PORADNIK DLA PRZEDSIĘBIORCÓW - PRAKTYCZNY TRANSFER TECHNOLOGII W FIRMACH Tomasz Klajbor, Jerzy Koszałka Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach projektu systemowego "Mazowiecka Sieć Ośrodków Doradczo-Informacyjnych w zakresie innowacji (MSODI)"
Wydawca: Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego w Warszawie Departament Rozwoju Regionalnego i Funduszy Europejskich Wydział Innowacyjności Al. Solidarności 61, 03-402 Warszawa www.mazovia.pl, www.msodi.mazovia.pl Opracowanie: dr inż. Tomasz Klajbor, dr inż. Jerzy Koszałka www.smartprogress.pl Współpraca: mgr inż. Damian Kuźniewski Recenzent: dr Zbigniew Krzewiński Skład graficzny: mgr inż. arch. Anna Poradzińska www.promodesign.pl Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach projektu systemowego "Mazowiecka Sieć Ośrodków Doradczo-Informacyjnych w zakresie innowacji (MSODI)" Warszawa, styczeń 2013 Wszystkie zdjęcia ujęte w poradniku zostały zakupione ze strony: www.stock.chroma.pl
PORADNIK DLA PRZEDSIĘBIORCÓW - PRAKTYCZNY TRANSFER TECHNOLOGII W FIRMACH
SPIS TREŚCI WSTĘP...3 1. WPROWADZENIE DO TRANSFERU TECHNOLOGII NA MAZOWSZU...6 1.1. Potencjał technologiczny MSP działających na obszarze Mazowsza...6 1.2. Transfer technologii i komercjalizacja rozwiązań innowacyjnych na Mazowszu...8 1.3. Trajektorie rozwoju technologicznego...11 1.4. Źródła technologii...14 1.5. Metody transferu technologii...17 1.6. Ogólna organizacja procesu transferu technologii w przedsiębiorstwie...22 1.7. Korzyści wynikające z transferu technologii dla przedsiębiorstw...27 2. PLANOWANIE TRANSFERU TECHNOLOGII...28 2.1. Strategiczne uwarunkowania rozwoju technologii...28 2.2. Proces formułowania strategii technologicznej...31 2.2.1. Pojęcie i formułowanie strategii technologicznej...31 2.2.2. Analiza strategiczna...33 2.2.3. Metody tworzenia strategii technologicznej...37 2.2.4. Rodzaje strategii technologicznych...38 2.2.5. Zasady wdrażania strategii...41 2.3. Planowanie i wybór technologii w firmach...42 2.3.1. Ogólne zasady wyboru technologii...42 2.3.2. Gotowość technologii a zdolność do jej absorpcji w firmie...45 2.3.3. Ocena poziomu innowacyjności technologii...47 2.3.4. Ocena finansowej efektywności inwestycji w technologię...49 2.4. Planowanie projektów transferu technologii...51 2.4.1. Istota projektu transferu technologii...51 2.4.2. Metodyki zarządzania projektami...54 3. REALIZACJA TRANSFERU TECHNOLOGII...56 3.1. Realizacja projektów transferu technologii w firmie...56 3.2. Kultura pracy w firmie dla kreatywności i innowacji...56 3.3. Organizacja transferu technologii w firmie zarządzanie portfelowe...57 3.4. Przygotowanie kadry do realizacji przedsięwzięć z zakresu transferu technologii...59 3.5. Uwarunkowania prawne i rodzaje umów w transferze technologii...60 3.5.1. Wprowadzenie do uwarunkowań prawnych...60 3.5.2. Nabycie praw do rozwiązań i technologii wytwarzanych w ramach własnej działalności...60
3.5.3. Weryfikacja praw własności do technologii...61 3.5.4. Ochrona wyników pracy intelektualnej i zabezpieczenie wyłączności przedsiębiorcy do danej technologii...61 3.5.5. Umowy transferu technologii...62 3.5.6. Umowy o zachowaniu w poufności...64 3.6. Wpływ projektów transferu technologii na procesy produkcyjne firmy...64 3.7. Główne wyzwania i ryzyka projektów transferu technologii...66 3.8. Dobre praktyki w realizacji transferu technologii na Mazowszu...67 4. EWALUACJA TRANSFERU TECHNOLOGII...71 4.1. Pojęcie ewaluacji transferu technologii...71 4.2. Ewaluacja strategii technologicznej...72 4.3. Ewaluacja projektów transferu technologii...73 5. WSPARCIE TRANSFERU TECHNOLOGII...77 5.1. Rodzaje wsparcia - Informacja na temat praktycznej ścieżki poszukiwania technologii i realizacji transferu technologii na Mazowszu...77 5.2. Doradztwo technologiczne...80 5.3. Doradztwo prawne/patentowe aspekty ochrony praw własności intelektualnej...80 5.4. Finansowanie transferu technologii (instytucje i źródła finansowego wsparcia)...84 5.4.1. Źródła i instrumenty typologia i uwarunkowania...84 5.4.2. Dotacje unijne w 2013 roku...86 5.4.3. Kredyty bankowe...86 5.4.4. Kredyt technologiczny...87 5.4.5. Instrumenty kapitałowe...88 5.4.6. Wsparcie NCBiR program INNOTECH...89 5.4.7. Poręczenia kredytowe...91 5.5. Wsparcie dla komercjalizacji oraz wsparcie infrastrukturalne...92 5.6. Rola MSODI w transferze technologii w regionie...93 5.7. Dodatkowa literatura i opracowania na temat transferu technologii...94 5.8. Dobre praktyki współpracy instytucjonalnej dla transferu wiedzy i technologii na Mazowszu, w kraju i Europie...96 5.8.1. Przykłady z Mazowsza i kraju...96 5.8.2. Przykłady współpracy z Europy...98 5.9. Perspektywa rozwoju transferu wiedzy i technologii pomiędzy nauką a biznesem na Mazowszu...102 6. PODSUMOWANIE I ZAKOŃCZENIE...103 BIBLIOGRAFIA...105 SPIS TABEL I RYSUNKÓW...109 ZAŁĄCZNIKI...110 Słownik Pojęć...110 Baza teleadresowa wybranych instytucji transferu technologii (z Mazowsza i Polski)...111 Test wstępnej samooceny konkurencyjności firmy...112
WSTĘP Współczesny biznes, rozumiany jako wytwarzanie i dostarczanie dóbr i/lub świadczenie usług, zwykle w celach komercyjnych, staje przed coraz większymi wyzwaniami. Rosną wymagania klientów, zainteresowanych coraz lepszymi, bardziej funkcjonalnymi, wydajnymi i bezpiecznymi wyrobami i usługami, oczekując przy tym, że będą coraz tańsze. Rosną zagrożenia konkurencyjne, wynikające między innymi z obniżania barier wejścia i otwierania się rynków krajowych, regionalnych i lokalnych, na których coraz większą rolę odgrywają firmy globalne, traktujące jako otwarte dla siebie rynki coraz większej liczby krajów i części świata. Udział w powstawaniu wyzwań mają też rządy i władze publiczne, dbające o równość szans konkurencyjnych dla wszystkich podmiotów gospodarczych, jednocześnie egzekwując coraz liczniejsze wymogi, zabezpieczające prawa indywidualnych konsumentów jak też pracowników. 3
Pojawiają się nowe rozwiązania, wychodzące naprzeciw potrzebie wytwarzania produktów o coraz wyższych parametrach technicznych i użytkowych. Nowe, niekonwencjonalne sposoby działania firm, umożliwiają oferowanie odbiorcom różnorakich korzyści, podnoszących wartość produktów dla odbiorców, w formach jeszcze do niedawna nie wyobrażalnych. Lawinowo przyrasta liczba wynalazków i innowacji, przeobrażających gruntownie wiele branż i dziedzin gospodarki. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy jest docenienie przez przedsiębiorców roli i możliwości technologii, które współcześnie stają się jednym z podstawowych motorów rozwoju. Nie tylko gotowe produkty, ale również sposoby ich wytwarzania oraz dostarczania konsumentom i użytkownikom są przestrzenią konkurencji, a także współpracy coraz większej liczby podmiotów gospodarczych. Rosnącą rolę odgrywa na tym polu wymiana między tymi, którzy dysponują wynalazkami a tymi, którzy ich potrzebują i potrafią zastosować. Dotyczy to nie tylko dużych firm, o wielkich potrzebach i potencjale wykorzystania nowych rozwiązań. Procesy wymiany wytworów myśli, określanej jako transfer technologii, stają się coraz częściej jednym z ważnych obszarów działalności małych i średnich przedsiębiorstw. Zjawisko ma charakter uniwersalny, dotyka bowiem ogółu firm uczestniczących w wymianie dóbr i usług opartej na zasadach rynkowych w wymiarze globalnym. Siłą rzeczy, dotyka również podmiotów gospodarczych z regionu Mazowsza. Tej problematyce poświęcono niniejszy poradnik. Przedmiotem opracowania jest praktyczny transfer technologii w firmach. Adresatami i planowanymi użytkownikami poradnika są właściciele, zarządzający i zatrudnieni w komórkach rozwoju przedsiębiorstw produkcyjno-usługowych, zwłaszcza małych i średnich, przede wszystkim z obszaru województwa mazowieckiego. Korzystanie z niego może być pomocne również dla tych, którzy pracują na rzecz przedsiębiorstw, oferując im wyniki badań, nowe rozwiązania, doradztwo, szkolenia, środki techniczne czy zasoby finansowe. Z poradnika mogą także korzystać ci, którzy tworzą warunki dla skutecznej i sprawnej działalności przedsiębiorstw, stanowiąc prawo, prowadząc politykę gospodarczą czy zarządzając programami pomocy i wsparcia dla podmiotów gospodarczych. Celem poradnika jest prezentacja zasad transferu technologii we współczesnych firmach, dla ułatwienia planowania, realizacji oraz ewaluacji związanych z nim przedsięwzięć. Dzięki poradnikowi jego użytkownicy powinni lepiej zrozumieć i przeprowadzić analizę sytuacji w firmie i jej otoczeniu, przygotować plany i podjąć stosowne decyzje, dotyczące pozyskania bądź oferowania technologii odbiorcom, wykonać skutecznie i sprawnie działania wymagane procesem transferu technologii, ocenić jego wyniki, jak też kreować warunki do realizacji transferu, przy zachowaniu harmonii między potrzebami zainteresowanych przedsiębiorców a możliwościami sfery publicznej. Zakresem poradnika objęto: wprowadzenie do transferu technologii na Mazowszu, w tym określenie potencjału technologicznego MSP oraz naświetlenie transferu technologii i komercjalizacji rozwiązań innowacyjnych na Mazowszu, omówienie trajektorii rozwoju technologicznego, źródeł technologii, metod transferu technologii, ogólnej organizacji procesu transferu technologii w firmie oraz korzyści wynikających z transferu technologii dla firm, planowanie transferu technologii, w tym strategiczne uwarunkowania rozwoju technologii, proces formułowania strategii technologicznej, z tworzeniem, rodzajami i zasadami wdrażania strategii, planowanie i wybór technologii w firmach, z gotowością technologiczną firmy, oceną poziomu innowacyjności technologii i oceną finansowej efektywności inwestycji w technologię, a także planowanie projektów transferu technologii, w tym omówienie metodyki zarządzania projektami, realizację transferu technologii, z organizacją transferu technologii w firmie, przygotowaniem kadry do realizacji przedsięwzięć z zakresu transferu technologii, uwarunkowaniami prawnymi i rodzajami 4
umów w transferze technologii, głównymi wyzwaniami i ryzykami projektów transferu technologii oraz dobrymi praktykami w realizacji transferu technologii na Mazowszu, ewaluację transferu technologii, w tym ewaluację strategii technologicznej oraz ewaluację projektów transferu technologii, wsparcie transferu technologii, w tym rodzaje wsparcia i praktyczną "ścieżkę" poszukiwania technologii i realizacji transferu technologii na Mazowszu, doradztwo technologiczne, doradztwo prawne i aspekty ochrony praw własności intelektualnej, instytucje i źródła wsparcia finansowego oraz wsparcie infrastrukturalne transferu technologii, informacje na temat Mazowieckiej Sieci Ośrodków Doradczo-Informacyjnych (MSODI) w zakresie innowacji, dodatkową literaturę i opracowania na temat transferu technologii, dobre praktyki transferu wiedzy i technologii na Mazowszu, w kraju i Europie oraz perspektywę rozwoju transferu wiedzy i technologii pomiędzy nauką a biznesem na Mazowszu, podsumowanie, z zestawieniem wniosków końcowych. W opracowaniu poradnika wykorzystano: opracowania i raporty dotyczące problematyki wsparcia rozwoju gospodarki i przedsiębiorstw Mazowsza, w tym małych i średnich przedsiębiorstw, wykonane z inspiracji i na rzecz władz województwa mazowieckiego, programy i plany rządowe i samorządów różnych szczebli, dotyczące rozwoju gospodarki opartej o innowacje, wyniki badań i opracowania uczelni, ośrodków badawczo-rozwojowych oraz przedsiębiorstw, na temat wyników, stanu i perspektyw innowacji i transferu technologii w polskich firmach, informacje ze stron internetowych instytucji wsparcia różnych szczebli w Unii Europejskiej, Polsce, a zwłaszcza w województwie mazowieckim, opracowania Polskiej Agencji Promocji Przedsiębiorczości dotyczące innowacji i transferu technologii, zwłaszcza zestaw opracowań przygotowany w ramach projektu SKUTECZNE OTOCZENIE INNOWACYJNEGO BIZNESU, literaturę zwartą, czasopisma oraz źródła internetowe, publikujące projekty, opracowania i raporty dotyczące transferu technologii oraz gospodarki opartej na wiedzy. Niniejszy poradnik powstał na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie, w ramach projektu pt. Mazowiecka Sieć Ośrodków Doradczo Informacyjnych w zakresie innowacji. Poradnik, jak i projekt, były współfinansowane ze środków Unii Europejskiej (Europejskiego Funduszu Społecznego). 5
1. WPROWADZENIE DO TRANSFERU TECHNOLOGII NA MAZOWSZU 1.1. Potencjał technologiczny MSP działających na obszarze Mazowsza Jak pokazał raport INNOWACYJNE MAZOWSZE stan innowacyjności po uchwaleniu RIS Mazovia 2007-2015¹, pozycja województwa mazowieckiego w sektorze innowacyjnym na tle Polski kształtuje się dosyć korzystnie. Firmy z Mazowsza stanowią ok. 17% wszystkich zarejestrowanych firm w Polsce. Niewiele wyższy jest udział Mazowsza w przemysłach wysokiej i średniowysokiej techniki, ale już w usługach high-tech ten udział jest znaczący (28%), a bardzo duży w grupie firm kontrolowanych przez kapitał zagraniczny (40%). Wspomniany raport rozwija także m.in. kwestie przedsiębiorstw innowacyjnych technologicznie które wprowadziły innowacje produktowe i procesowe w przemyśle (w ostatnich dwu lub trzech latach). Udział tychże przedsiębiorstw w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w przemyśle, liczących powyżej 9 pracujących, wynosił na Mazowszu ok. 23%² i była to wartość zbliżona do średniej krajowej. W tym kontekście Mazowsze to region dość innowacyjny, ale stosunkowo mało uprzemysłowiony. Jak podaje dr hab. S. Łobejko³: Województwo mazowieckie to region najbardziej atrakcyjny gospodarczo (w skali kraju). Mazowsze cechuje się najwyższym odsetkiem zatrudnionych w sektorze usług w Polsce. Sektory usług rynkowych (finansowo-ubezpieczeniowe, telekomunikacyjne, informatyczne, medialne, obsługa nieruchomości i firm, transport) wytwarzają większość wartości dodanej regionu. Dobrze rozwinięte sektory przemysłowe na Mazowszu to: chemiczny, petrochemiczny, metalowy, elektromaszynowy, elektroniczny, spożywczy, farmaceutyczny, poligraficzny, precyzyjny, optyczny oraz motoryzacyjny. Branże innowacyjne Mazowsza to przede wszystkim branże: ICT, elektroniczna, farmaceutyczna, finanse i ubezpieczenia. W powyższym kontekście oraz bazując na opracowaniu OECD, wskazującym sektory innowacyjne na świecie⁴, można także próbować wskazać wybrane branże, decydujące o globalnych kierunkach rozwoju technologicznego, które mogą być szansą dla Mazowsza. Można do nich zaliczyć m.in.: przemysł chemiczny, przemysł petrochemiczny, 6 ¹ Matusiak K.B., Cieślik J. (red.), INNOWACYJNE MAZOWSZE. Stan innowacyjności po uchwaleniu RIS Mazovia 2007-2015, Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego, Warszawa październik 2010. ² Przedsiębiorstwo innowacyjne technologicznie to przedsiębiorstwo, które w badanym okresie referencyjnym (dwu- lub trzyletnim) wprowadziło na rynek przynajmniej jeden nowy lub istotnie ulepszony produkt (wyrób/usługa) bądź wdrożyło przynajmniej jeden nowy lub istotnie ulepszony proces, przy czym produkt ten i proces są nowością przynajmniej z punktu widzenia tego przedsiębiorstwa. Za: Matusiak K.B., Cieślik J. (red.), INNOWACYJNE MAZOWSZE. Stan innowacyjności po uchwaleniu RIS Mazovia 2007-2015, Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego, Warszawa październik 2010. ³ Na podstawie S. Łobejko, prezentacja w ramach V posiedzenia Mazowieckiej Rady Innowacyjności, Warszawa, 26 listopada 2012 r.
biotechnologie, branżę ICT, sprzęt elektroniczny i optoelektronikę. Powyższe uwarunkowania globalne i regionalne mają także swoje odzwierciedlenie w 13 funkcjonujących klastrach⁵ i 17 inicjatywach klastrowych⁶ tworzonych w regionie⁷. Wybrane klastry Mazowsza, powiązane z globalnymi kierunkami rozwoju innowacyjnego i technologicznego według OECD, przedstawiono w Tab. 1. Tab. 1. Wybrane klastry funkcjonujące na Mazowszu Lp. Nazwa klastra Technologiczny obszar zainteresowania (dominujący) Status 1. Mazowiecki Klaster Technologii Informacyjnych i Komunikacyjnych (ICT) ICT Stowarzyszenie Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Wiedza www.klasterict.pl 2. Klaster.info ICT Sekwencja Sp. z o.o. h p://klaster.info/ 3. Klaster Poland to Europe IT Stowarzyszenie Poland to Europe www.p2e.org.pl 4. Optoklaster Mazowiecki Klaster Innowacyjnych Technologii Fotonicznych Optoelektronika Instytut Optyki Stosowanej www.optoklaster.pl 5. Mazowiecki Klaster Lotniczy AVIATION MAZOVIA Przemysł lotniczy Stowarzyszenie Młodych Inżynierów Lotnictwa www.smil.org.pl/klaster/ 6. Pla orma Innowacji w Architekturze SMART GRIDS Branża budowlano - architektoniczna Krajowa Izba Gospodarcza Elektroniki i Telekomunikacji h p://goo.gl/mzcir 7. Mul Show Cluster Mul Show Solu on for Sports & Leisure Facili es Cluster Branża audiowizualna Polskie Stowarzyszenie Rozwoju Infrastruktury Sportu i Rekreacji IAKS www.iaks.pl 8. Klaster Nauk Medycznych i Biomedycznych Alice-Med Nauki medyczne i biomedyczne Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego PAN h p://www.imdik.pan.pl/pl/klastry/alice-med Źródło: opracowanie własne na podstawie Interaktywnej mapy klastrów PARP, h p://www.pi.gov.pl/parp/data/klastry/ ⁴ OECD (2011), OECD Science, Technology and Industry Scoreboard 2011, OECD Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/sti_scoreboard-2011-en ⁵ Klaster to geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm (konkurujących I współpracujących), wyspecjalizowanych dostawców i powiązanych instytucji (np. uczelni, instytucji wspierających, itp.) działających w pokrewnych dziedzinach/branżach. Na podstawie: Porter M.E., The Competitive Advantage of Nations, New York, The Free Press 1990. ⁶ Inicjatywa klastrowa to świadome, zorganizowane przedsięwzięcie mające na celu w sposób usystematyzowany wpływać na potencjał rozwoju danego klastra. Często finansowana ze środków uczestników i wsparcia publicznego tworzona w formie projektu i przekształcana w bardziej formalne struktury w okresie do 36 miesięcy od inicjacji. Na podstawie: L. Palmen, M. Baron, Przewodnik dla animatorów inicjatyw klastrowych, PARP, Warszawa 2008. ⁷ Na podstawie: Interaktywna mapa klastrów PARP, http://www.pi.gov.pl/parp/data/klastry/. 7
Jak pokazano wyżej, w ogólności województwo mazowieckie posiada wiele silnych stron, jeżeli chodzi o potencjał innowacyjny i technologiczny. W nadchodzącej perspektywie wsparcia unijnego na lata 2014-2020 staje także przed szansą wzmocnienia swojej pozycji, również dzięki realizacji efektywnych projektów komercjalizacji i transferu technologii. Jednym z założeń niniejszego podręcznika jest właśnie pomoc przedsiębiorcom w tego typu przedsięwzięciach. 1.2. Transfer technologii i komercjalizacja rozwiązań innowacyjnych na Mazowszu Jednym ze słów, najczęściej kojarzonych ze współczesnym biznesem, jest technologia. Technologia może oznaczać konkretny proces (np. kucie, skrawanie, spawanie), może też oznaczać wiedzę o wytwarzaniu z użyciem środków technicznych lub przy ich wykorzystaniu. Tak też definiuje ją P. Trott stwierdzając, że "technologia jest wiedzą stosowaną do produktów i procesów produkcji"⁸. Pierwotnie skupiona na obróbce i przeróbce materiałów i materii nieożywionej, współcześnie technologia rozumiana jest znacznie szerzej. Odnosi się bowiem także do materii ożywionej⁹, obejmując takie dziedziny/obszary jak technologia upraw, hodowli, żywienia czy uczenia się. Odróżnia się przy tym od techniki¹⁰, rozumianej, jako dziedzina działalności, która polega na wytwarzaniu zjawisk i przedmiotów niewystępujących w przyrodzie. Jako technikę określa się również same urządzenia techniczne. Lawinowy wzrost wymagań klientów i rynku oraz konieczność stałego doskonalenia produktów i procesów produkcji doprowadziły do szerokiej wymiany tworzonych i wykorzystywanych technologii, określanej jako transfer technologii. Wiedza jest istotą technologii, decydując o jej nowoczesności i użyteczności, a generalnie - wartości, zarówno dla twórców jak i jej użytkowników (nabywców). Ma ona charakter techniczny (wiedza naukowa, inżynierska, umiejętność rozwiązywania określonych problemów) oraz proceduralny (ochrona własności intelektualnej, umowy, patento-wanie, licencje itp.). Know-how ("wiedzieć jak")¹¹ oznacza zestaw nieopatentowanych informacji praktycznych, uzyskanych dzięki doświadczeniu i badaniom. Mają one charakter: niejawny, a więc nie są powszechnie znane i dostępne, Transfer technologii (od łacińskiego: transfero = przenoszę) jest rozumiany jako "...przekazywanie określonej wiedzy technicznej i organizacyjnej i związanej z nią know-how celem gospodarczego (komercyjnego) wykorzystania. istotny, czyli ważny i użyteczny z punktu widzenia działalności, której dotyczą, Za: K. Matusiak (red.), Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, PARP, Warszawa 2008, s. 354. Według Słownika Wyrazów Obcych, technologia (od greckich słów techne = sztuka, rzemiosło + logos = słowo, nauka) to "... nauka obejmująca dział techniki dotyczący metod wytwarzania lub przetwarzania surowców, półwyrobów i wyrobów". Za: Słownik Wyrazów Obcych PWN, PWN, Warszawa 1980, s. 748. zidentyfikowany, a więc przedstawiany wystarczająco zrozumiale, by sprawdzić czy spełniają kryteria niejawności i istotności. ⁸ P. Trott, Innovation Management and New Product Development, Prentice Hall, Harlow 2008, s. 17. ⁹ T. Pszczołowski, Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków- Gdańsk 1978, s. 246. ¹⁰ http://pl.wikipedia.org/wiki/technika, 22.10.2012 r. ¹¹ K. Matusiak (red.), Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, PARP, Warszawa 2011, s. 170-171. 8
Coraz szersze wykorzystanie technologii i ciągłe ich unowocześnianie stało się podstawą wielu nowych dziedzin działalności produkcyjno-usługowej, określanych jako gospodarka oparta na wiedzy. Firmy zainteresowane zdobywaniem przewagi konkurencyjnej na rynkach w warunkach gospodarki opartej na wiedzy coraz rzadziej są w stanie osiągnąć ją własnymi siłami. Nawet najwięksi gracze rynkowi korzystają z dorobku innych podmiotów dążąc do zapewnienia własnej ofercie wysokiej użyteczności, oczekiwanej przez klientów oraz unikalności, budzącej ich zainteresowanie. Obserwuje się rosnące zainteresowanie osiągnięciami innych firm na rynku po to, by rozwiązania szczególnie wartościowe, podnoszące jakość produktów i poprawiające zdolności konkurencyjne, przenosić i stosować we własnym przedsiębiorstwie. Oznacza to rosnące zainteresowanie transferem technologii przez różnych uczestników rynku. W warunkach dominacji gospodarki opartej na wiedzy, przy coraz bardziej konkurencyjnym rynku, o sukcesie dostawcy rynkowego decydują szeroko rozumiane korzyści oferowane odbiorcom. Kluczową rolę w ich wytwarzaniu i oferowaniu odgrywają stosowane technologie. Można więc stwierdzić, iż technologie oraz ich transfer decydują o przewadze konkurencyjnej firmy na rynku. Jak to wcześniej stwierdzono, w warunkach coraz bardziej konkurencyjnego rynku, przy rosnącej dominacji gospodarki opartej na wiedzy, o przewadze konkurencyjnej i sukcesie dostawcy rynkowego decydują szeroko rozumiane korzyści oferowane odbiorcom. Na korzyści dla odbiorców wpływa zarówno wartość otrzymywanych przez nich produktów jak i korzyści uzyskiwane dzięki stosowaniu odpowiednich procesów i ich organizacji. Uwzględniając fakt, że zarówno w produktach, jak i w sposobach ich wytwarzania i oferowania dużą, a w niektórych obszarach decydującą rolę odgrywają stosowane technologie można stwierdzić, iż technologie oraz ich transfer decydują o przewadze konkurencyjnej firmy na rynku. Zjawisko zainteresowania transferem technologii i budowania gospodarki opartej na wiedzy obserwuje się również na Mazowszu. Województwo mazowieckie zdecydowanie przoduje w kraju pod względem wartości wskaźników stosowanych do opisu potencjału tzw. sfery badań i rozwoju (B+R), czyli głównego miejsca generowania wiedzy. W województwie skoncentrowane jest około 30% ogólnego krajowego potencjału tej sfery, jeśli chodzi o liczbę jednostek i zatrudnienie¹². Działalność B+R prowadzona jest przez podmioty różnego rodzaju. Według danych GUS działalność B+R prowadzi w Polsce ok. 1200 instytucji, spośród których ok. 30% to jednostki działające na terenie województwa mazowieckiego. Mazowsze posiada dobrze rozwinięte zaplecze naukowo-oświatowe. Na terenie województwa mazowieckiego funkcjonuje 107 uczelni wyższych, z czego 71 mieści się w Warszawie¹³. Jednak według danych GUS, w 2008 r. zaledwie 39 mazowieckich szkół wyższych prowadziło działalność B+R. W skali Unii Europejskiej województwo mazowieckie plasuje się na odległych miejscach w rankingach wartości wskaźników z zakresu działalności B+R. Szczególnie niepokojąco wygląda sytuacja pod względem wartości wskaźników z zakresu statystyki patentów służących do oceny efektów działalności B+R i innowacyjnej¹⁴. W ostatnich latach w sferze transferu technologii na terenie województwa mazowieckiego miało miejsce kilka godnych uwagi osiągnięć. Między innymi ze względu na fakty, iż wiele instytucji naukowych przy wsparciu publicznym wzmocniło swój potencjał, powstały nowe laboratoria ¹² Matusiak K.B., Cieślik J. (red.), INNOWACYJNE MAZOWSZE. Stan innowacyjności po uchwaleniu RIS Mazovia 2007-2015, Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego, Warszawa październik 2010. ¹³ Na podstawie S. Łobejko, prezentacja w ramach V posiedzenia Mazowieckiej Rady Innowacyjności, Warszawa, 26 listopada 2012 r. ¹⁴ Matusiak K.B., Cieślik J. (red.), INNOWACYJNE MAZOWSZE. op. cit., s. 117. 9
i zorganizowano inicjatywy dla tworzenia nowoczesnych przestrzeni gospodarczych, a przy wybranych uczelniach Mazowsza powstały centra transferu technologii instytucje ułatwiające przepływ wiedzy i komercjalizację technologii. Dynamiczny wzrost liczby przedsiębiorców sektora MSP, a wśród nich dominujący udział mikro przedsiębiorców (98% podmiotów) przyczynił się do dodatkowych zmian na rynku usług badawczych, także na Mazowszu. Większość sektora MSP oczekuje ze strony jednostek naukowych szybkiego opracowania ekspertyz i analiz. Z drugiej strony jednostki naukowe, nie mając pewności pozyskania zleceń i ciągłości finansowania, często poszukują wsparcia ze środków budżetowych¹⁵. Szerzej formuły wsparcia i organizacje funkcjonujące wokół transferu technologii na Mazowszu opisano w rozdziale 5 niniejszego poradnika. ¹⁵ Matusiak K.B., Cieślik J. (red.), INNOWACYJNE MAZOWSZE. op. cit., s. 137. 10
1.3. Trajektorie rozwoju technologicznego Technologie, podobnie jak inne wytwory ludzkiej myśli i pracy, w różnych okresach swego istnienia mają różne znaczenie i wartość dla ich użytkowników. Pod wpływem różnorodnych działań, którym podlega określona technologia (zmiany, udoskonalenia, wykorzystanie doświadczeń), jej możliwości (potencjał) zmieniają się w czasie. Zjawisko to obrazuje krzywa cyklu życia technologii, zwykle przyjmująca charakterystyczny kształt litery "S" (Rys. 1). W wielu przypadkach, w początkowych okresach swego cyklu życia, nowsze technologie nie osiągają parametrów i możliwości, którymi dysponują technologie starszych generacji. Aby nowa technologia w pełni ujawniła swój potencjał, konieczne jest jej dopracowanie, co na ogół wymaga wielu analiz, badań i usprawnień. Nakłada się na to proces powstawania i rozwoju nowych technologii, często wykorzystujących nowe zjawiska i zasady działania (technologie nowszych generacji), o wyższych parametrach i możliwościach. Zastępują one starsze technologie w zastosowaniach przemysłowych, zapewniając nowe możliwości ich użytkownikom. Możliwość technologii Granica fizycznych możliwosci technologii II Przedział czasu w którym należy zmienić technologię ( okno technologii ) Granica fizycznych możliwosci technologii I Technologia II (nowsza) Technologia I (starsza) Cykl życia technologii II Cykl życia technologii I Za wcześnie na wprowadzenie technologii nowszej Za późno na wprowadzenie technologii nowszej Czas Rys. 1. Krzywe cyklu życia technologii Źródło: opracowanie własne na podstawie K. Santarek (red.), Transfer technologii z uczelni do biznesu. Tworzenie mechanizmów transferu technologii, PARP, Warszawa, wrzesień 2008, s. 21. 11
Z cyklem życia technologii i wprowadzaniem technologii nowych generacji wiążą się dwa podstawowe problemy, które dotyczą decyzji: o podjęciu prac nad nowszą technologią, która często w początkowym okresie nie daje gwarancji uzyskania przewagi nad technologią starszą, jest więc obarczona dużym ryzykiem, że podjęte prace zakończą się fiaskiem, przynosząc stratę, w przypadku pozytywnej decyzji o podjęciu prac nad nowszą technologią - o terminie, kiedy je realizować; pożądanym okresem, w którym należałoby wycofać technologię starszą i zastąpić ją technologią nowszą jest tzw. "okno technologii". Zbyt wczesne wycofanie się z technologii starszej grozi utratą korzyści z jej eksploatacji w okresie, gdy wypełnia związane z nią oczekiwania. Gdy wycofanie nastąpi przed okresem spłaty wyłożonych na nią nakładów, może to prowadzić nawet do strat. Jeżeli podjęcie prac i wdrożenie nowej technologii nastąpi zbyt późno, niemożliwe może być dorównanie konkurentom, którzy podejmą stosowne prace w właściwym czasie, prowadząc do utraty przewagi konkurencyjnej, a nawet zdolności konkurowania w ogóle. Stąd znaczenie i konieczność starannego przygotowania decyzji o podjęciu prac nad nowymi technologiami. Uwzględniając znaczenie i siłę konkurencyjną technologii oraz jej wpływ na osiąganie przewagi przez firmy na rynku, technologie wykorzystywane w określonej branży (sektorze) sklasyfikować można następująco¹⁶. Technologie bazowe (podstawowe) - są szeroko rozpowszechnione w przemyśle, stanowiąc podstawę działalności/funkcjonowania wielu firm. Ich ulepszanie i doskonalenie przynosi niewielkie korzyści, które mogą być łatwo naśladowane przez konkurentów. Choć powszechnie stosowane, są mało atrakcyjne dla potencjalnych użytkowników, którzy na ogół zdają sobie sprawę z trudności budowania z ich pomocą przewagi konkurencyjnej firmy na rynku. Technologie kluczowe - dają znaczące korzyści tym firmom, które posługują się nimi sprawniej niż konkurenci. Są zwykle podstawą przewagi konkurencyjnej firm wiodących w branży/sektorze, zapewniając bogatszą ofertę, wyższą jakość produktów, większą wydajność czy niższe koszty. Bez dysponowania technologiami kluczowymi firmy rzadko są w stanie osiągnąć przewagę nad konkurentami. Stąd też firmy zainteresowane zdobyciem i/lub utrzymaniem przywództwa w branży dokładają starań, by nimi dysponować. Firma zainteresowana przewagą konkurencyjną na rynku powinna stosować przede wszystkim technologie kluczowe, z opcją ich zastąpienia w przyszłości technologiami nadającymi tempo (postępującymi). Korzystanie z powszechnie stosowanych technologii bazowych (podstawowych) do zdobycia przewagi zwykle nie wystarcza. Technologie nadające tempo (postępujące) - to technologie we wczesnym stadium rozwoju. Jeśli rozwiną się z sukcesem, jako technologie nowszej generacji, zastępują technologie kluczowe, zmieniając podstawy konkurowania w branży i przemyśle. Firmy, które skutecznie je wdrożą, mogą liczyć na osiągnięcie przewagi nad konkurentami w przyszłości. Jest z tym jednak związany istotny margines ryzyka, że zaangażowanie się w ich rozwój i wdrożenie nie potwierdzi zamierzonych efektów. W dziedzinach o wysokiej dynamice zmian, wiele firm decyduje się na podjęcie prac nad technologiami postępującymi, licząc na efekty w przyszłości. Technologie wschodzące - są technologiami, które nie udowodniły jeszcze swoich użyteczności, w związku z tym wymagają długiego, kosztownego i ryzykownego procesu rozwoju i dopracowania, potwierdzającego ich przydatność. Tak jak w przypadku technologii postępujących, ich sukces może ¹⁶ G. Stonehouse, J. Hamil, D. Cambell, T. Purdie, Globalizacja. Strategia i zarządzanie, Felberg SJA, Warszawa 2001, s. 184. 12
diametralnie zmienić zasady konkurowania w sektorze/branży. Ryzyko prac nad technologiami wschodzącymi wyraża się zarówno w niebezpieczeństwie, że nie potwierdzą się zakładane korzyści z ich wdrożenia, jaki i w możliwości pojawienia się technologii alternatywnych, o wskaźnikach użyteczności korzystniejszych niż technologie opracowywane. Typologię technologii, z określeniem stopnia nasycenia potencjalnych zastosowań oraz decyzji, co do ich przyszłości w firmie, przedstawiono na Rys. 2. Stopień nasycania potencjalnych zastosowań Monitoruj Inwestuj selektywnie Wycofuj się selektywnie Rozwijaj i stale kontroluj KLUCZOWA NADAJĄCA TEMPO BAZOWA WSCHODZĄCA Czas Rys. 2. Typologia technologii Źródło: K. Santarek (red.), Transfer technologii z uczelni do biznesu. Tworzenie mechanizmów transferu technologii, PARP, Warszawa, wrzesień 2008, s. 97. Jak wynika z Rys. 2, najwyższy stopień nasycenia potencjalnych zastosowań osiągają technologie bazowe. Zastosowania te osiągają jednak poziom graniczny (maksymalny), który w perspektywie będzie spadał, ponieważ gracze rynkowi, dążąc do zdobywania lub utrzymania przewagi konkurencyjnej, w coraz szerszym zakresie wprowadzali będą technologie kluczowe. Stąd rekomendacja dla technologii bazowych: "wycofuj się selektywnie". Zalecenia dla pozostałych typów technologii to: technologie kluczowe: "rozwijaj i stale kontroluj", technologie nadające tempo: "inwestuj selektywnie", technologie wschodzące: "monitoruj". Pozycja rynkowa firmy, stosującej określone technologie, zależy nie tylko od stopnia nowości i siły konkurencyjnej technologii, lecz również od stopnia jej opanowania przez firmę (tzw. zdolności do absorpcji). Problem ten omówiono w podrozdziale 2.3. Planowanie i wybór technologii w firmach. 13
1.4. Źródła technologii Technologie wykorzystywane przez firmy produkcyjno-usługowe pochodzą z trzech głównych źródeł, określanych jako¹⁷: wewnętrzne, gdy firma przeprowadza prace badawczo-rozwojowe w własnym zakresie i własnymi siłami, względnie we współpracy w grupie firm, w efekcie których powstają nowe technologie, wdrażane do praktyki, gdy spełniają przyjęte w planach wymagania, zewnętrzne, gdy firma wykorzystuje technologie opracowane przez inne podmioty, stając się ich właścicielem dzięki zakupom licencji, praw własności względnie przejęciu firmy wraz z technologią, kombinowane, gdy powstające technologie są efektem działań wewnątrz i na zewnątrz firmy, przy wzajemnym przenikaniu się i uzupełnianiu obu źródeł. Główne źródła technologii z punktu widzenia przedsiębiorstwa przedstawiono na Rys. 3. Główne źródła technologii w przedsiębiorstwie Źródła wewnętrzne Źródła kombinowane Źródła zewnętrzne wewnętrzne badania i rozwój odtwarzanie zakup licencji wewnętrzne badania i rozwój w ramach grupy firm potajemne przejęcie technologii/wiedzy zakup praw własności pozyskanie technologii ze źródeł ogólnie dostępnych wspólne przedsięwzięcie (joint venture) z dostawcą technologii zlecenie B+R przejecie firmy wraz z technologią strategiczne partnerstwo w zakresie B+R Rys. 3. Główne źródła technologii z punktu widzenia przedsiębiorstwa Źródło: P. Głodek, M. Gołębiowski, Transfer technologii w małych i średnich przedsiębiorstwach, Warszawa 2006, s. 10. Pozyskiwanie technologii ze źródeł wewnętrznych przedsiębiorstwa jest możliwe wówczas, gdy własnymi siłami prowadzi ono prace badawczo-rozwojowe (B+R), ukierunkowane na rozwiązanie problemów, występujących w jej produktach, procesach produkcyjnych, świadczeniu usług, serwisie, itp. Stamtąd zwykle pochodzą tematy i inspiracje do prac B+R, w które zaangażowane bywają pojedyncze osoby, zespoły, jak też samodzielne jednostki badawczo-rozwojowe, projektowe i wdrożeniowe, zależnie od celów i polityki przedsiębiorstwa. Do zalet kreowania technologii siłami własnymi przedsiębiorstwa mogą należeć: oryginalność rozwiązań, tworzonych przez własne komórki w warunkach relatywnie dużej swobody zespołu twórczego, ograniczonej jedynie celami stawianymi przez kierownictwo oraz dysponowanym ¹⁷ Opracowano na podstawie P. Głodek, M. Gołębiowski, Transfer technologii w małych i średnich przedsiębiorstwach, PARP, Warszawa 2006, s. 9-11. Opracowano na podstawie P. Głodek, M. Gołębiowski, Transfer technologii w małych i średnich przedsiębiorstwach, PARP, Warszawa 2006, s. 9-11. 14
potencjałem, opanowanie tworzonych i wykorzystywanych technologii oraz pozyskiwanie know-how, które w całości pozostają w przedsiębiorstwie oraz budowanie potencjału jednostek badawczo-projektowych i wdrożeniowych, zdolnych do podejmowania wyzwań, przed którymi staje przedsiębiorstwo w wyniku zmian rynkowych i wewnętrznych, sterowanie czasem publicznego ujawniania własnych rozwiązań i ich ochroną przed konkurentami, możliwość pozyskania środków ze sprzedaży własnego dorobku w ramach patentów, licencji, knowhow, itp. Kreowanie technologii siłami własnymi przedsiębiorstwa ma też wady. Należą do nich: konieczność organizowania i utrzymania jednostek zajmujących się działalnością badawczo-rozwojową i wdrożeniową oraz tworzenia im warunków do działania, zaangażowanie kierownictwa w procesy wyznaczania celów, zadań, ich realizację i nadzór, co wiąże się często z opanowaniem i śledzeniem rozwoju określonych dziedzin nauki i technologii, ponoszenie niezbędnych kosztów na działalność badawczo-rozwojową, w całym okresie funkcjonowania jednostek czy zespołów badawczo-rozwojowych (koszty stałe), pełne ponoszenie ryzyka niepowodzenia, związanego z nietrafnymi decyzjami co do kierunków prac badawczo-rozwojowych oraz wdrażania ich wyników, często dłuższy czas wypracowywania satysfakcjonujących rozwiązań i wdrażania ich do praktyki. konieczność stałego podnoszenia wiedzy i umiejętności techniczno-technologicznych przez członków służb B+R. Mimo licznych wad i zagrożeń, które niesie funkcjonowanie własnego zaplecza kreującego nowe technologie warto wiedzieć, że bez niego trudno jest przedsiębiorstwu kształtować własną odrębność i oryginalność oraz silną pozycję rynkową. Zewnętrzne źródła technologii, przyjęte w polityce przedsiębiorstwa jako podstawowa droga zasilania w nowe rozwiązania techniczno-technologiczne i innowacje oznaczają, że musi ono być nastawione na stałe śledzenie otoczenia dla rozpoznania źródeł technologii i rozwiązań przydatnych w przedsiębiorstwie oraz opanowanie sztuki ich pozyskiwania i adaptacji dla własnych celów. W działalności tej ogromną rolę odgrywa transfer technologii. Zaletą zewnętrznych źródeł technologii jest: mniejsze znaczenie własnych prac badawczo-rozwojowych i w związku z tym mniejsze zaangażowanie własnego potencjału w opracowanie nowych technologii, szybsze przygotowanie zewnętrznych rozwiązań do wdrożenia w przedsiębiorstwie, często bez żadnych nakładów względnie po niewielkich adaptacjach, co w krótkim czasie pozwala uzyskać zamierzone efekty wdrożenia, ograniczenie ryzyka niepowodzenia, gdy można skorzystać z doświadczeń twórców technologii, zwykle niższe koszty uzyskania zamierzonych rozwiązań. Jako wady zewnętrznych źródeł technologii wskazać można: relatywnie powierzchowną znajomość technologii, szczególnie gdy jej twórcy nie są zainteresowani 15
dzieleniem się doświadczeniami, zgromadzonymi podczas prac nad nowymi rozwiązaniami, co nie buduje potencjału innowacyjno-rozwojowego przedsiębiorstwa adaptującego, szeroki w niektórych przypadkach zakres prac adaptacyjnych w przedsiębiorstwie wykorzystującym zewnętrzne technologie, co może utrudniać skuteczne i sprawne ich wdrożenie, konieczność budowania relacji z twórcami i właścicielami adaptowanych technologii, co może wymagać czasu i różnorodnych działań. Zalety i wady kombinowanych źródeł technologii, jak sama nazwa wskazuje, są kombinacją zalet i wad źródeł wewnętrznych i zewnętrznych i każdorazowo muszą być rozpatrywane indywidualnie. Porównanie wybranych cech głównych kategorii źródeł technologii przedsiębiorstwa przedstawiono w Tab. 2. Tab. 2. Porównanie wybranych cech głównych kategorii źródeł technologii przedsiębiorstwa Czynnik Wewnętrzne źródła technologii Kombinacja wewnętrznych i zewnętrznych Zewnętrzne źródła technologii Wzrost technologiczny firmy Największy potencjał Średni potencjał Najmniejszy potencjał - musi znaleźć inne drogi Wyłączność technologii Największy potencjał Istnieje szansa utrzymania wyłączności Najczęściej technologia nie jest unikalna Technologia jako przewaga konkurencyjna Unikalny proces lub produkt Zwykle trzeba ją dzielić z partnerami Istnieje szansa jej osiągnięcia na konkretnym rynku Potencjał techniczny firmy niezbędny do wykorzystania danego źródła Wysoki Umiarkowany Relatywnie niski, istotny przy wdrożeniu technologii w firmie Okres pozyskania Najdłuższy Może być skrócony dzięki partnerom Najkrótszy Ryzyko niepowodzenia Największe Średnie Niskie Wielkość nakładów Najwyższe Średnie Niskie, jednak istnieje niebezpieczeństwo kosztów ukrytych Źródło: P. Głodek, M. Gołębiowski, Transfer technologii w małych i średnich przedsiębiorstwach, Warszawa 2006, s. 11. 16 Jak wynika z zapisów Tab. 2, w zależności od ich potencjału i możliwości, przedsiębiorstwom zainteresowanym budowaniem przewagi konkurencyjnej na rynku poprzez rozwój technologii, zalecić można następujące źródła transferu technologii (Rys. 4.): przedsiębiorstwa silne kadrowo, technicznie i ekonomicznie: korzystanie głównie z wewnętrznych źródeł transferu technologii, przedsiębiorstwa w średniej sytuacji, gdy chodzi o potencjał rozwojowy: gdzie to możliwe, wykorzystywanie własnych źródeł transferu technologii, wspierane technologiami ze źródeł