kontynentalnym
Komisja Europejska Dyrekcja Generalna ds. Środowiska Autor: Kerstin Sundseth, Ecosystems LTD, Bruksela Redaktor zarządzający: Susanne Wegefelt, Komisja Europejska, Dział Ochrony Przyrody i Różnorodności Biologicznej B2, B-1049 Bruksela Współautorzy: John Houston, Mats Eriksson, Marco Fritz Podziękowania: Dziękujemy Europejskiemu Ośrodkowi Tematycznemu ds. Różnorodności Biologicznej (European Topic Centre on Biological Diversity) i wydziałowi SADL (wydział aplikacji wykorzystujących dane przestrzenne) Katolickiego Uniwersytetu w Leuven za dostarczenie danych wykorzystanych w tabelach i mapach. Opracowanie graficzne: NatureBureau International Autorzy zdjęć: Pierwsza strona okładki: zdjęcie główne: naturalny las bukowy, środkowe Niemcy, Thomas Stephen, Nationalpark Hainich; zdjęcia na wklejkach od góry: nieznane, Geert Raeymaekers, H. Baumgartner, Nationalpark Donauauen, C. Aschenmeier; czwarta strona okładki: rezerwat Mittlere Elbe, Niemcy, Guido Puhlmann, Biosphärenreservat Flusslandschaft Mittlere Elbe Dodatkowe informacje na temat sieci są dostępne na stronie internetowej: http://ec.europa.eu/environment/nature Spis treści Region kontynentalny w sercu Europy... s. 3 Gatunki kontynentalnym... s. 5 Mapa obszarów kontynentalnym... s. 6 Typy siedlisk kontynentalnym... s. 8 Zagadnienia dotyczące zarządzania kontynentalnym... s. 10 Europe Direct to serwis, który pomoże Państwu znaleźć odpowiedzi na pytania dotyczące Unii Europejskiej Nowy bezpłatny numer *: 00 800 6 7 8 9 10 11 * Niektórzy operatorzy telefonii komórkowej nie udostępniają połączeń z numerami 00 800 lub pobierają za nie opłaty. Informacje na temat Unii Europejskiej są dostępne w Internecie (http://ec.europa.eu). Luksemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej, 2010 Wspólnoty Europejskie, 2010 2010 12 str. 21 x 29,7 cm ISBN 978-92-79-13172-1 doi:10.2779/63658 Powielanie jest dozwolone pod warunkiem podania źródła. Zdjęcia są chronione prawem autorskim, żadne z nich nie może zostać wykorzystane bez uprzedniej pisemnej zgody autorów. Printed in Belgium Wydrukowano na papierze z recyklingu, wyróżnionym odznaką ekologiczną UE dla papieru graficznego http://ec.europa.eu/environment/ecolabel 2 kontynentalnym
W sercu Europy Las bukowy Hainich wiosną, Niemcy Buchenwaldinstitut.eV Region kontynentalny W sercu Europy Region kontynentalny zajmuje ponad jedną czwartą Unii Europejskiej i przebiega szerokim pasmem z zachodu na wschód, od centralnej Francji przez wschodnie krańce Polski na północy i Rumunię na południu. Poza UE region kontynentalny rozciąga się po góry Ural, na granicy z Azją. Na południu przedzielony jest na dwie prawie równe części wysokimi pasmami gór regionu alpejskiego i stepowymi równinami regionu panońskiego. Obejmuje także część linii brzegowej Adriatyku i Bałtyku. Region kontynentalny pokrywa w całości lub częściowo terytoria trzynastu krajów Unii Europejskiej. Są to duże obszary Francji, Niemiec, Włoch, Polski, Republiki Czeskiej i Bułgarii, a także znaczna część Danii, Belgii, Austrii, Słowenii i Rumunii. W całości w obrębie regionu kontynentalnego położony jest tylko Luksemburg. Należy do niego natomiast zaledwie 3% terytorium Szwecji. Panujący tu klimat charakteryzują silne kontrasty między mroźną zimą a gorącym latem. Im dalej na wschód, tym kontynentalny charakter klimatu staje się coraz bardziej wyrazisty. Na wschodzie częściej występują ekstremalne warunki, zarówno jeśli chodzi o upały i zimno, jak i wilgotność i suszę, co ma silny wpływ na występującą na tych obszarach roślinność. Na zachodzie cechy te stają się mniej dostrzegalne dzięki łagodzącym wpływom oceanicznym regionu atlantyckiego. Na przykład średnia temperatura stycznia w Warszawie oscyluje zwykle znacznie poniżej zera, natomiast w tym samym czasie w Alzacji utrzymują się temperatury dodatnie. Krajobraz regionu kontynentalnego jest przeważnie płaski na północy i bardziej pagórkowaty na południu, z wyjątkiem rozległych obszarów zalewowych w dorzeczach Padu i Dunaju. Większa część północnych Niemiec, Danii, Polski i Rosji położona jest w obrębie wielkiej równiny północno-europejskiej. Ten ogromny obszar, ukształtowany przez nasuwające i cofające się lodowce, był niegdyś porośnięty nizinnymi lasami bukowymi, przeplatanymi rozległymi obszarami zalewowymi, bagnami i trzęsawiskami. Od tamtej pory większość tych lasów została jednak wycięta na opał i drewno i zastąpiona produkcją rolną na wielką skalę. Obszar ten uległ tak ogromnym przekształceniom, że obecnie często określa się go zbożowym zagłębiem Europy. Za równinami, wokół regionu Pomorza we wschodnich Niemczech i w Polsce, rozciąga się pas moren z tysiącami jezior, torfowisk i grzęzawisk. To jeden z najsłabiej zaludnionych obszarów regionu kontynentalnego, nie tylko ze względu na trudny teren, lecz także z powodu strategicznego położenia po zakończeniu wojen światowych na granicy między Wschodem a Zachodem. Dalej na południe roślinność znajduje się pod silnym wpływem klimatu śródziemnomorskiego i subalpejskiego. Na przykład niższe piętra Alp, Apeninów i Karpat, a także pagórkowate obszary Wogezów, Ardenów i Schwarzwaldu to miejsca występowania wielu gatunków i siedlisk, które spotkać można również alpejskim. Przez region kontynentalny przepływają najważniejsze rzeki Europy, takie jak Dunaj, Loara, Ren, Pad, Łaba, Odra i Wisła. Od lat pełnią one ważną funkcję gospodarczą, łącząc wewnętrznymi drogami wodnymi Północ z Południem. W konsekwencji większość tych rzek została skanalizowana i uregulowana, co doprowadziło do utraty ogromnych terenów siedlisk i gatunków charakterystycznych dla obszarów zalewowych. Mimo tych przekształceń region kontynentalny zachował kontynentalnym 3
W sercu Europy bogatą różnorodność biologiczną. Skrzyżowanie tak wielu różnych stref biogeograficznych sprawia, że występuje tu wiele gatunków z innych regionów. Po zakończeniu ostatniego zlodowacenia rośliny i zwierzęta ponownie skolonizowały środkową Europę, przybywając tu wieloma różnymi drogami. Niektóre z nich zeszły z Alp i Karpat, inne wyruszyły w wędrówkę na północ z basenu Morza Śródziemnego lub z Półwyspu Bałkańskiego. Jeszcze inne przybyły ze wschodu. Różnorodność gatunków roślin, zwierząt i typów siedlisk, która powstała w ten sposób, jest ogromna, nawet jeśli niewiele z nich jest endemicznych dla tego regionu. Gęstość zaludnienia regionu jest dość duża, zwłaszcza na obszarach miejskich na północy, w Niemczech, Danii i Polsce. Przez wiele lat środkowa Europa była przemysłowym ośrodkiem kontynentu, zapewniając większość dostaw węgla, rudy żelaza, miedzi i stali. Całe obszary zdominowane były przez ogromne strefy przemysłowe, takie jak Zagłębie Ruhry w zachodnich Niemczech. Podobne obszary istnieją we wschodnich Niemczech, w Polsce i Republice Czeskiej. Okręg ten, znany jako czarny trójkąt, boryka się z problemem dużego zanieczyszczenia przemysłowego. Górnictwo odkrywkowe, wydobycie miedzi, wypalanie węgla brunatnego (lignitu) itd. wytwarzało duże ilości szkodliwych produktów ubocznych. W rezultacie czarny trójkąt do dziś jest jednym z najbardziej zanieczyszczonych obszarów Europy. Region Atlantycki Borealny Kontynentalny Alpejski Panoński Objęte kraje Belgia, Niemcy, Dania, Hiszpania, Francja, Irlandia, Portugalia, Niderlandy, Zjednoczone Królestwo Estonia, Finlandia, Łotwa, Litwa, Szwecja Austria, Belgia, Bułgaria, Republika Czeska, Niemcy, Dania, Francja, Włochy, Luksemburg, Polska, Rumunia, Szwecja, Słowenia Austria, Bułgaria, Niemcy, Hiszpania, Finlandia, Francja, Włochy, Polska, Rumunia, Szwecja, Słowenia, Słowacja Republika Czeska, Węgry, Rumunia, Słowacja % terytorium UE 18,4 18,8 29,3 Stepowy Rumunia 0,9 Czarnomorski Bułgaria, Rumunia 0,3 Śródziemnomorski Cypr, Hiszpania, Francja, Grecja, Włochy, Malta, Portugalia Źródło: Europejski Ośrodek Tematyczny ds. Różnorodności Biologicznej (ETC/BD) (Europejska Agencja Środowiska) http://biodiversity.eionet.europa.eu październik 2008 8,6 3,0 20,6 Makaronezyjski Hiszpania, Portugalia 0,2 4 kontynentalnym
Gatunki kontynentalnym Region kontynentalny daje schronienie 184 gatunkom zwierząt i 102 gatunkom rzadkich roślin wymienionych w dyrektywie siedliskowej oraz jednej trzeciej gatunków ptaków wymienionych w załączniku I do dyrektywy ptasiej. Wiele z nich związanych jest z charakterystycznymi dla tego regionu bukowymi, dębowymi i grabowymi lasami. Do typowych gatunków ptaków należą dzięcioł czarny (Dryocopus martius), kania ruda (Milvus milvus), jarząbek (Bonasa banasia) i muchołówka białoszyja (Ficedula albicollis). Pod osłoną lasu swoje miejsce wśród szerokiej gamy mikrosiedlisk leśnych znalazły niezliczone gatunki owadów i roślin. Ze względu na dużą liczbę rzek, bagien, łąk zalewowych i siedlisk na terenach podmokłych kontynentalnym można również spotkać wiele gatunków słodkowodnych. Na przykład wydra europejska (Lutra lutra) nadal jest dość rozpowszechniona, chociaż coraz bardziej zagrażają jej zanieczyszczenia i utrata siedliska. Szczególnie duża jest liczba gatunków ryb. Występują tu ponad dwie trzecie gatunków wymienionych w dyrektywie siedliskowej, w tym niektóre rzadkie gatunki endemiczne, takie jak czop (Zingel zingel) lub głowacica (Hucho hucho). Region kontynentalny daje również schronienie wielu rzadkim płazom. Tylko we włoskim dorzeczu Padu występuje osiem gatunków wymienionych w dyrektywie siedliskowej. Są to rzadkie podgatunki europejskiej grzebiuszki ziemnej (Pelobates fuscus insubricus), dwa gatunki jaskinnic (Hydromantes ambrosii) i (Hydromantes strinatii) oraz niezwykle rzadko spotykany odmieniec jaskiniowy (Proteus anguinus). Ten ostatni jest faktycznie bardziej charakterystyczny dla systemów jaskiń Słowenii, gdzie znany jest potocznie jako ludzka ryba, ze względu na blade ubarwienie skóry. Ten rzadki płaz, który osiąga około 25 cm długości, od lat zadziwia naukowców umiejętnością osiągania dojrzałości seksualnej bez przechodzenia przeobrażenia. Tak jak w innych regionach Europy na dużą część krajobrazu kontynentalnego silny wpływ wywarło Kumak nizinny (Bombina bombina) Kumak nizinny, trafnie zwany inaczej kumakiem ognistym ze względu na jaskrawo ubarwiony brzuch, którego używa do odstraszania drapieżników, wiedzie spokojne życie wśród zarośniętych nasłonecznionych stawów. Jego ulubionym siedliskiem są rozległe pastwiska na bogatych w wapń glebach środkowej i wschodniej Europy. Dorosłe osobniki zapadają w sen zimowy na lądzie, ale większość miesięcy wiosennych i letnich spędzają w oczkach polodowcowych, w których się rozmnażają. Powietrze wypełniają wówczas zawodzenia ich okrzyków godowych. Niestety wiele z tych siedlisk intensywnie wykorzystuje się obecnie również w rolnictwie, i w konsekwencji większość nadających się dla kumaka stawów zaorano lub mocno zanieczyszczono. Spowodowało to załamanie populacji kumaków nizinnych. W różnych krajach, takich jak Dania i Niemcy, trwają próby przywrócenia stawów i ich otoczenia. Do siedlisk wprowadza się również osobniki wyhodowane w niewoli w nadziei na wzmocnienie istniejących populacji. rolnictwo. Chociaż obecnie przeważa intensywne rolnictwo na wielką skalę, na dużych półnaturalnych zbiorowiskach trawiastych i łąkach nadal występuje ekstensywne gospodarowanie, szczególnie we wschodnich i południowych częściach regionu. Przyciągają one gatunki takie, jak derkacz (Crex crex) lub bocian biały (Ciconia ciconia), którym systemy ekstensywnej działalności rolniczej zapewniają przetrwanie. Szacuje się, że tylko w Polsce żyje 40 000 bocianów, a jedna czwarta ich światowej populacji wylęga się na zbiorowiskach trawiastych między Odrą a Bugiem. Zbiorowiska trawiaste i wilgotne łąki są również szczególnie bogate w gatunki roślinne obejmujące tak rzadkie rośliny jak dzwonek karkonoski (Campanula bohemica) lub goryczuszka Wettsteina (Gentianella germanica). Lubomir Hlasek Gatunki A. E. Zitek Głowacica (Hucho hucho) Ta środkowoeuropejska ryba łososiowata żyje wyłącznie w wodach słodkich. Może osiągać dwa metry długości i wagę do 100 kg. Niegdyś głowacica była rozpowszechniona w rzekach Austrii i południowych Niemiec, ale obszar jej występowania dramatycznie zmalał w wyniku budowy szeregu ogromnych elektrowni wodnych, co skutecznie zablokowało głowacicy dostęp do wielu strumieni, które były jej naturalnymi tarliskami. Obecnie jej występowanie ogranicza się do czterech oddzielnych dopływów austriackiego Dunaju. Jedną z ostatnich ostoi głowacicy jest system rzek Pielach i Melk w Dolnej Austrii. Tutejsze tarliska są nadal praktycznie nietknięte, ale dostęp do nich ogranicza aż 13 przeszkód, takich jak groble i małe młyny wodne, znajdujące się na dystansie 45 km. Od 1999 r. prowadzone są prace mające na celu ułatwienie głowacicy pokonywania każdej z tych przeszkód i docelowo stworzenie ciągu rzecznego o długości ponad 78 km, co pomogłoby ponownie połączyć odizolowane populacje. kontynentalnym 5
Obszary Mapa obszarów kontynentalnym Wykaz obszarów kontynentalnym został po raz pierwszy przyjęty w grudniu 2004 r., zaktualizowany w listopadzie 2007 r. i ponownie zaktualizowany w grudniu 2008 r. Ogółem kontynentalnym znajduje się 7475 terenów mających znaczenie dla Wspólnoty (SCI ang. Site of Community Importance) wymienionych w dyrektywie siedliskowej i kolejne 1478 obszarów specjalnej ochrony (SPA ang. Special Protection Area) wymienionych w dyrektywie ptasiej. Tereny mające znaczenie dla Wspólnoty i obszary specjalnej ochrony często pokrywają się w znacznym zakresie, co oznacza, że dane liczbowe nie są łączne. Szacuje się jednak, że razem zajmują one ponad 10% całkowitej powierzchni tego regionu. D. Depree 1 Szampania Ardeny A. Balthazard G. Raeymeakers Liczba typów siedlisk z załącznika I oraz gatunki lub podgatunki z załącznika II dyrektywy siedliskowej Region Typy siedlisk Zwierzęta Rośliny Atlantycki 117 80 52 Borealny 88 70 61 Kontynentalny 159 184 102 Alpejski 119 161 107 Panoński 56 118 46 Stepowy 25 25 14 Czarnomorski 58 79 6 Śródziemnomorski 146 158 270 Makaronezyjski 38 22 159 Źródło: Europejski Ośrodek Tematyczny ds. Różnorodności Biologicznej (ETC/BD) (Europejska Agencja Środowiska) http://biodiversity.eionet.europa.eu Dane liczbowe nie są łączne, ponieważ wiele siedlisk i gatunków występuje w co najmniej dwóch regionach biogeograficznych Ptaki z załącznika I dyrektywy ptasiej nie zostały wymienione, ponieważ nie są podzielone na kategorie według regionów biogeograficznych Tereny mające znaczenie dla Wspólnoty Obszary specjalnej ochrony Tereny mające znaczenie dla Wspólnoty i obszary specjalnej ochrony Mapa sporządzona na podstawie współrzędnych obszarów dostarczonych przez Komisję Europejską za pośrednictwem Uniwersytetu w Leuven, wydział SADL, październik 2008. 2 Zbiorowiska trawiaste Elsenborn F. Vassen Region Liczba terenów mających znaczenie dla Wspólnoty Całkowita objęta powierzchnia (km 2 ) Objęta powierzchnia lądu (km 2 ) % całkowitej objętej powierzchni Liczba obszarów specjalnej ochrony Całkowita objęta powierzchnia (km 2 ) Objęta powierzchnia lądu (km 2 ) % całkowitej objętej powierzchni Atlantycki 2 747 109 684 68 794 8,7 882 76 572 50 572 6,4 Borealny 6 266 111 278 96 549 12,0 1 165 70 341 54 904 6,8 Kontynentalny 7 475 150 014 135 120 10,8 1 478 147 559 128 432 12,4 Alpejski 1 496 145 643 145 643 39,7 365 93 397 93 397 31,1 Panoński 756 15 858 15 858 12,3 100 19 965 19 965 17,5 Stepowy 34 7 210 7 210 19,4 40 8 628(*) 8 628(*) 24,4 Czarnomorski 40 10 243 8 298 71,8 27 4 100 3 561 30,8 Śródziemnomorski 2 928 188 580 174 930 19,8 999 147 358 142 350 16,0 Makaronezyjski 211 5 385 3 516 33,5 65 3 448 3 388 32,3 Ogółem 21 612 655 968 568 463 13,3 5 004 486 571 429 615 10,5 Źródło: Europejski Ośrodek Tematyczny ds. Różnorodności Biologicznej (ETC/BD) (Europejska Agencja Środowiska) http://biodiversity.eionet.europa.eu październik 2008 r. Liczba obszarów specjalnej ochrony i terenów mających znaczenie dla Wspólnoty nie jest łączna, ponieważ w znacznej części się pokrywają. Niektóre tereny znajdują się na granicy dwóch regionów, baza danych nie pozwala na podzielenie terenów między regiony, dlatego też niektóre tereny mogą być policzone podwójnie. Procent obszarów morskich jest niedostępny. Obszary specjalnej ochrony nie są wybrane zgodnie z regionem biogeograficznym. Powierzchnię obszarów specjalnej ochrony regionu stepowego obliczono zgodnie z dostępnymi danymi GIS. 6 kontynentalnym
Buchenwalkinstitut.eV. Nationalpark Hainich 4 Hainich D. Kjaer 5 K. Sundseth 5 Mols Bjerge R.Clement/www.our-photo.lu 3 Dolina Our Biebrzański Park Narodowy 6 Bagna Biebrzy G. i T. Kłosowscy 6 1 3 2 4 7 Sumava National Park 7 Park Narodowy Szumawa J. Hlasek 8 8 Dolina rzeki Lafnitz 9 A. Hodalič Parco Delta del Po 10 9 11 12 BBL Hartberg A. Sylwester 10 Delta Padu Photo www.lalupusinfabula.it I. Modic Rakov Škocjan elf_14/flickr.com R. Czech 11 Przełom Nery Mladen Vasilev www.neophron.com 12 Jezioro Srebyrna Chavdar Nikolov www.neophron.com kontynentalnym 7
Wilgotna łąka z kosaćcami, Słowacja M. Lohmann; wklejka: bocian biały J. Hlasek Typy siedlisk kontynentalnym Przed pojawieniem się rolnictwa większość regionu kontynentalnego pokryta była lasami liściastymi. Warunki klimatyczne i gleby są wyjątkowo odpowiednie dla szerokolistnych lasów liściastych, takich jak las bukowy (Fagus sylvaticus), których w tym regionie jest najwięcej. Na wschodzie buk jest zastępowany stopniowo przez dąb i grab, a na północy, na wyższych obszarach i uboższych glebach, coraz bardziej przez drzewostan iglasty, szczególnie na chłodniejszych północnych zboczach. Te szczególnie bogate siedliska odgrywają ważną rolę w rozprzestrzenianiu się gatunków, ponieważ dla dzikiej fauny i flory stanowią naturalny ekologiczny korytarz do przemieszczania się w coraz bardziej nieprzeniknionym krajobrazie. Niestety od tamtego czasu większość tych nadrzecznych siedlisk zniknęła lub ich ciągłość została przerwana, a wielkość uległa znacznemu zmniejszeniu. Ważne pasy lasów bagiennych, lasów aluwialnych i łęgowych lasów mieszanych również występowały niegdyś powszechnie wzdłuż dolin rzecznych i na obszarach zalewowych. Te szczególnie bogate siedliska odgrywają ważną rolę jako naturalne korytarze w krajobrazie. Większość jednak zniknęła i są obecnie coraz rzadsze. Przekształcenia lasu w pola uprawne, łąki i pastwiska dokonali pierwsi osadnicy setki lat temu. Powstałe w wyniku tej działalności półnaturalne siedliska w końcu zamieniły się w ważne rezerwuary rodzimych gatunków, ale im również zagraża zanik tradycyjnego gospodarowania i intensyfikacja rolnictwa. Dziś zbiorowiska trawiaste zajmują około jednej szóstej regionu kontynentalnego, od łąk subalpejskich, muraw nawapiennych na wyższych wzniesieniach po nizinne łąki kośne i zalewowe aluwialne zbiorowiska trawiaste. Aluwialne zbiorowiska trawiaste niegdyś również były rozległe, obejmując duże obszary wzdłuż dolin rzecznych. Chociaż ich wielkość znacznie się zmniejszyła, www.lalupusinfabula.it/attivita/acqua/fiumi-laghi-mari.htm Typy siedlisk Delta Padu Położona nisko wzdłuż wybrzeża Adriatyku kontynentalnym, delta Padu stanowi największy teren podmokły we Włoszech i jeden z najbardziej wydajnych w Śródziemnomorzu. Zajmuje ona powierzchnię około 1300 km², w tym jedna trzecia objęta jest ochroną jako obszar specjalnej ochrony w ramach dyrektywy ptasiej. Można tu zobaczyć ponad 280 gatunków ptaków, w tym rzadką czaplę modronosą (Ardeola ralloides), kormorana małego (Phalacrocorax pygmaeus) i podgorzałkę (Aythya nyroca). Duża różnorodność gatunków wynika ze złożoności występujących tu siedlisk lądowych, rzecznych i przybrzeżnych. Rzeki, bagna, piaszczyste wydmy, przybrzeżne laguny, słodkowodne tereny podmokłe, stare lasy sosnowe i mieszane lasy dębowe mieszają się ze sobą, tworząc bogatą szachownicę przeplatających się siedlisk. Gatunki regionu kontynentalnego żyją obok gatunków regionu śródziemnomorskiego. Długa historia użytkowania przez ludzi dodatkowo przyczyniła się do złożoności tych siedlisk. Jednak już sam poziom działalności i rozwój na skalę przemysłową w ostatnich czasach odcisnęły piętno na naturalnych bogactwach delty Padu. Trwają starania zmierzające do stworzenia bardziej ujednoliconego podejścia do długoterminowego zarządzania całą deltą we wszystkich sektorach. 8 kontynentalnym
nadal zapewniają schronienie wielu rzadkim gatunkom występującym na terenach podmokłych, takim jak kosaciec syberyjski (Iris sibirica), derkacz (Crex crex) i wodniczka (Acrocephalus paludicola). Inne typowe siedliska podmokłe obejmują jeziora i trzęsawiska oraz rozległe bagna i mokradła słodkowodne. Na przykład w dolinie Biebrzy w północno-wschodniej Polsce występuje jeden z największych dziewiczych kompleksów bagien w środkowej Europie. Jest to możliwe dzięki temu, że rzeka zachowała praktycznie nienaruszoną hydrologię, co pozwala jej nanosić przesiąknięty wodą materiał daleko na całej szerokiej równinie. W innych miejscach rozległe systemy jaskiń przecinają krajobraz krasowy. Stanowią one ważną ostoję dla wielu rzadkich gatunków nietoperzy oraz innej wyspecjalizowanej fauny i flory. Jaskinie w górach Szumawa w Republice Czeskiej i jaskinia Postojna w Słowenii należą do największych systemów jaskiń w środkowej Europie oraz zapewniają ważne schronienie dla niektórych najrzadszych europejskich gatunków nietoperzy. Wydmy kontynentalne stanowią inne niezwykłe, ale charakterystyczne dla regionu kontynentalnego siedlisko. Podczas ostatniego zlodowacenia piaski osadzały się w większości środkowej Europy lub zostały naniesione jako osad przez duże rzeki. Tak jak w przypadku przybrzeżnych formacji piaskowych w ustabilizowanie tych nieużytków włożono ogromny wysiłek poprzez plantacje drzew iglastych i poprawę jakości gleby. W rezultacie pozostałe wydmy i ich wyspecjalizowana fauna i flora są teraz znacznie ograniczone i podzielone. Wiele siedlisk przybrzeżnych można również znaleźć wzdłuż północnych i południowych linii brzegowych regionu kontynentalnego. Występują tu siedliska na otwartym morzu, plaże i formy kamieniste, słone łąki, laguny, wydmy i wrzosowiska wydmowe oraz przybrzeżne lasy, które przyczyniają się do bogactwa dzikiej fauny i flory. Można tu znaleźć dwa największe systemy ruchomych wydm w Europie, w Raabjerg Mile w Jutlandii i na Pobrzeżu Słowińskim w Polsce. Puszcza Białowieska Puszcza Białowieska, zajmująca około 120 000 ha na granicy polsko-białoruskiej, stanowi jeden z największych zachowanych obszarów dziewiczych lasów mieszanych w Europie. Niegdyś prywatny rezerwat łowiecki polskich królów i rosyjskich carów, od lat dwudziestych XX wieku puszcza jest chroniona jako ścisły rezerwat przyrody. Dlatego działalność leśna była tu niewielka, co pozwoliło na powstanie wyjątkowo bogatej różnorodności gatunków. Dotychczas zarejestrowano tu aż 632 gatunki roślin naczyniowych, co stanowi prawie jedną trzecią wszystkich roślin w Polsce. Odnotowano również ponad 230 gatunków ptaków, w tym wiele gatunków orłów, sów i dzięciołów. W puszczy występują również znaczne populacje wilków, rysi i wydr, ale puszcza jest prawdopodobnie najbardziej znana z populacji żubra. Gatunek ten został wytępiony w 1919 r., ale dziesięć lat później z powodzeniem wprowadzono go ponownie pod ścisłym nadzorem. Od tamtego czasu liczebność populacji wzrosła do ponad 700 osobników, jednak w związku z niewielką liczbą zwierząt, od których pochodzi, jest nadal narażona na endogamię. Puszczy i jej kilkusetletnim drzewom zagraża również wkraczająca na te tereny działalność leśna. Andrzej Keczyński Typy siedlisk F. Vassen Murawy trzcinnikowe Murawy trzcinnikowe występują na glebach zawierających wysoki poziom metali ciężkich, takich jak ołów, cynk, chrom lub miedź. Najwięcej tych siedlisk występuje na sztucznie stworzonych terenach związanych z minioną działalnością górniczą (w związku z tym siedlisko to nosi nazwę murawy trzcinnikowe violetalia calaminariae po jednej z najstarszych w Belgii kopalń cynku w postaci galmanu, calamine ). Miejscami występują prawie naturalne przykłady wypiętrzeń skał i żwiru rzecznego. Mimo że metale ciężkie są zazwyczaj toksyczne dla roślin, niektóre gatunki, jak fiołek kalaminowy (Viola calaminarina), mokrzyca wiosenna (Minuartia verna) lub kruszczyk szerokolistny (Epipactis youngiana), są szczególnie przystosowane do obecności tych szkodliwych substancji. Mała zawartość substancji odżywczych i obecność metali ciężkich pomagają utrzymać otwartą roślinność i opóźnić sukcesję, co pozwala tym wyspecjalizowanym roślinom przetrwać bez konkurencji ze strony zazwyczaj silnych kolonizatorów. kontynentalnym 9
Leśnictwo selektywne przy użyciu koni w Parku Narodowym Hainich Nationalpark Hainich Zagadnienia dotyczące zarządzania kontynentalnym Większość krajobrazu kontynentalnego została znacznie przekształcona przez stulecia zmiennego użytkowania gruntów. Rozległe obszary lasu bukowego zostały wycięte w celu dostarczenia drewna do pieców przemysłowych i otwarcia drogi dla rolnictwa na dużą skalę. Tereny podmokłe i łąki zalewowe zostały osuszone, aby dodatkowo powiększyć gospodarstwa rolne. Aby zapobiec powodziom i zapewnić szlaki dla żeglugi śródlądowej, na rzekach zbudowano zapory oraz skanalizowano je i uregulowano. Do XIX wieku przemysł ciężki był wszechobecny na kluczowych obszarach, takich jak Zagłębie Ruhry lub w czarnym trójkącie leżącym pomiędzy Niemcami, Polską i Republiką Czeską. Liczba miejscowej ludności znacznie się zwiększyła w związku z napływem na te obszary ludzi szukających pracy. Wpływ na środowisko był ogromny. Rozległe tereny zostały zurbanizowane i przekształcone w strefy przemysłowe. Zanieczyszczenie zaczęło powodować poważne problemy. Jedynie siedliska na uboższych glebach, takich jak trzęsawiska, bagna i wrzosowiska, uniknęły poważnych przekształceń. Jeśli były one zagospodarowywane to w sposób ekstensywy. Miało to miejsce w przypadku obszarów wokół Pomorza, środkowej Bułgarii i Masywu Centralnego we Francji. We wszystkich tych regionach nadal występują cenne trzęsawiska, bagna, lasy i zbiorowiska trawiaste. Również wiele obszarów znajdujących się w regionach między starymi granicami Wschodu i Zachodu pozostało J. Hlasek Zagadnienia dotyczące zarządzania Dzięcioł czarny J. Hlasek Zarządzanie gatunkami z załącznika IV przykład chomika Chomik europejski (Cricetus cricetus) był niegdyś powszechny w krajobrazach rolniczych w całym regionie kontynentalnym. Można go było znaleźć w prawie każdym rodzaju upraw, od pszenicy, żyta, owsa zwyczajnego, jęczmienia i kukurydzy po buraka cukrowego, gdzie w gliniastej glebie kopał skomplikowane nory, a w nocy zbierał ziarna i inne pożywienie. Przez lata chomik był prześladowany na ternach rolniczych jako szkodnik i chwytany na potrzeby handlu futrami, ale w pewnym momencie gatunek ten zaczął zanikać w wyniku przejścia na intensywną mechanizację rolnictwa. Jego populacja zmalała w tak ogromnym stopniu, że jest on obecnie ściśle chroniony w ramach załącznika IV dyrektywy siedliskowej w większości krajów. Aby coraz mniejsza populacja chomika mogła przetrwać w perspektywie długoterminowej, konieczne są również aktywne środki zarządzania. Kilka krajów wprowadziło niedawno plany ochrony chomika, w których promuje się przyjazne chomikom umowy o zarządzanie z miejscowymi rolnikami. W niektórych krajach rolnicy mogą otrzymać dodatkowe płatności w ramach programów rolno-środowiskowych UE, jeśli zgodzą się podjąć kilka prostych działań korzystnych dla chomików. Chodzi tu o działania takie, jak uprawa pasów lucerny na miedzach, ograniczanie stosowania nawozów, rodentycydów lub herbicydów lub oranie bruzd płytszych niż 20 cm i rozpoczynanie zbiorów po połowie października. 10 kontynentalnym
Nationalpark Donau-Auen Współpraca międzynarodowa na rzecz dorzecza Dunaju Dunaj płynie przez tysiące kilometrów od źródła wysoko w Schwarzwaldzie do ujścia na szerokich równinach delty na wybrzeżu Morza Czarnego. Po drodze przepływa przez wiele krajów. Na przestrzeni wieków rzeka miała ogromną wartość ekologiczną, kulturalną i ekonomiczną dla wszystkich tych krajów. W związku z uznaniem tej wartości od 1985 r. podejmuje się starania zmierzające do powstrzymania lub nawet odwrócenia niektórych najgorszych skutków nadmiernego zanieczyszczenia i rozwoju. Międzynarodowa Konwencja w sprawie współpracy na rzecz ochrony i trwałego użytkowania Dunaju została podpisana przez wszystkie leżące nad Dunajem kraje w 1991 r., a strategiczny plan działania został przyjęty przez ministrów środowiska w 1994 r. W tym samym czasie powstała Międzynarodowa Komisja ds. Ochrony Dunaju w celu realizacji tego planu działania. Została ona następnie również wyznaczona jako organ koordynujący opracowanie planu zarządzania dorzeczem Dunaju w ramach ramowej dyrektywy wodnej. Zagadnienia dotyczące zarządzania względnie nietkniętych przez dziesięciolecia po drugiej wojnie światowej. Wydaje się, że czas się tu zatrzymał. Jednak po niedawnym upadku reżimów komunistycznych i ponownym otwarciu granic państwowych użytkowanie gruntów również tutaj ulega szybkim przemianom poprzez porzucanie uprawy gruntów albo poprzez jej intensyfikację. Reforma wspólnej polityki rolnej i wprowadzenie płatności obszarowej oddzielonej od produkcji mogą pomóc w spowolnieniu tego procesu. Fakt, że obszary są teraz wraźnie wymienione w rozporządzeniu UE w sprawie rozwoju obszarów wiejskich, jest ważnym politycznym krokiem w kierunku lepszej integracji rolnictwa i ochrony przyrody. Chociaż krajobraz jest nadal dobrze zalesiony w porównaniu z regionem atlantyckim (około 27% powierzchni gruntów), tylko niewielką część lasów stanowią półnaturalne szerokolistne lasy liściaste. Szacuje się, że zniknęło ponad 75% pierwotnego lasu, a pozostałe drzewa zostały poważnie zmienione przez komercyjne praktyki zarządzania. Sosna pospolita (Pinus sylvestris), która w normalnych warunkach występuje tylko na uboższych glebach, jest teraz dominującym gatunkiem na plantacjach komercyjnych. W samych tylko Niemczech stanowi 72% wszystkich lasów. Zanieczyszczenie powietrza w wyniku działalności przemysłowej również odcisnęło piętno na różnorodności biologicznej regionu, w szczególności na lasach. Na przykład wysoka emisja dwutlenku siarki, tlenku azotu, amoniaku jest przyczyną kwaśnych deszczów. Prowadzi to nie tylko do rozległych szkód wyrządzanych roślinności leśnej, ale sprawia również, że drzewostan jest bardziej podatny na niszczące siły, takie jak silne wiatry i burze lub na wprowadzone szkodniki i choroby. Szacuje się, że znaczna część drzew w Polsce i Republice Czeskiej jest w rezultacie częściowo pozbawiona liści. Rzeki, tereny zalewowe i inne tereny podmokłe regionu również mocno ucierpiały w wyniku wysokiego poziomu zanieczyszczenia przemysłowego i rolniczego. W rezultacie wiele cieków wodnych jest wyjałowionych. Przez ostatnie 200 lat większość rzek również uległa poważnym zmianom fizycznym. Zostały one skanalizowane, wyrównane, pogłębione, obwałowane i zbudowano na nich zapory. Niektóre rzeki, takie jak Ren, zostały przekształcone w główne szlaki żeglugi. Inne zostały mocno zmienione na potrzeby energetyki wodnej. Otaczające je tereny zalewowe również zostały osuszone i przeobrażone na potrzeby rolnictwa lub w celu zapobiegania powodziom. Jednak, pomimo tych ogromnych zmian, fragmenty pierwotnych naturalnych i półnaturalnych siedlisk nadal istnieją wzdłuż większości głównych rzek, choć w poważnie ograniczonej postaci. W związku z uznaniem ekonomicznej oraz ekologicznej wartości tych rzek trwają starania zmierzające do przyjęcia łagodniejszych rozwiązań w zarządzaniu i w miarę możliwości do przywrócenia części naturalnej dynamiki rzek. Dzięki ramowej dyrektywie wodnej zintegrowane podejście w zakresie zarządzania jest teraz wymagane na całej długości rzek i obszarów ich zlewni, bez względu na granice polityczne lub sektorowe. Derkacz E. Barbelette, LPO kontynentalnym 11
European Commission Z tej serii: in the Atlantic Region in the Boreal Region in the Continental Region in the Alpine Region KH-78-09-635-PL-C atlantyckim borealnym kontynentalnym alpejskim in the Black Sea Region in the Macaronesian Region panońskim stepowym czarnomorskim śródziemnomorskim makaronezyjskim W Unii Europejskiej występuje dziewięć regionów biogeograficznych, z których każdy posiada własny charakterystyczny zestaw cech pod względem roślinności, klimatu i geologii. Tereny mające znaczenie dla Wspólnoty są wybierane według poszczególnych regionów na podstawie wykazów krajowych przedstawionych przez każde państwo członkowskie w danym regionie. Praca na tym poziomie ułatwia ochronę gatunków i typów siedlisk znajdujących się w podobnych warunkach naturalnych we wszystkich krajach, bez względu na granice polityczne i administracyjne. Razem z obszarami specjalnej ochrony wyznaczonymi w ramach dyrektywy ptasiej, tereny mające znaczenie dla Wspólnoty wybrane w każdym regionie biogeograficznym tworzą sieć, która rozciąga się na wszystkie 27 krajów UE. Guido Puhlmann, Biosphärenreservat Flusslandschaft Mittlere Elbe ISBN 978-92-79-13172-1