ŚREDNIOWIECZE OGÓLNE ZAŁOŻENIA 1. Nazwa epoki Nazwę średniowiecza (z łac. media tempora - wieki średnie; medium aevum) wprowadzili twórcy renesansowi, wyrażający w ten sposób pogardę dla epoki, której zarzucano odejście od kultury antycznej i jej zniekształcenie, a także uległość w stosunku do barbarzyńskich zdobywców cesarstwa rzymskiego. Średniowiecze określano jako wiek ciemnoty i zacofania. Uznawano je za okres przestoju, przejścia między antykiem a renesansem (odcień lekceważący - zarzucano jej wypaczenie i zatracenie kultury antyku, ciemnotę i zacofanie). Dopiero późniejsze badania nad tą epoką, przeprowadzone w XVIII i XIX w., doprowadziły do zmiany tego poglądu. Szczególnie podkreślano wielkość i potęgę średniowiecznej sztuki. Nazwa epoki pozostała do dziś, ale nie posiada już tak ujemnego zabarwienia. 2. Ramy chronologiczne Średniowiecze to najdłuższa w historii i kulturze europejskiej epoka rozciągająca się pomiędzy starożytnością a czasami nowożytnymi. Trwała około 1100 lat w Europie, ale tylko 500 lat w Polsce (X-XVw.) ze względu na późny czas powstania państwowości polskiej. Początek j ej wiąże się najczęściej z r. 476 n.e., tj. z upadkiem Cesarstwa Rzymskiego na zachodzie, schyłek zaś z wydarzeniami XV w. (1453 - upadek cesarstwa bizantyńskiego, 1492 - odkrycie Ameryki, 1450 - wynalezienie druku). Andriej Rublow, Trójca Święta A.Z. Makowiecki, A. Markowski, W. Paszyński, T. Wroczyński, Pamiętajcie o ogrodach Kultura. Literatura. Język. Warszawa: WSiP 2002, s. 196. 3. Tło społeczno-polityczne Średniowiecze nie jest epoką jednolitą. Wczesny okres (V-X w.) to czas zamętu politycznego i upadku kultury wskutek najazdów plemion germańskich. Powstały wówczas dwa kręgi kulturowe: wschodni, oparty na kulturze greckiej i zachodni, wspierany kulturą łacińską. W VIII i IX w. w państwie Franków Karol Wielki i jego następcy wpłynęli na częściowe i krótkotrwałe odrodzenie kultury. Dojrzałe średniowiecze (XI-XIII w.) przyniosło wielkie osiągnięcia w literaturze, sztuce, nauce, filozofii. Schyłek średniowiecza naznaczony był natomiast rywalizacją papiestwa i cesarstwa, a towarzyszył temu zjawisku imponujący rozwój kultury i sztuki, które stały się wartościami samymi w sobie. Elementem łączącym poszczególne okresy był wspólny światopogląd, który opierał się na przekonaniu, iż ostatecznym celem ludzkiego działania, sensem wszystkiego, przyczyna i skutkiem jest Bóg i jego wola (teocentryzm). Kulturze średniowiecznej patronował Kościół. Światopogląd ludzi średniowiecza opierał się na Biblii, która stała się przedmiotem badań. W gestii Kościoła pozostawała edukacja. Życie umysłowe skupiało się w klasztorach, gdzie gromadzono i przepisywano księgi (klasztor benedyktynów). Nauką średniowiecza była scholastyka, uzasadniająca rozumowo prawdy wiary (dogmaty). Strefaefektywnejedukacji.pl Strona 1
Wpływy myśli chrześcijańskiej dostrzec można również w ówczesnej polityce. Średniowiecze to okres bardzo ważnych przemian ustrojowych w całej Europie: rozpowszechnia się feudalizm, a społeczeństwo dzieli się na odrębne stany (rycerstwo, duchowieństwo, mieszczanie i chłopi), coraz bardziej różnicujące się zakresem przywilejów i pozycją społeczną. Ówczesna feudalna Europa stanowiła jednak wspólnotę spojoną tą samą religią i zwierzchnictwem Kościoła (uniwersalizm). Dotyczyło to również Polski, która w 966 r. weszła w krąg kultury łacińskiej, zrównała się w prawach z innymi państwami chrześcijańskimi. Był to okres rozkwitu gospodarczego kraju, rozwoju miast, budownictwa świeckiego, architektury i sztuki. Wzrosło znaczenie kraju na arenie międzynarodowej. Intensywnie rozwijało się szkolnictwo, w tym czasie powstała m.in. Akademia Krakowska (1364). Kultura średniowiecza, ze względu na dominację władzy kościelnej, stała się kulturą uniwersalną, ponadnarodową, spójną i połączoną wspólnymi celami ideowo-religijnymi. Była więc czynnikiem łączącym nie dzielącym Europę. 4. Filozofia średniowiecza Znaczną rolę w formowaniu ówczesnego światopoglądu odegrały poglądy św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu. Pierwszy z filozofów przejął dużą część filozofii Platona i zaadoptował ją do wymogów chrześcijańskiej wiary (platoński dualizm). Na jej podstawie stworzył kanon prawd, które stały się fundamentem nauki o Bogu oraz naukę o predestynacji. Filozofia św. Augustyna wiązała się z umniejszeniem wartości człowieka (filozofia dramatyczna), sprowadzeniem jego wizerunku do istoty słabej, grzesznej, rozdartej między bytem doczesnym, cielesnym i wiecznym (augustynizm). Vittore Carpaccio, Wizja św. Augustyna Tomasz z Akwinu, działający we Francji, radykalnie oddzielił rozum jako źródło wiedzy od objawienia jako źródło wiary, ostro przeciwstawiając się augustynowi. Uznał, że Boga można poznawać drogą nie tylko duchową, ale także rozumową. Przeprowadził nawet racjonalistyczne dowody na istnienie Boga. Głosił harmonijną strukturę wszechświata, w którym każdy byt ma swoje miejsce w hierarchii na drabinie bytów. Jego doktryna sprzyjała kultowi świętych i kultowi maryjnemu. Tomizm stał się podstawą scholastyki, czyli filozofii opracowanej na potrzeby nauki szkolnej. Carlo Crivelli, Tomasz z Akwinu Strefaefektywnejedukacji.pl Strona 2
Kolejnym, istotnym nurtem w średniowiecznej filozofii był mistycyzm, stworzony przez św. Bernarda. Mówił on, że aby poznać Boga, potrzebna jest jego łaska (którą można osiągnąć poprzez stan pokory i miłości). Prawdy wiary zgłębić można poprzez kontemplację i bogate życie wewnętrzne. Szczytem pokory jest ekstaza (stan psychiczny, w którym człowiek i jego umysł zapomina o sobie i pogrąża się w Bogu). Na inny sposób poznania Boga wskazuje św. Franciszek z Asyżu. Głosił on filozofię wszechogarniającej miłości do świata i wszelkiego stworzenia jako dzieła Bożego. Nawoływał do odnowy moralnej, opartej na programie radosnej wiary, pełnej prostoty, na miłości do całego świata, wszelkiego stworzenia. Głosił zasady miłosierdzia, ubóstwa i braterstwa. Franciszkanizm zapoczątkował wielką przemianę w kościele. Giotto di Bondone, Stygmatyzacja św. Franciszka, 1300 https://www.pinterest.com 5. Literatura średniowiecza Dorobek literacki średniowiecza zamyka się w rękopisach pieczołowicie przepisywanych w klasztornych skryptoriach. Książka średniowieczna krążyła jako kodeks rękopiśmienny, do którego często dopisywano inne teksty. Celem literatury średniowiecznej był dydaktyzm - przekazywanie treści pouczających, umoralniających, ukazywanie parenetycznych wzorców osobowych. Rozmaitość zachowanych tekstów wskazuje na istnienie twórczości religijnej i świeckiej, na obecność utworów różnogatunkowych, w tym prozaicznych i wierszowanych. Do głównych typów literatury średniowiecznej należą: hagiografia i historiografia, a także grupa utworów poświęconych rycerstwu. Pierwsze średniowieczne (anonimowe) zabytki piśmiennictwa i literatury pięknej powstają w języku łacińskim, stopniowo jednak poszczególne narody rozwijają i rozszerzają zakres rodzimego języka, dokonując tłumaczeń i przeróbek oraz tworząc własne, oryginalne teksty. W ten sposób tworzy się zjawisko dwujęzyczności w literaturze. Dotyczy ono także początków literatury w Polsce (zob. Warto wiedzieć), która odegrała doniosłą rolę w kształtowaniu się naszego języka, kultury, cywilizacji i świadomości narodowej. Hans Holbein, Taniec śmierci 6. Sztuka średniowiecza Sztuka średniowiecza miała wychowywać człowieka i kierować jego samodoskonaleniem (charakter dydaktyczny). Ukazując świat, posługiwała się alegorią, łączyła symbolizm, realizm i personifikację. Często wyrażała mistycyzm doznania religijnego epoki. W rzeźbie i malarstwie dominowały tematy religijne, ekspresyjne przedstawienia. Malowano portrety świętych, sceny religijne. Nastąpił również rozkwit miniatury, polichromii, malarstwa tablicowego czy rzemiosła artystycznego (złotnictwa, haftu artystycznego). Tworzono wieloskrzydłowe ołtarze (słynny Ołtarz mariacki Wita Stwosza). Strefaefektywnejedukacji.pl Strona 3
Jednym z największych dokonań w dziedzinie muzyki był chorał gregoriański, czyli jednogłosowy śpiew liturgiczny, najczęściej chóralny. W XII wieku wzbogaciła go sztuka polifonii (dwie lub więcej linie melodyczne śpiewano jednocześnie. Muzyka średniowieczna łączyła ponadto dwa elementy: święty ( sacrum ) i ziemski ( profanum ). Pojawił się świecki patronat nad artystami oraz świeccy pieśniarze zwani minstrelami. W architekturze dominował styl romański i gotycki. Sztuka romańska rozwinęła się w X- XII w. Budowle były masywne, ciężkie, wznoszone z kamienia, zbudowane na planie koła lub krzyża greckiego (z nawą główną i bocznymi). Na ich surowość i ascetyzm wskazywały małe okienka, grube mury, prostota form, brak ozdobnej fasady. Były budowle sakralne, ale i świeckie: obronne, miejskie (ratusze). W elementach zdobniczych przeważały racjonalne nad emocjonalnymi (zwłaszcza w malarstwie). Styl gotycki jest charakterystyczny dla późnego średniowiecza. Odznacza się lekkością i strzelistością budowli z dużymi oknami ostrołukowymi zdobionymi witrażami. Pojawiły się dynamiczne formy, sklepienia krzyżowo-żebrowe, rozety, witraże, liczne zdobienia (freski, rzeźby, płaskorzeźby) o charakterze emocjonalnym. Kościół w opactwie Saint-Nectairve we Francji Katedra Notre-Dame w Paryżu, 1258-70 http://www.sacred-destinations.com Materiał z prywatnych zbiorów Strefaefektywnejedukacji.pl Strona 4
Ćwiczenia kontrolne 1. Co oznacza nazwa średniowiecze? 2. Określ ramy chronologiczne epoki. 3. Jaki cel sztuce przypisywali twórcy? 4. Jakich wielkich twórców epoki poznałeś? 5. Na czym polegało nowatorstwo średniowiecznej sztuki? 6. Czym był alegoryzm i jakie było jego znaczenie w epoce? 7. Jakie ideały głosili myśliciele średniowiecza? 8. Scharakteryzuj postawy filozoficzne typowe dla myślicieli epoki. 9. Czym był dydaktyzm? 10. Uzupełnij schemat informacjami o epoce. Literatura Malarstwo Ważne postacie Obyczajowość ŚREDNIOWIECZE Ważne pojęcia Strefaefektywnejedukacji.pl Strona 5