Informacja o jakości wód Dunajca w latach 1998-2004 1 WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W KRAKOWIE DELEGATURA W TARNOWIE w latach 1998-2004 Materiał na konferencję organizowaną 10.06.2005 przez NOT - Oddział w Tarnowie Opracowanie wykonano w Dziale Monitoringu Środowiska Delegatura WIOŚ w Tarnowie Autor: Teresa Reczek Skład i grafika: Teresa Prajsnar TARNÓW, czerwiec 2005
Informacja o jakości wód Dunajca w latach 1998-2004 2 Dunajec Prawy dopływ rzeki Wisły II rzędu o łącznej długości 251 km. Za źródłowy odcinek Dunajca przyjmuje się Czarny Dunajec, który powstaje z połączenia dwóch potoków Chochołowskiego i Kościeliskiego. W km 199,2 Czarny Dunajec łączy się z Białym Dunajcem i od tego punktu rozpoczyna swój bieg rzeka Dunajec. Między 154,0 a 171,0 km Dunajec stanowi granicę państwa ze Słowacją. W 173,3 km biegu rzeki położony jest zespół zbiorników wodnych Czorsztyn-Nidzica- Sromowce Wyżne, w 80 km zapora Rożnowska, a w 67,5 km zapora w Czchowie. Do Wisły uchodzi Dunajec w 160,6 km jej biegu, przyjmując w km 111,8 największy dopływ Poprad, a w km 30,3 Białą Tarnowską. Średni spadek Dunajca - 5,5, zaś spadek na odcinku Czchów -ujście do Wisły - 0,7. Powierzchnia całkowita zlewni Dunajca wynosi 6 804 km 2. Zlewnię Dunajca można podzielić na dwie części: - część karpacka, którą zamyka wodowskaz Zgłobice - część nizinna położona w obrębie Kotliny Sandomierskiej. Charakterystyka gospodarcza zlewni: - w części karpackiej zlewnia o charakterze rolniczo-rekreacyjnym, - w części nizinnej zlewnia o charakterze rolniczo-przemysłowym, z głównym ośrodkiem jakim jest Tarnów. Dunajec jest zarówno odbiornikiem ścieków jak i źródłem zaopatrzenia w wodę pitną: - w górnym biegu główne źródło zanieczyszczeń stanowią ścieki komunalne z Zakopanego oraz ścieki komunalne z udziałem ścieków garbarskich z Nowego Targu i Bukowiny Tatrzańskiej, - w środkowym biegu odprowadzane są ścieki komunalne i przemysłowe z Nowego Sącza, - w biegu dolnym głównymi źródłami zanieczyszczeń są, odprowadzane sieciami kanalizacji, ścieki bytowo-gospodarcze i komunalne oraz ścieki przemysłowe, - na całej długości źródłem zanieczyszczeń są ścieki socjalno-bytowe odprowadzane w sposób niezorganizowany i spływy obszarowe. Wody Dunajca stanowią główne źródło zaopatrzenia w wodę pitną miast: Nowy Sącz, Stary Sącz, Brzesko i Tarnów. Dolina Dunajca to korytarz ekologiczny rangi międzynarodowej zaliczony do europejskiej sieci ekologicznej ECONET. Zgodnie z Wykazami wód sporządzonymi przez RZGW Kraków wody zlewni Dunajca są przeznaczone do: - zaopatrzenia w wodę pitną (wody powierzchniowe i podziemne), - bytowania ryb łososiowatych i karpiowatych, - celów rekreacyjnych na odcinku od źródeł do Zbiornika Czchowskiego włącznie.
Informacja o jakości wód Dunajca w latach 1998-2004 3 Rysunek 1. Podział zlewni Dunajca.
Informacja o jakości wód Dunajca w latach 1998-2004 4 Jakość wód Dunajca w okresie 1998 2003 W okresie tym badania wód Dunajca prowadzone były w 13 punktach kontrolnopomiarowych, w tym: - w 10 punktach sieci krajowej ( w tym 2 punkty sieci europejskiej EUROWATERNET) - w 3 punktach sieci regionalnej. W ocenie ogólnej, obejmującej stan fizyko-chemiczny, bakteriologiczny i hydrobiologiczny wód, w roku 1998: - nie stwierdzono wód I i II klasy czystości - III klasie odpowiadało 81,3% wód, - nie odpowiadało normom 18,7% W roku 2003: - nie stwierdzono wód I klasy czystości, - II klasie odpowiadało 53,9% wód, - III klasie odpowiadało 39,4% wód, - nie odpowiadało normom 6,7% O klasyfikacji takiej decydowały zarówno zanieczyszczenia fizyko-chemiczne jak i bakteriologiczne. Oceny według kryteriów fizyko-chemicznych, bakteriologicznych i ocenę ogólną przedstawiają rysunki. W okresie 1998-2003 jakość wód Dunajca uległa zdecydowanej poprawie: - ok.3-krotnie zmniejszył się udział odcinków poza klasyfikacją, - ok.2-krotnie zmniejszył się udział odcinków w III klasie czystości, - wody klasy II w roku 2003 stanowiły ponad 50% Zgodnie z zasadą continuum river jakość wód rzeki jest przede wszystkim wynikiem antropopresji tj. działalności człowieka w zlewni. Odzwierciedlenie mają działania pozytywne i negatywne, które przedstawiono na przykładach. 1. Zanieczyszczenie wód Białego Dunajca ilość, rodzaj i lokalizacja źródeł. 2. Efekty porządkowania gospodarki wodno ściekowej w dolnym biegu Dunajca.
Rysunek 2 Ocena jakości wód Dunajca w 1998 roku Informacja o jakości wód Dunajca w latach 1998-2004 5
Rysunek 3. Ocena jakości wód Dunajca w 2003 roku. Informacja o jakości wód Dunajca w latach 1998-2004 6
Informacja o jakości wód Dunajca w latach 1998-2004 7 Ocena ogólna 2003 2002 2001 2000 1999 1998 0% 20% 40% 60% 80% 100% klasa I klasa II klasa III non Rysunek 4. Zmiany jakości wód Dunajca w ocenie ogólnej w latach 1998-2003 Rysunek 5. Lokalizacja źródeł zanieczyszczeń wód Białego Dunajca w powiatach nowotarskim i tatrzańskim w 2003 roku
Informacja o jakości wód Dunajca w latach 1998-2004 8 stężenie [mg/l] 8 7 6 5 4 3 2 BZT 5 Biskupice Radłowskie Zgłobice uruchomienie TGOŚ przełączenie ścieków z m.tarnowa na TGOŚ I klasa stężenie [mg/l] 2 1,5 1 0,5 Azot amonowy 1 0 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 40 ChZT-Cr 0,2 0,18 Azot azotynowy stężenie [mg/l] 30 20 10 stężenie [mg/l] 0,16 0,14 0,12 0,1 0,08 0,06 0,04 0 0,02 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 0,4 0,35 Fosfor ogólny 6 5 Azot ogólny stężenie [mg/l] 0,3 0,25 0,2 0,15 0,1 0,05 stężenie [mg/l] 4 3 2 1 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 stężenie [mg/l] Fosforany 0,5 0,45 0,4 0,35 0,3 0,25 0,2 0,15 0,1 0,05 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 wielokrotność przekroczeń normy dopuszczalnej w I klasie czystości Miano Coli 1100 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Rysunek 6. Zmiany stężeń wybranych wskaźników w latach 1994-2003 w punktach pomiarowo-kontrolnych w dolnym biegu Dunajca: Zgłobice, Biskupice Radłowskie.
Informacja o jakości wód Dunajca w latach 1998-2004 9 2004 rok Członkostwo Polski w Unii Europejskiej, związane z tym zmiany prawa krajowego w zakresie ochrony wód i gospodarowania nimi, rozpoczęcie wdrażania Dyrektywy 2000/60/WE wprowadziło w roku 2004 zmiany zasad, zarówno w zakresie badania jak i ocen jakości wód. Zgodnie z Programem Państwowego Monitoringu Środowiska na lata 2004-2005, rok 2004 był pierwszym rokiem dostosowywania do wymogów Unii Europejskiej sieci monitoringu i zakresu analitycznego badań, wdrażania nowych metodyk i osiągania wymaganych precyzji metod (dokładności oznaczeń). Stosownie do specyfiki i warunków ekologicznych w poszczególnych zlewniach, przeznaczenia wód, planowanych przedsięwzięć w zakresie ochrony wód, badania ukierunkowano głównie na: ocenę ogólną jakości wód według rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji i prezentacji stanu tych wód (Dz.U. Nr 32/2004 poz.284) tzw. ocenę wg 5 klas ocenę narażenia wód powierzchniowych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych oraz ocenę stopnia eutrofizacji wód powierzchniowych, identyfikację jakości wód w zależności od aktualnego ich przeznaczenia: badania dla oceny jakości wód pod kątem ich przydatności do bytowania ryb w warunkach naturalnych, badania dla oceny jakości wód pod kątem wykorzystania ich do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia Badania wód Dunajca w roku 2004 prowadzone były w 11 punktach. W ocenie ogólnej wykonanej według rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji i prezentacji stanu tych wód - wody dobrej jakości (II klasy) stanowiły 23,4%, - wody zadowalającej jakości (III klasy) stanowiły 76,6%. Ocena wykonana według rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 27 listopada 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia (Dz. U.Nr 204/2002 poz.1728) wskazuje, że: - wody Dunajca ujmowane do zaopatrzenia ludności większości odpowiadają kategorii A2 tj wymagają typowego uzdatniania fizycznego i chemicznego, w szczególności utleniania wstępnego, koagulacji, flokulacji, dekantacji, filtracji, dezynfekcji (chlorowania końcowego), - wody ujmowane dla zaopatrzenia Nowego Sącza odpowiadają kategorii A3, co oznacza, że woda wymaga wysokosprawnego uzdatniania fizycznego i chemicznego, w szczególności utleniania, koagulacji, flokulacji, dekantacji, filtracji, adsorpcji na węglu aktywnym, dezynfekcji (ozonowania, chlorowania końcowego).
Informacja o jakości wód Dunajca w latach 1998-2004 10 Zgodnie z przeznaczeniem wód Dunajec na całej długości winien prowadzić wody odpowiadające wymaganiom ryb łososiowatych, czyli takie, które umożliwiają bytowanie w nich zarówno ryb łososiowatych jak i karpiowatych. Badania jakości wód prowadzone według rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 4 października 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych (Dz. U. Nr 176/2002, poz. 1455), wykazały, że: - jedynie w okolicach Gołkowic (119 km biegu Dunajca) wody spełniały wymagania dla bytowania ryb karpiowatych, - na pozostałych odcinkach nie są spełnione wymagania ani dla bytowania ryb łososiowatych ani karpiowatych. Przyczyną takiego stanu jest nadmiar związków azotu w wodach Dunajca w stosunku do wartości wymaganych dla bytowania ryb. Mimo niekorzystnej oceny spełniania warunków dla bytowania ryb, ocena zanieczyszczenia wód Dunajca związkami azotu ze źródeł rolniczych wykonana wg rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U. Nr 241/2002, poz.2093) wskazuje, że wody Dunajca nie są zagrożone tymi zanieczyszczeniami, nie stwierdzono również eutrofizacji wód. W przypadku oceny według 5 klas i oceny jakości wód ujmowanych do zaopatrzenia ludności o końcowej klasyfikacji decydowały zanieczyszczenia bakteriologiczne, a ich przebieg zobrazowano na wykresie.
Informacja o jakości wód Dunajca w latach 1998-2004 11 Rysunek 7. Klasyfikacja ogólna wód w 2004 roku wg 5 klas
Informacja o jakości wód Dunajca w latach 1998-2004 12 Rysunek 8. Klasyfikacja wód Dunajca ujmowanych w 2004 roku do celów zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do picia.
Informacja o jakości wód Dunajca w latach 1998-2004 13 Rysunek 9. Ocena wód Dunajca w 2004 roku pod względem wymagań jakim powinny odpowiadać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych
Informacja o jakości wód Dunajca w latach 1998-2004 14 Liczba bakterii grupy coli typu kałowego 9000 średnioroczna maksymalna minimalna [liczba bakterii w 100 ml] 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 Ujście Jezuickie km 0,5 11 Dunajec 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 punkty pomiarowe Biskupice Radłowskie km 19,4 10 Liczba bakterii grupy coli 60000 średnioroczna maksymalna minimalna Zgłobice km 38,6 9 [liczba bakterii w 100 ml] 50000 40000 30000 20000 10000 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 punkty pomiarowe Piaski Drużków km 65,0 7 Zb.Czchowski Dąbrowa-Kamieniołom km 101,1 Świniarsko km 110,8 5 Zakliczyn km 52,3 6 8 Zb. Rożnowski Czarny Dunajec Waksmund km 196,2 Biały Dunajec 1 2 Harklowa km 187,2 Zb. Sromowce Zb.Czorsztyński 3 4 Gołkowice km 119,0 Czerwony Klasztor km 163,8 Rysunek 10. Wskaźniki bakteriologiczne wzdłuż biegu Dunajca w 2004 roku, decydujące o klasyfikacji końcowej w przypadku oceny według 5 klas i oceny jakości wód ujmowanych do zaopatrzenia ludności
Informacja o jakości wód Dunajca w latach 1998-2004 15 Jakość wód zbiorników zaporowych w roku 2004. W roku 2004 badaniami objęto wszystkie zbiorniki zaporowe znajdujące się w zlewni Dunajca tj. Czorsztyn-Sromowce i Rożnów-Czchów. Prowadzono badania warstwy powierzchniowej i naddennej. Ocena jakości wód przedstawia się następująco: - jedynie w zbiorniku Sromowce stwierdzono wody dobrej jakości (II klasy) w obydwu warstwach, - warstwa naddena najsilniej jest zanieczyszczona w zbiorniku Czchowskim (III klasa), a warstwa powierzchniowa w zbiorniku Czorsztyńskim (IV klasa wody niezadowalającej jakości), - w zbiorniku Rożnowskim większe zanieczyszczenie stwierdzono w warstwie powierzchniowej (III klasa) niż w naddennej (II klasa). Woda żadnego ze zbiorników, w obydwu warstwach, nie spełnia wymogów dla bytowania ryb. Rysunek 11. Ocena jakości wód w zbiornikach w zlewni Dunajca w 2004 roku. `
Informacja o jakości wód Dunajca w latach 1998-2004 16 W zlewni Dunajca realizowane są obecnie 3 programy, których celem bezpośrednio lub pośrednio jest ochrona i poprawa jakości wód. 1. Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych Wypełnienie zobowiązań Polski, przyjętych w Traktacie Akcesyjnym Polski do Unii Europejskiej, wymagać będzie w okresie do 2015r. budowy, rozbudowy, modernizacji oczyszczalni ścieków komunalnych i systemów kanalizacji zbiorczej. W Traktacie Akcesyjnym sformułowane zostały cele pośrednie, a mianowicie: * do 31 grudnia 2005r. zgodność z Dyrektywą powinna być osiągnięta w 674 aglomeracjach, z których ładunki zanieczyszczeń biodegradowalnych stanowią 69% całkowitego ładunku tych zanieczyszczeń pochodzącego z aglomeracji, * do 31 grudnia 2010 r. zgodność z Dyrektywą powinna być osiągnięta w 1069 aglomeracjach, których ładunki zanieczyszczeń im przypisywane stanowią 86% całkowitego ładunku tych zanieczyszczeń pochodzącego z aglomeracji * do 31 grudnia 2013 r. zgodność z Dyrektywą powinna być osiągnięta w 1165 aglomeracjach, z których ładunki zanieczyszczeń stanowią 91% całkowitego ładunku tych zanieczyszczeń pochodzących z aglomeracji. Dla osiągnięcia powyższych celów opracowano w roku 2003 Krajowy program oczyszczania ścieków komunalnych, który określa zgodnie z wymogiem ustawy z dnia 18 lipca 2001r. - Prawo wodne, przedsięwzięcia w zakresie budowy, rozbudowy, modernizacji zbiorczych sieci kanalizacyjnych oraz oczyszczalni ścieków komunalnych, a także terminy ich realizacji niezbędne dla realizacji zapisów Traktatu Akcesyjnego. Realizacja zadań Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych w zlewni Dunajca obejmie łącznie 62 aglomeracje, w których budowane będą nowe oczyszczalnie i sieci kanalizacji zbiorczych, bądź modernizowana będzie już istniejąca infrastruktura.
Informacja o jakości wód Dunajca w latach 1998-2004 17 Rysunek 12. Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych na lata 2003-2015 w zlewni Dunajca.
Informacja o jakości wód Dunajca w latach 1998-2004 18 2. Program małej retencji Województwo małopolskie charakteryzuje się największą w Polsce ilością opadów i sprzyjającą ich odpływowi rzeźbą terenu. Średni odpływ ok. 10 l/s/km 2 jest prawie dwukrotnie wyższy od przeciętnego dla Polski, co wskazuje na potrzebę zwiększenia sztucznej retencji. Województwo małopolskie jest obszarem szczególnie zagrożonym powodzią. Retencjonowanie wody i ochrona przed powodzią to podstawowe zadania zbiorników małej retencji. Program małej retencji województwa małopolskiego obejmuje obszar całego województwa małopolskiego o powierzchni całkowitej 15 189,7 km 2 (łącznie 182 gminy) na terenie bezpośredniej zlewni Wisły oraz następujących jej głównych dopływów: Lewobrzeżnych: Przemszy, Prądnika, Dłubni, Szreniawy Prawobrzeżnych: Skawy, Raby, Uszwicy, Dunajca z Łososiną i Białą, Wisłoki z Ropą. Zbiorniki małej retencji uwzględnione w programie będą lokalizowane na dopływach w zlewniach w/w rzek na terenie 62 gmin w 17 powiatach. W zlewni Dunajca przewiduje się lokalizację 29 zbiorników o łącznej pojemności 9131 tys m 3 jako górną granicę wielkości zbiornika przyjęto pojemność użytkową 5 mln m 3, jako dolną granicę przyjęto następujące parametry: piętrzenie nie mniejsze niż 1,5m bez określania dolnej granicy pojemności. W Programie nie uznano za zbiorniki małej retencji maleńkich zbiorników o powierzchni rzędu 10 do kilkudziesięciu arów i pojemności mniejszej od około 20 tys.m 3 przewidywanych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.
Informacja o jakości wód Dunajca w latach 1998-2004 19 Tabela. Zbiorcze zestawienie elementów Programu w zlewni Dunajca. 3. Krajowy Program Rolnośrodowiskowy Program Rolnośrodowiskowy adresowany jest do rolników gospodarujących na powierzchni, co najmniej 2 ha użytków rolnych, a w przypadku gospodarstwa ekologicznego na powierzchni 1ha użytków rolnych. Udział w Programie jest dobrowolny i realizowany na podstawie umowy zawieranej przez rolnika z Agencją Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Program w gospodarstwie rolnym musi trwać, co najmniej 5 lat. Zadania Programu Rolnośrodowiskowego propagowanie dobrej praktyki rolniczej, rozwój rolnictwa ekologicznego, zachowanie różnorodności biologicznej gatunków i siedlisk, ochrona gleb przed erozją, ochrona wód przed zanieczyszczeniami pochodzącymi z rolnictwa, zachowanie zasobów genetycznych lokalnych ras zwierząt gospodarskich i odmian roślin, kształtowanie krajobrazu.
Informacja o jakości wód Dunajca w latach 1998-2004 20 W celu powiązania działań rolnośrodowiskowych z obszarami problemowymi, na terenie wszystkich województw wyznaczono strefy priorytetowe, na których będą realizowane określone pakiety Rolnośrodowiskowe. Zlewnia Dunajca należy do 2 stref priorytetowych zakwalifikowanych do I fazy wdrażania. Granica Województwa Granica Powiatu Granica Gminy Strefa 1 (Zachodnia) Strefa 9 (Południowo- Zachodnia) Strefa 2 (Ojcowsko- Jurajska) Strefa 10 (Środkowa) Strefa 7 (Kostrzyńsko -Gorczańska) Strefa 3 (Północna) Strefa 4 (Doliny Dunajca) Strefa 6 (Popradzka) Strefa 5 (Beskidzka) Granica stref priorytetowych Schamatu II KPR - pierwsza faza wdrażania Granica stref priorytetowych Schamatu II KPR - druga faza wdrażania Obszar gmin zakwalifikowanych do Schematu II KPR Strefa 8 (Tatrzańska) źródło:serwis internetowy Wrota Małopolski Krajowy Program Rolnośrodowiskowy Rysunek 13. Rozmieszczenie przestrzenne stref priorytetowych wdrażania KPR w Małopolsce - pierwsza i druga faza wdrażania Tabela. Charakterystyka stref priorytetowych pierwszej i drugiej fazy wdrażania - podstawowe dane liczbowe Liczba gmin Powierzchnia w ha % UR Powierzchnia szacunkowa UR w ha Liczba gospodarstw Strefa Północna 15 123 643,73 77,77 25 891 Strefa Doliny Dunajca 16 131 009,18 65,13 27 111 Strefa Popradzka 11 97 006,63 36,17 9 984 Strefa Kostrzyńsko-Gorczańska 11 106 991,00 48,05 14 851 Razem 1 faza KPR 59 458 650,54 56,78 260 420 77 837 Strefa zachodnia 14 66 446,38 61,63 13 973 Strefa ojcowsko-jurajska 12 82 472,74 53,90 5 596 Strefa beskidzka 6 91 984,43 32,17 7 693 Strefa tatrzańska 5 45 672,00 38,73 7 530 Strefa południowo-zachodnia 6 74 103,95 58,87 14 265 Strefa środkowa 3 23 165,00 61,26 6 766 Razem 2 faza KPR 46 383 844,50 76,64 294 170 55 823