śląska. Podobne obiekty rozpoznano w czasie prac wykopaliskowych w Czechach [24, 25, 35]. Stanowiska osadnicze. To bardzo ważna grupa w badaniach nad dawnym górnictwem. Rozpoznanie tego typu stanowisk pozwala bowiem na głębszą analizę warunków życia górników, z całym bogactwem jego materialnych przejawów, struktur funkcjonujących na terenach osad czy miast górniczych, określenie specyfiki osadnictwa górniczego. Szczególnie cenne wydają się być badania nad tą problematyką prowadzone od wielu lat przez W. Schwabenicky ego na terenie Gór Kruszcowych [31], badania na osadzie w Altenbergu (Siegerland) [27] czy wyniki badań na stanowisku St. Urlich (Lkr. Breisgau Hochschwarzwald) [11]. Równie ważnym elementem w rozpoznaniu osadnictwa górniczego są prace archeologiczne prowadzone na terenie miast, których geneza, jak i późniejszy rozwój związane są z górnictwem. Mowa tu takich ośrodkach jak: Freiberg [3], Goslar [21]czy Kutna Hora [9, 10]. 6. PODSUMOWANIE Badania archeologiczne na stanowiskach górniczych i hutniczych prowadzone są w Europie Środkowej od lat 60. XX w. Stanowią one doskonałe źródło do poznania zasad funkcjonowania, organizacji oraz techniki prowadzenia średniowiecznych robót, jak również warunków życia i pracy dawnych specjalistów w tym zakresie. Dzisiejszy stan badań nad tą problematyką na Dolnym Śląsku, choć zadowalający, posiada pewne braki. Mimo, że obszar ten stanowił w średniowieczu, a także w późniejszym okresie, jeden z ważniejszych okręgów górniczych, posiadał znaczne tradycje w tej dziedzinie, brak szerszego archeologicznego ujęcia tego ważnego w historii naszego regionu problemu. Badacze skupili się przede wszystkim na rozpoznaniu średniowiecznej techniki górniczej, związanej z eksploatacją złota. W studiach jedynie marginesowo potraktowano natomiast kwestie osadnicze [8], rozwój poszczególnych okręgów górniczych. Poważnym mankamentem w tym przypadku jest brak danych archeologicznych z terenu miast górniczych (Złotoryja, Lwówek Śląski), które należą do najwcześniejszych ośrodków miejskich na naszym terenie. Badania nad poruszanym w niniejszym artykule zagadnieniem stanowią jednak skomplikowane, pod względem merytorycznym jak i metodycznym, zadanie. Wynika to głównie z faktu złożoności samego górnictwa nie tylko jako gałęzi produkcji, ale także jako zjawiska społecznego, kulturowego. Jak pokazują doświadczenia zebrane w trakcie wieloletnich prac naukowców z terenu Niemiec najlepsze wyniki uzyskuje

275 się w przypadku nadaniu badaniom charakteru interdyscyplinarnego. W zespole badawczym znaleźć się powinni nie tylko archeolodzy, ale także górnicy, geolodzy, metalurdzy, historycy, botanicy, słowem wszyscy zainteresowani poznaniem dawnego górnictwa. Współpraca i uzupełnianie wiadomości uzyskanych przez przedstawicieli różnych nauk pozwoli na szersze spojrzenie w historię i znacznie górnictwa w rozwoju naszego regionu. Bez owej współpracy skazani jesteśmy na brak odpowiedzi w bardzo wielu istotnych kwestiach. LITERATURA [1] ALPER G., Mittelalterliche Blei-/ Silberverhüttung beim Johanneser Kurhaus- Clausthal-Zellerfeld (Harz), Nachrichten aus Niedersachsen Urgeschichte, t. 67, 1998, s. 87 134. [2] BROCKNER W., KOLB H.E., HEIMBRUCH G., Eine Silberrafinierhütte des frühen Mittelalters in Badenhausen am Harz, Nachrichten aus Niedersachsen Urgeschichte, t. 58, s. 193 206. [3] DALLMANN W., GÜHNE, A.,Archäologische Belege zur Frühzeit des Bergbaus und Hűttenwesens im Revier Freiberg/Sachsen, W: Steuer, Zimmermann (red.), Montanarchäologie in Europa. Berichte zum internationalen Kolloquium Frühe Erzgewinnung und Verhüttung in Europa in Freiburg in Breisgau vom 4. bis 7. Oktober 1990, Sigmeringen. 1993, s. 343 352. [4] FIRSZT S., Badania nad górnictwem złota w rejonie Legnickiego Pola, woj. legnickie w latach 1984 1985, Silesia Antiqua, t. 29, 1987, s. 111 119. [5] FIRSZT S., Sprawozdanie z badań nad średniowiecznym górnictwem złota w rejonie Legnickiego Pola, Mikołajowic i Strachowic w 1984 roku, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne (dalej ŚSA), t. 27, 1988, s. 79 81. [6] FIRSZT S., Średniowieczny ośrodek górnictwa złota w Mikołajowicach, Dolnośląskie Wiadomości Prahistoryczne, t. 4, 1997, s. 194 244. [7] FIRSZT S., Relikty średniowiecznego górnictwa złota w rejonie Złotoryi, woj. Legnickie, ŚSA, t. 39, 1997, s. 473 476. [8] FIRSZT S., Górnictwo jako przyczyna powstania niektórych ośrodków miejskich na XIII- wiecznym Śląsku, w: Centrum i zaplecze we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej (red. S. Moździoch), Wrocław, 1999, s. 273 284. [9] FROLIK J., TOMÁŠEK M., Archeologie v Kutné Hoře v roce 1996- stav a perpektivy, Archaeologia historica, t. 22, 1997, s. 121 128. [10] FROLIK J., TOMÁŠEK M., Kutná Hora. Přispĕvek archeologie k nejstarši topografii a komunikačnimu schèmatu města, W: Civitas et villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, Wrocław Praga 2002, s. 99 107. [11] FRÖHLICH M., Burg und Bergbau Herrschaft und Silbergewinnung im Schwarzwald, w: Centre- Region-Periphery. Medieval Europe Basel 2002. Volume 1, Hertingen 2002, s. 482 487. [12] GOLDENBERG G., Die montanarchäologische Prospektion- Methoden und Ergebnisse, W: Erze, Schlacken und Metalle. Freiburger Universitätsblätter 109, Freiburg in Breisgau 1990, s. 85 113. [13] GOLDENBERG G., Frühe Blei-, Silber-, und Kupfergewinnung im Schwarzwald. Hüttenplätze und Bergschmieden, W: Steuer, Zimmermann (red.), Montanarchäologie in Europa. Berichte zum internationalen Kolloquium Frühe Erzgewinnung und Verhüttung in Europa in Freiburg in Breisgau vom 4. bis 7. Oktober 1990, Sigmeringen 1993, s. 231 248. [14] KAŹMIERCZYK J., Sprawozdanie z badań nad górnictwem złota koło Złotoryi w 1973 roku, ŚSA, t. 16, 1974, s. 72 79. [15] KAŹMIERCZYK J., Z badań nad górnictwem złota na Śląsku w 1974 roku, ŚSA, t. 17, 1975, s. 79 83.

276 [16] KAŹMIERCZYK J., Wyniki badań wykopaliskowych na terenie zagłębia złota koło Lwówka Śląskiego, ŚSA, t. 18, 1976, s. 78 81. [17] KAŹMIERCZYK J., Sprawozdanie z badań nad górnictwem złota na Śląsku w 1976 roku, ŚSA, t. 19, 1977, s. 73 77. [18] KAŹMIERCZYK J., Wyniki badań nad górnictwem złota w Górach Opawskich i Karkonoszach uzyskane w 1977 roku, ŚSA, t. 20, 1979, s. 111 118. [19] KAŹMIERCZYK J., GRODZICKI R., Górnictwo złota koło Złotoryi na Dolnym Śląsku w XI XIV wieku w świetle badań archeologicznych i geologicznych, W: Studia Archeologiczne, t. 7, Wrocław 1976, s. 205 247. [20] KAŹMIERCZYK J., WACHOWSKA B., Wyniki badań nad górnictwem złota w Głuchołazach w 1978 roku, ŚSA, t. 21, 1980, s. 97 101. [21] KLAPPAUF L., Stadtarchäologische Untersuchungen in Goslar und die Montanarchäologie des Harzes, Berichte zur Denkmalpfelge in Niedersachsen, t. 16, 1996, s. 53 57. [22] KLAPPAUF L., LINKE F.-A., Montanarchäologie im westlichen Harz, t. 66, Nachrichten aus Niedersachsen Urgeschichte, 1997, s. 21 53. [23] KLAPPAUF L., LINKE F.-A., BROCKNER W., Interdisziplinäre Untersuchungen zur Montanarchäologie im westlichen Harz, Zeitschrift für Archäologie, t. 24, 1990, s. 207 242. [24] KUNDRÁČ J., Prähistorische und mittelalterliche Goldgewinnung in Böhmen, Der Anschnitt, t. 29, 1977, s. 2 15. [25] KUNDRÁČ J., MICHALEK J., Urgeschichtliche und mittelalterliche Goldgewinnung in Südböhmen, W: Steuer, Zimmermann (red.), Montanarchäologie in Europa. Berichte zum internationalen Kolloquium Frühe Erzgewinnung und Verhüttung in Europa in Freiburg in Breisgau vom 4. bis 7. Oktober 1990, Sigmeringen 1993, s. 401 408. [26] MADZIARZ, M., SZTUK, H., Badanie stanowisk dawnego górnictwa na Dolnym Śląsku, W: Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej nr 111, s. 163 172, Wrocław 2005. [27] MOLENDA D., Badania kopalń rud ołowiu i srebra oraz osady górniczej w Altenberg w południowej Westfalii w latach 1964-1978, KHKM, t. 28, 1980, s. 63 73. [28] MÖLLER H.-H.(red.), Düna/Osterode ein Herrensitz des frühen Mittelalters, Arbeitshefte zur Denkmalpfelge in Niedersachsen 6, 1986. [29] NOWOTHING W., Neue Ergebnisse der Bergbauforschung im Oberharz, Neue Ausgrabungen und Forschungen in Niedersachsen, t. 2, 1965, s. 236 249. [30] RADIS U., Sprawozdanie z inwentaryzacji reliktów górnictwa złota w rejonie Bolesławca w 1986 r., ŚSA, t. 29, 1989, s. 104 107. [31] SCHWABENICKY W., Hochmittelalteriche Bergstädte im sächsischen Erzgebirge und Erzgebirgsvorland, Siedlungsforschung. Achäologie-Geschichte-Geographie, t. 10, 1992, s. 195 210. [32] STEUER H., Das Forschungvorhaben Zur Frühgeschichte des Erzbergbaus und Verhüttung im südlichen Schwarzwald, W: Erze, Schlacken und Metalle. Freiburger Universitätsblätter 109, Freiburg im Breisgau, 1990, s. 23 32. [33] STEUER H., Montanarchäologie im Südschwarzwald. Ergebnisse aus 15 Jahren interdisziplinärer Forschung, Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters, t. 31, 2004, s. 175 180. [34] THUß H., COBLENZ W., Die Burg Hohenforst im Zwikauer Land und der Bergbau, Ausgrabungen und Funde, t. 10, 1965, s. 98 102. [35] WALDHAUSER J., DANĚČEK V., NOVÁČEK K., Eine hochmittelalterliche Aufbereitungsanlage für goldhaltige Erze im Bergbaurevier Kašperké Hory (Bergreichenstein) in Böhmen, W: Steuer, Zimmermann (red.), Montanarchäologie in Europa. Berichte zum internationalen Kolloquium Frühe Erzgewinnung und Verhüttung in Europa in Freiburg in Breisgau vom 4. bis 7. Oktober 1990, Sigmeringen. 1993, s. 391 400. [36] WEISENGERBER G., Zur Geschichte der Bergbauarchäologie, Nachrichten aus Niedersachsen Urgeschichte, t. 66,1997, s. 7 19.

277 [37] ZIMMERMANN U., Die Ausgrabungen in alten Bergbaurevieren des südlichen Schwarzwaldes, W: Erze, Schlacken und Metalle. Freiburger Universitätsblätter 109, Freiburg im Breisgau 1990, s. 115 146. REMAINS OF THE MEDIEVAL MINNING SITES IN THE ARCHEOLOGY RESEARCHS ON THE TERITORY OF CENTRAL EUROPE Archeology is interested in the research of medieval mining sites from the 60s of the 20th century. The most interesting results are obtained during research projects on the territory of Harz Mountains and Black Forest (Germany), where they had an interdisciplinary character. They allowed to select the best methods of prospecting and researching this special type of the archeological sites. The material remains of the old work miners and ironworkers are new source to recognize of theirs daily live, work and culture. This article is devote to describe methods of researching and documentation this sites in archeology. To obtain the best results the research projects should have an interdisciplinary character, and in the research team representatives of archeology, mining, history, geology and natural sciences should be included. Only in this way we can response all the problems, that are connected with the medieval mining.