SPIS TREŚCI Ks. Józef Łucyszyn CM, Przedmowa... 23 Ks. Andrzej Zwoliński, Krakowska szkoła katolickiej nauki społecznej... 26 Ks. Jan Mazur OSPPE, Recenzja wydawnicza... 42 Nota informacyjna autora... 44 Rozdział 1. Nauczanie i upowszechnianie nauki społecznej wchodzą w zakres ewangelizacyjnej misji Kościoła (SRS 41)... 47 Informacje wstępne... 47 Upowszechnienie i wpływ nauki społecznej Kościoła... 50 Upowszechnienie... 51 Wpływ... 52 Zadania w dobie powszechnego i globalnego charakteru wielu problemów... 53 Co rozumiemy pod terminem globalizacja?... 54 Podłoże i przyczyny globalizacji... 54 Przejawy globalizacji... 56 Odwrotna strona medalu... 57 Co nas czeka, czyli ku czemu zmierza globalizacja... 60 Etyczne aspekty globalizacji... 61 Polskie znaki czasu... 65 Znaki nadziei... 66 Negatywne znaki czasu... 67 CZĘŚĆ I. PODSTAWY NAUKI SPOŁECZNEJ KOŚCIOŁA... 71 Rozdział 2. Nauczanie społeczne jako aspekt zwyczajnego nauczania Kościoła... 73 Kościół i świat... 73 Świat w oczach Kościoła... 74 Miejsce Kościoła w świecie... 74 Misja Kościoła... 76
8 Katolicka nauka społeczna Katolicka nauka społeczna w kontekście nauk społecznych... 78 Ogólna charakterystyka nauk społecznych... 78 Co to znaczy katolicka nauka społeczna?... 80 Rozdział 3. Katolicka nauka społeczna jako odrębna dyscyplina teologiczna... 81 Nazwa katolicka nauka społeczna i jej implikacje... 81 Elementy konstytutywne katolickiej nauki społecznej... 86 Charakter teologiczny katolickiej nauki społecznej i jej autonomia... 87 Trójwymiarowy charakter nauki społecznej Kościoła... 89 Rozdział 4. Źródła i metody katolickiej nauki społecznej... 91 Klasyfikacja źródeł katolickiej nauki społecznej... 91 Źródła objawione Pismo Święte i Tradycja... 91 Dokumenty soborów i synodów... 92 Dokumenty duszpasterskie... 92 Metoda katolickiej nauki społecznej... 93 Rozdział 5. Prawo Kościoła do zabierania głosu w sprawach społecznych... 96 Uzasadnienie społecznej nauki Kościoła... 97 Społeczny charakter Objawienia... 98 Prawo naturalne... 101 Kompetencje Kościoła w orzekaniu o kwestiach społecznych... 103 Moc wiążąca nauki społecznej Kościoła... 104 Rozdział 6. Problematyka społeczna w Starym Testamencie... 106 Idee społeczne Starego Testamentu... 106 Znaczenie wskazań społecznych Starego Testamentu... 108 Rozdział 7. Znaczenie społeczne Ewangelii... 112 Rozbieżność opinii... 112 Najważniejsze problemy społeczne w nauczaniu Jezusa Chrystusa... 116 Społeczna nauka Apostołów... 117 Nowy Testament w kontekście swoich czasów... 121 Rozdział 8. Główne linie rozwoju problematyki i metod katolickiej nauki społecznej... 123 Przed powstaniem tzw. kwestii społecznej... 124
Spis treści 9 Średniowiecze... 126 Czasy nowożytne... 127 Kwestia społeczna i metody jej analizy (wiek XIX i początki XX)... 127 Posoborowa nauka społeczna Kościoła... 129 Charakterystyczne okresy katolickiej nauki społecznej... 133 Przykładowe zestawy pytań do części I... 139 CZĘŚĆ II. ETAPY ROZWOJU MYŚLI SPOŁECZNEJ KOŚCIOŁA... 141 Rozdział 9. Społeczna myśl Ojców Kościoła... 143 Wiodące problemy społecznego nauczania Ojców Kościoła... 144 Obrońcy Apologeci... 146 Ojcowie czasów pokonstantyńskich... 146 Ocena dorobku Ojców Kościoła w zakresie nauki społecznej... 149 Aktualność społecznej myśli Ojców Kościoła widziana przez wybrany pryzmat kultury... 151 Rozdział 10. Kształtowanie się struktur społecznych w średniowieczu w. Tomasz z Akwinu... 155 Poglądy społeczne i gospodarcze... 158 Filozofia społeczna... 158 Etyka gospodarcza św. Tomasza... 161 Ewolucja poglądów społecznych w średniowieczu... 164 Święty Franciszek i zakon franciszkański... 165 Rozdział 11. Poglądy społeczne uczonych katolickich w czasach nowożytnych... 168 Humanizm... 169 Chrześcijańskie utopie XVI oraz XVII wieku... 171 Św. Tomasz More... 171 Inne Utopie... 172 Redukcje paragwajskie... 173 Neoscholastyka: Szkoła z Salamanki, Szkoła Jezuicka... 174 Szkoła z Salamanki... 174 Szkoła Jezuicka... 176 Kierunek protestancki... 177
10 Katolicka nauka społeczna Rozdział 12. Stosunek różnych środowisk katolickich do liberalizmu... 179 Przemiany społeczne w XVIII oraz XIX wieku... 180 Rozwój indywidualizmu i liberalizmu... 181 Stanowisko katolików wobec Rewolucji Francuskiej... 184 Liberalizm katolicki... 189 Stosunek Stolicy Apostolskiej do liberalizmu... 193 Rozdział 13. Rozwój kierunków i szkół społecznych... 196 Szkoła reformy społecznej... 196 Szkoła nauk społecznych... 199 Rozdział 14. Okres formowania się katolicyzmu społecznego... 201 Niemiecka szkoła reform społecznych. Biskup E. von Ketteler... 201 Austriacka odmiana katolicyzmu społecznego Karl von Vogelsang... 204 Ośrodek francuski korporacjonizm chrześcijański... 206 Szkoła włoska Toniolo, demokracja chrześcijańska... 208 Kraje anglojęzyczne kard. Henry Manning, kard. James Gibbons... 209 Unia Fryburska... 210 Rozdział 15. Nauczanie społeczne Leona XIII encyklika Rerum novarum... 212 Działalność Leona XIII... 212 Encyklika Rerum novarum... 214 Powody wydania encykliki, tło społeczne... 214 Treść encykliki... 214 Rozdział 16. Rozwój katolickiej nauki społecznej po encyklice Leona XIII Rerum novarum... 218 Okres od 1891-1918... 219 Działalność doktrynalna... 219 Działalność praktyczno-organizacyjna... 223 Katolicyzm społeczny na ziemiach polskich... 225 Okres międzywojenny do końca II wojny światowej (1918-1946)... 226 Działalność doktrynalna... 226 Działalność praktyczno-organizacyjna... 227 Katolicyzm społeczny na ziemiach polskich... 227
Spis treści 11 Rozdział 17. Społeczne nauczanie Piusa XI encyklika Quadragesimo anno... 229 Encykliki Piusa XI o tematyce społecznej... 230 Encyklika Quadragesimo anno... 233 Okoliczności wydania encykliki... 233 Adresat encykliki... 233 Przyczyny wydania encykliki... 234 Treść encykliki... 234 Stosunek do różnych form socjalizmu... 237 Rozdział 18. Katolicki personalizm społeczny... 239 Dwie odmiany katolickiego personalizmu społecznego... 239 Ekonomiczny personalizm grupy Économie et Humanisme... 242 Rozwój idei personalistycznej. Szkoła lubelska... 244 Rozdział 19. Społeczne nauczanie Piusa XII... 247 Sytuacja katolicyzmu społecznego po II wojnie światowej... 247 Zmiany polityczne... 247 Zmiany cywilizacyjne... 248 Zmiany mentalności ludzi współczesnego świata... 248 Nauka społeczna Piusa XII... 249 Program personalistycznego ładu społeczno-politycznego... 250 Kontynuacja nauki poprzedników... 251 Warunki zdrowej demokracji... 252 Rozdział 20. Społeczne nauczanie Jana XXIII encyklika Mater et Magistra... 254 Istotne przyczyny i szczególne okoliczności ogłoszenia encykliki... 255 Związek między encykliką Mater et Magistra a Soborem Watykańskim II... 257 Mater et Magistra a dotychczasowa nauka społeczna Kościoła... 257 Ogólna charakterystyka encykliki Mater et Magistra... 259 Zakres problematyki omówionej w encyklice... 261 Idee przewodnie i zasady znajdujące się u podstaw encykliki Mater et Magistra... 263 Znaczenie encykliki Mater et Magistra... 265
12 Katolicka nauka społeczna Rozdział 21. Społeczne nauczanie Jana XXIII encyklika Pacem in terris... 268 Okoliczności ogłoszenia encykliki Pacem in terris... 269 Podstawy doktrynalne: tezy ogólne i zasady szczegółowe... 270 Struktura encykliki Pacem in terris i jej charakterystyka... 272 Personalizm encykliki... 273 Rozdział 22. Nauka społeczna Soboru Watykańskiego II Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym... 276 Prace nad Konstytucją Gaudium et spes... 276 Zagadnienie stosunku Kościoła do świata... 278 Rozwój zagadnienia w nauce i praktyce Kościoła... 278 Co to jest świat współczesny?... 280 Ogólna charakterystyka Konstytucji Gaudium et spes... 282 Myśli przewodnie i kwestie szczegółowe Konstytucji Gaudium et spes... 284 Myśli przewodnie... 284 Kwestie szczegółowe... 285 Konstytucja soborowa a encykliki społeczne... 286 Rozdział 23. Katolicyzm społeczny po II wojnie światowej do Soboru Watykańskiego II... 288 Katolicyzm społeczny w krajach kapitalistycznych... 289 Rozwój doktryny... 289 Działalność organizacyjno-praktyczna... 291 Sytuacja w krajach socjalistycznych... 292 Rozdział 24. Zarys rozwoju katolickiej nauki społecznej w Polsce do 1989 r.... 294 Początki naukowej refleksji nad kościelnym nauczaniem społecznym w Polsce... 296 Pierwsze powojenne próby rozwoju katolickiej nauki społecznej w Polsce... 298 Nowe możliwości rozwoju katolickiej nauki społecznej w Polsce... 301 Rozdział 25. Społeczne nauczanie Pawła VI... 305 Ponowne odczytanie... 306 Encyklika Populorum progressio... 309
Spis treści 13 Omówienie dokumentu... 309 Rozwój jako powołanie człowieka... 311 Rozwój integralny... 312 List apostolski Octogesima adveniens... 314 Adresat, treść, charakter... 314 Znaczenie doktrynalne Octogesima adveniens... 316 Rozdział 26. Nowe formy społecznego nauczania Kościoła: Synody Biskupów... 321 Władza najwyższa Synodu Biskupów... 322 Rodzaje zebrań Synodu Biskupów... 322 Członkowie Synodu Biskupów... 322 Sekretariat Generalny Synodu... 323 Dokument II Synodu Biskupów z 1971 r. Sprawiedliwość w świecie... 326 Adhortacja apostolska Pawła VI Evangelii nuntiandi... 330 Rozdział 27. Ewolucja katolickiej nauki społecznej po Soborze Watykańskim II... 334 Teologia posoborowa... 335 Ewolucja katolickiej nauki społecznej... 336 Teologia polityczna... 336 Teologia wyzwolenia... 337 Teologia rozwoju... 339 Przyczyny ewolucji katolickiej nauki społecznej... 340 Trzy zakresy norm prawa natury... 340 Prawo Objawione... 341 Nauki społeczne... 342 Praktyka życia społecznego... 343 Czy kryzys katolickiej nauki społecznej?... 344 Rozległość problematyki... 344 Rozdział 28. Główne nurty społecznego nauczania Jana Pawła II... 346 Podstawowe zasady społeczne... 347 Prymat osoby... 347 Pomocniczość... 348 Zasada praw człowieka... 348
14 Katolicka nauka społeczna Prawa człowieka... 348 Praca ludzka... 351 Kultura... 351 Problemy międzynarodowe... 351 Rozdział 29. Prezentacja treści dokumentów społecznego nauczania Jana Pawła II... 353 Encykliki... 354 Redemptor hominis (4 marca 1979 r.)... 354 Dives in misericordia (30 listopada 1980 r.)... 356 Laborem exercens (14 września 1981 r.)... 356 Znaczenie encykliki Laborem exercens... 360 Sollicitudo rei socialis (30 grudnia 1987 r.)... 360 Centesimus annus (1 maja 1991)... 364 Veritatis splendor (6 sierpnia 1993 r.)... 366 Adhortacje... 367 Familiaris consortio i Karta Praw Rodziny... 367 Christifideles Laici... 375 Przykładowe zestawy pytań do części II... 378 CZĘŚĆ III. CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE... 381 Rozdział 30. Moralność społeczna... 383 Informacje wstępne... 383 Pojęcie moralności... 384 Moralność chrześcijańska... 385 Życie społeczne... 385 Etyka społeczna... 387 Etyka społeczna a teologia moralna... 388 Rozdział 31. Charakterystyka życia społecznego... 389 Społeczne powołanie człowieka... 390 Potoczna obserwacja... 391 Refleksja filozoficzna... 392 Refleksja psychologiczna... 393 Refleksja teologiczna... 394
Spis treści 15 Osobowy charakter bytowania człowieka u podstaw życia społecznego... 398 Właściwości ludzkiej osoby... 398 Osoba ludzka w wymiarze społecznym... 401 Społeczna natura człowieka a istota społeczeństwa w tradycji filozoficzno-teologicznej... 402 Zestawienie zasadniczych opinii... 403 Chrześcijańska koncepcja człowieka w społeczeństwie... 405 Ewolucja chrześcijańskiej koncepcji społeczeństwa... 407 Wspólnota, społeczność, społeczeństwo masowe... 409 Uściślenie pojęć... 410 Czym właściwie jest społeczeństwo masowe?... 411 Skutki masowego charakteru współczesnych form życia... 414 Rozdział 32. Podstawy zasad wartościowania w zakresie życia społecznego... 416 Pozycja dobra wspólnego... 418 Przesłanki teoretyczne... 419 Rozwój pojęcia i bliższe określenie dobra wspólnego... 420 Rozwój pojęcia... 420 Pojęcie moralne... 422 Racja stanu... 423 Treść i zakres pojęcia... 424 Dobro wspólne jako społeczna zasada moralna... 425 Dlaczego dobro wspólne?... 426 Konieczność konkretyzacji dobra wspólnego... 427 Dobro wspólne a wolność i władza... 428 Polityka i dobro wspólne... 429 Dobro wspólne i gospodarka... 430 Powszechne dobro wspólne... 432 Kto realizuje dobro wspólne?... 432 Godność osoby ludzkiej... 435 Uniwersalizm godności człowieka... 437 Powiązanie godności człowieka z osobą ludzką... 437 Uzasadnienia godności człowieka... 438 Uzasadnienia świeckie... 438
16 Katolicka nauka społeczna Uzasadnienia związane z naturą ludzką... 438 Racje aktualne... 439 Uzasadnienia religijne... 440 Czym jest godność osoby ludzkiej co z niej wynika?... 440 Swoista wyższość osoby nad społecznością... 441 Dobro osoby a dobro społeczności... 442 Historia i aktualność problemu... 442 Trzy teorie na temat stosunku jednostki do społeczeństwa... 444 Rozdział 33. Uprawnienia i obowiązki... 448 Nienaruszalne prawa osoby... 448 Charakterystyka ogólna praw osoby... 449 Źródła praw człowieka... 449 Szczególny charakter praw człowieka... 449 Ograniczenia... 450 Deklarowanie praw człowieka... 451 Akty ograniczania samowoli... 451 Deklaracje praw człowieka... 452 Deklaracje kościelne... 453 Systematyka praw człowieka i bliższe ich omówienie... 455 Systematyka praw człowieka... 455 Prawo do życia fizycznego... 456 Prawo do życia duchowego... 457 Prawo do życia religijnego... 458 Prawo do życia rodzinnego... 459 Prawo do dóbr gospodarczo-społecznych... 460 Prawo do życia społeczno-politycznego... 461 Relacja między politycznymi a ekonomicznymi prawami człowieka... 461 Chrześcijański system praw osoby ludzkiej... 463 Ochrona praw człowieka... 470 Ocena możliwości... 470 Wychowanie do praw człowieka... 472 Sprawa dochodzenia swoich praw przez jednostkę lub grupę społeczną... 477 Wymagania i prawa życia społecznego... 478
Spis treści 17 Pomocniczość życia społecznego... 478 Prawa życia społecznego... 482 Wyższość dobra wspólnego nad prywatnym dobrem jednostki... 483 Człowiek w służbie społeczeństwa... 484 Społeczny wymiar sensu życia... 486 Rozdział 34. Zasady i cnoty życia społecznego... 489 Moralne zasady życia społecznego... 490 Pojęcie i podział zasad etyczno-społecznych... 490 System zasad etyczno-społecznych... 492 Społeczne wartości podstawowe... 494 Cnoty życia społecznego... 495 Źródła doktryny... 496 Sprawiedliwość społeczna... 498 Sprawiedliwość społeczna jako wartość... 502 Miłość społeczna... 503 Zasada społeczna... 503 Czy sprawiedliwość potrzebuje miłości?... 504 Sprawiedliwość i miłość społeczna... 505 Rozdział 35. Współczesne ideologie społeczne... 506 Określenie, główne funkcje i podział ideologii... 506 Główne funkcje ideologii... 507 Podział ideologii... 507 Bliższe omówienie... 508 Indywidualizm społeczny... 509 Liberalizm gospodarczy... 510 Kapitalizm... 511 Socjalizm... 513 Komunizm... 514 Faszyzm... 515 Teologia wyzwolenia... 517 Personalizm-solidaryzm chrześcijański... 518 Katolicka nauka społeczna wobec ideologii... 520 Katolicka nauka społeczna jako jedna z wielu istniejących ideologii?... 521
18 Katolicka nauka społeczna Katolicka nauka społeczna jako ideologia kapitalizmu?... 524 Katolicka nauka społeczna jako tak zwana trzecia droga?... 525 Ideologia a katolicka nauka społeczna... 527 Stanowisko nauki Kościoła... 530 Przykładowe zestawy pytań do części III... 531 CZĘŚĆ IV. PRZESTRZEŃ MIĘDZYLUDZKA... 533 Rozdział 36. Realizacja zasad moralnych... 535 Różnorodność form życia społecznego człowieka... 536 Formy relacji społecznych... 536 Relacje pomiędzy społecznościami... 539 Zasady działania... 540 Rozdział 37. Wspólnota małżeńska i rodzinna... 545 Rodzina w ujęciu socjologicznym... 546 Podstawowe pojęcia... 547 Rodzina nuklearna... 547 Rodzina poszerzona... 548 Rodzina poligamiczna... 548 Przegląd różnych kultur... 548 Zakładanie rodzin... 548 Systemy ustalania pochodzenia... 551 Modele władzy... 552 Teoretyczna analiza rodziny... 553 Uniwersalne funkcje rodziny... 553 Dysfunkcje rodziny w świetle teorii konfliktu... 554 Przyszłość rodziny... 555 Inne modele związków... 555 Spór wokół aborcji... 556 Komentarz końcowy... 557 Kościół o rodzinie... 558 Podstawowe wartości rodziny... 560 Rzeczywistość Kościoła w rodzinie... 562 Specyficzna i niezbywalna przestrzeń rodziny... 563 Rodzina dobrem publicznym... 565
Spis treści 19 Rodzina a państwo... 567 Prawa rodziny... 570 Źródła kryzysu współczesnej rodziny... 574 Zespół ideologiczny... 574 Zespół społeczno-gospodarczy... 575 Rodzina i kultura... 576 Rozdział 38. Wspólnota zawodowa... 578 Praca ludzka... 579 Określenie pracy ludzkiej... 579 Jaki jest ontologiczny status pracy?... 581 Funkcje pracy ludzkiej... 581 Praca jest kontynuacją stwórczego dzieła Bożego (LE 25)... 581 Funkcja religijno-soteriologiczna pracy (LE 27)... 582 Funkcja personalistyczno-socjologiczna pracy (LE 8-9)... 582 Praca jako wartość w ujęciu historycznym... 583 Obowiązek pracy... 585 Prawo do pracy... 586 Motywacja i cele pracy... 586 Alienacja pracy... 587 Moralność pracy... 589 Moralność czynów wewnętrznych i zewnętrznych... 589 Dobro i zło przedmiotem moralności pracy... 591 Cnota pracodzielności... 591 Praca a człowiek w świetle encykliki Jana Pawła II Laborem exercens... 595 Dziedzictwo cywilizacji próżniaczych... 595 Stanowisko chrześcijaństwa... 596 Nowoczesne cywilizacje pracy... 597 Personalistyczny wymiar pracy... 598 Uciążliwość pracy... 599 Chrześcijańska duchowość pracy... 600 Zawód jako funkcja w społeczeństwie... 601 Określenie zawodu... 601 Społeczność zawodowa w ujęciu historycznym... 603 Pochodzenie i istota społeczności zawodowej... 605
20 Katolicka nauka społeczna Uprawnienia i obowiązki... 607 Prawo do autonomii... 608 Obowiązek współpracy społeczności zawodowej na rzecz całości społecznej, czyli państwa... 609 Pracownicze związki zawodowe... 609 Określenie. Struktura. Zadania... 609 Etyczne aspekty strajku... 612 Związki zawodowe w świetle nauki społecznej Kościoła... 613 Rozdział 39. Życie w ramach ojczyzny i narodu... 617 Historia filozoficzno-etycznej myśli o narodzie... 618 Klasyfikacja stanowisk... 621 Wielość form życia narodowego... 621 Geneza i określenie narodu... 623 Kształtowanie się kultury i świadomości narodowej... 623 Określenie narodu... 624 Teologia narodu... 626 Prawa narodu... 627 Mniejszości narodowe... 628 Obowiązki jednostki wobec narodu... 629 Naród i Ojczyzna... 630 Naród a państwo... 631 Naród a Kościół... 632 Narody w myśli Kościoła... 633 Od XIX wieku do II wojny światowej... 633 Jan XXIII: Potrzeba władzy międzynarodowej... 634 Paweł VI: Problem nacjonalizmów w Trzecim Świecie... 635 Jan Paweł II: Kulturowa suwerenność narodu... 636 Ciągłość w nieciągłości... 637 Rozdział 40. Zasady moralne w zakresie życia państwowego... 640 Analiza socjologiczna państwa... 643 Koncepcje państwa... 644 Fazy kształtowania się państwa... 646 Typologie państwa... 647 Państwo i jego funkcje... 648
Spis treści 21 Władza państwowa... 650 Dwa modele sprawowania władzy państwowej... 651 Państwo w aspekcie filozoficzno-etycznym... 653 Co to jest państwo?... 654 Cel państwa problem dobra wspólnego... 656 Współczesne koncepcje państwa... 660 Ustrój państwa... 662 Demokracja czy demokracje?... 663 Chrześcijańskie podstawy demokracji... 666 Demokratyczne państwo konstytucyjne... 671 Państwo jako podmiot przemocy... 679 Prawa i obowiązki obywatelskie... 681 Cnoty obywatelskie... 682 Prawa obywatela... 682 Obowiązki obywatelskie... 686 Państwo a Kościół... 687 Państwo i Kościół różnią się od siebie i są ze sobą powiązane... 688 Stosunek: państwo-kościół w ujęciu historycznym i współczesnej praktyce... 690 Kościół nad państwem... 690 Państwo nad Kościołem... 692 Państwo i Kościół... 695 Konieczność współpracy państwa i Kościoła... 698 Konkordat... 701 Przemówienie papieża Jana Pawła II: Konkordat wielkim zadaniem dla obecnych i przyszłych pokoleń... 701 Rozdział 41. Społeczność międzynarodowa... 705 Społeczność ludzkości... 705 Globalne wymiary sprawiedliwości... 709 Radykalna współzależność... 709 Zasady współdziałania... 716 Potrzeba nowych struktur sprawiedliwości i pokoju... 722 Degradacja środowiska naturalnego jako problem międzynarodowy... 730
22 Katolicka nauka społeczna Przykładowe zestawy pytań do części IV... 735 ANEKS... 739 Aneks nr I. Kard. Gerhard Müller, Normy etyczne, jeśli są jasne i pewne, nie podlegają kompromisom... 741 Aneks nr II. Odpowiedzi na pytania sprawdzające... 747 Wybrana literatura... 761 Wykaz skrótów... 775