Uwarunkowania produkcji energii odnawialnej ze źródeł rolniczych Autor: Jan Krzysztof Ardanowski, współpraca Kazimierz śmuda, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi ( Czysta Energia wrzesień 2007) Do czasu, kiedy cały potencjał produkcyjny rolnictwa będziemy zmuszeni wykorzystywać do produkcji Ŝywności, a stanie się to być moŝe juŝ za 15, 30, 50 lub więcej lat, zamiast ograniczać produkcję rolną, moŝna wolny potencjał rolnictwa zaprząc do wytwarzania energii. Korzyści płynące z rozwoju produkcji energii odnawialnej ze źródeł rolniczych i spełniające społeczne oczekiwania to: stabilizacja produkcji rolniczej dzięki przesunięciu części upraw na cele energetyczne, utrzymanie potencjału produkcyjnego polskiego rolnictwa na poziomie zapewniającym bezpieczeństwo Ŝywnościowe Polski, zmniejszanie uzaleŝnienia Polski od importowanej energii, ograniczanie emisji gazów cieplarnianych oraz tworzenie nowych miejsc pracy w otoczeniu rolnictwa. W warunkach Polski najbardziej perspektywicznym kierunkiem rozwoju energii odnawialnej jest produkcja biomasy na cele energetyczne zarówno do produkcji paliw płynnych, jak i na cele grzewcze. Zadanie dla rządu to stworzenie warunków, pozwalających na osiąganie w najbliŝszym okresie wymienionych wyŝej korzyści. Rosnące ceny paliw ropopochodnych przy relatywnie malejących cenach głównych płodów rolnych stwarzają coraz lepsze warunki ekonomiczne do produkcji biomasy na cele energetyczne. Rozwiązania prawne zawarte w ustawach Przy uwzględnieniu wszystkich czynników przygotowane zostały prawne podstawy do rozwoju rynku energii ze źródeł odnawialnych. Weszły w Ŝycie ustawy o biokomponentach do paliw płynnych i biopaliwach oraz o systemie monitorowania i kontrolowania jakości paliw i biopaliw. Zobowiązały one m.in. Radę Ministrów do przyjęcia wieloletniego programu promocji biopaliw i innych paliw odnawialnych. Przygotowywany program na lata 2008-2014 zakłada np. wieloletnie zwolnienia i obniŝki stawek podatku akcyzowego dla biokomponentów, biopaliw i innych paliw odnawialnych, wsparcie finansowe w ramach Narodowej Strategii Spójności, ze środków publicznych, w tym funduszy UE, inwestycji w zakresie wytwarzania biokomponentów, biopaliw i innych paliw odnawialnych. Ponadto co najmniej dwukrotnie wyŝsze od określonego w Narodowym Celu Wskaźnikowym wsparcie dla transportu publicznego, działającego w aglomeracjach miejskich, w uzdrowiskach i na obszarach ochrony środowisk naturalnych, wykorzystującego biopaliwa ciekłe lub inne paliwa odnawialne. Oprócz tego wsparcie badań nad opracowywaniem nowych rodzajów biopaliw ciekłych i innych paliw odnawialnych, związanych z tym nowych rozwiązań konstrukcyjnych i wdroŝeń eksploatacyjnych, a takŝe wsparcie programów edukacyjnych promujących szerokie wykorzystanie biopaliw ciekłych i innych paliw odnawialnych oraz pomoc dla producentów surowców do wytwarzania wszelkich paliw odnawialnych. Zawarte w prawie rozwiązania umoŝliwiają rolnikom, grupom rolników i grupom producentów rolnych wytwarzanie biopaliw na własny uŝytek, dają moŝliwość zaopatrywania w biopaliwo o parametrach eksploatacyjnych ustalanych przez właścicieli pojazdów firmowych (flot). Ponadto umoŝliwiają prowadzenie skutecznego monitoringu oraz kontroli jakości paliw oraz biopaliw ciekłych przez rządowe instytucje kontrolne, gwarantujące społeczeństwu bezpieczeństwo przy korzystaniu z biopaliw.
TakŜe w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 przewidziano moŝliwości wspierania rozwoju energetyki odnawialnej. Spośród czterech priorytetowych kierunków wsparcia obszarów wiejskich, nazywanych osiami, w dwóch moŝna wskazać ścieŝki pozwalające na dofinansowanie rozwoju produkcji energii odnawialnej ze źródeł rolniczych. W tzw. Osi 1 Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego wymienić naleŝy następujące działania: działanie Ułatwianie startu młodym rolnikom polega na przyznawaniu beneficjentom jednorazowej premii w wysokości 50 tys. zł, która powinna być wykorzystana na modernizację gospodarstwa i moŝe być spoŝytkowana równieŝ na rzecz produkcji i/lub stosowania energii odnawialnej. działanie Modernizacja gospodarstw rolnych beneficjentami będą wszystkie podmioty prowadzące działalność rolniczą. Pomoc w wysokości od 20 tys. do 500 tys. zł moŝe być przeznaczona m.in. na budowę lub remont połączony z modernizacją budynków słuŝących prowadzeniu działalności rolniczej, w tym na zakup instalacji, nowych maszyn i urządzeń do pozyskiwania energii odnawialnej oraz na zakup instalacji lub budowę elementów infrastruktury technicznej do pozyskiwania energii odnawialnej. Pomoc moŝna takŝe przeznaczyć na zakładanie i modernizację plantacji wieloletnich roślin energetycznych. działanie Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej beneficjentami będą osoby fizyczne, osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, a pomoc wynosić będzie od 100 tys. do 20 mln złotych. Przeznaczyć ją będzie moŝna na budowę, modernizację lub przebudowę budynków, lub budowli stanowiących infrastrukturę zakładów przetwórstwa albo handlu hurtowego produktami rolnymi. Ponadto na zakup i instalację maszyn i urządzeń do przetwarzania, magazynowania lub przygotowywania produktów rolnych do sprzedaŝy, zakup aparatury pomiarowej, kontrolnej albo sterowniczej w procesach produkcji bądź przechowywania, a takŝe na zakup specjalistycznych środków transportu oraz urządzeń słuŝących ochronie środowiska. Zgodnie z wykazem działalności wg Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) projekty w zakresie produkcji biopaliw to: - 15.41 produkcja nieczyszczonych olejów i tłuszczów, - 15.42 produkcja rafinowanych olejów i tłuszczów, - 15.92 produkcja alkoholu etylowego. W tzw. Osi 3 Jakość Ŝycia na obszarach wiejskich i róŝnicowanie gospodarki wiejskiej moŝliwe będzie korzystanie z dwóch działań: działanie RóŜnicowanie w kierunku działalności nierolniczej, którego beneficjentami mogą być rolnicy, ich małŝonkowie oraz domownicy, a pomoc w wysokości do 100 tys. zł przeznaczyć moŝna na wytwarzanie materiałów energetycznych z biomasy. działanie Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw przewidziane dla osób fizycznych i prawnych, prowadzących działalność gospodarczą jako mikroprzedsiębiorstwo (zatrudniające poniŝej 10 osób i mające obrót roczny nieprzekraczający 2 mln euro). Pomocy w wysokości do 500 tys. zł udzielać się będzie z tytułu inwestycji związanych z tworzeniem lub rozwojem mikroprzedsiębiorstw działających m.in. w zakresie wytwarzania materiałów energetycznych z biomasy. Producenci roślin energetycznych mogą takŝe ubiegać się o pomoc ze środków krajowych, udzielaną w postaci dofinansowania do nisko oprocentowanych kredytów preferencyjnych. W ramach kredytów linii inwestycyjnej podstawowej (IP) oraz przeznaczonej dla młodego rolnika
(MR) moŝna otrzymać kredyt na zakładanie plantacji wieloletnich roślin energetycznych. Natomiast na realizację przedsięwzięć inwestycyjnych w zakresie nowych technologii (NT) moŝna otrzymać kredyt na uruchomienie produkcji surowców do produkcji bioetanolu i biokomponentów. Dopłata 45 euro W br. roku weszła w Ŝycie ustawa o płatnościach do gruntów rolnych i płatności cukrowej (DzU z 26 stycznia 2007 r. nr 35, poz. 217, z późn. zm.), pozwalająca na uzyskanie przez producentów roślin energetycznych dopłaty w wysokości 45 euro na hektar zarówno przy produkcji tych roślin na sprzedaŝ, jak i na własny uŝytek. Bardzo wyraźnie dopłaty te wpłynęły na wzrost zainteresowania produkcją przez rolników roślin na cele energetyczne. Pewnym ograniczeniem okazała się jednak relatywnie mała ilość przetwórców gotowych podpisać z rolnikami wieloletnie umowy kontraktacyjne. Wynika to po części z toczącej się ciągle dyskusji na temat systemu podatkowego dla tej branŝy, ale takŝe z faktu, Ŝe rynek ten dopiero rozwija się i zdolności przetwórcze zakładów wykorzystujących surowce energetyczne pochodzenia rolniczego nie są jeszcze zbyt duŝe. Prognozy są jednak optymistyczne. Buduje się obecnie wiele zakładów przetwórstwa roślin oleistych (tłocznie oleju), powstają przetwórnie biomasy na brykiety czy pelety opałowe, modernizuje się kotłownie, przystosowując je do spalania biomasy, projektowanych jest wiele biogazowni, odbudowuje się potencjał przetwórczy gorzelni. Przewiduje się w związku z tym znaczny wzrost zapotrzebowania na surowce rolnicze do celów energetycznych (tabela 1). Tab. 1. Prognoza zapotrzebowania na surowce rolnicze do 2020 r. Zapotrzebowanie Jednostka Lata na: 2006 2007 2008 2009 2010 2020 Uwagi bioetanol tys. m³ 128,42 194,01 290,75 368,14 463,04 1284,24 zboŝa tys. ton 385,26 582,03 872,25 1104,42 1389,12 3852,72 lub alternatywnie okopowe tys. ton 1541,04 2328,12 3489 4417,68 5556,48 15410,88 estry tys. m³ 140,37 226,09 360,91 487,16 648,25 2255,05 rzepak tys. ton 315,83 508,703 812,048 1096,11 1458,56 5073,86 zuŝycia ON wg branŝy paliwowej estry tys. m³ 90,95 139,57 212,21 272,84 348,92 1213,78 rzepak tys. ton 204,64 314,033 477,473 613,89 785,07 2731,01 Prognoza zuŝycia ON wg branŝy MG dla lat 2008-2009 poziom Narodowego Celu Wskaźnikowego został określony na podstawie szacunku własnego
Wykazane zapotrzebowanie na biokomponenty oraz surowce niezbędne do ich wytworzenia jest orientacyjne. W prognozie uwzględniono z jednej strony zapisy ustawy przewidujące, Ŝe co najmniej 7% surowców winno być pozyskane w drodze wieloletniej umowy kontraktacji, a takŝe przesłanki technologiczne umoŝliwiające wytwarzanie estrów z dodatkiem innych olejów. Floty pojazdów zgłaszać będą zapotrzebowanie na paliwa wieloskładnikowe lub przykładowo zawierające duŝy procentowy udział bioetanolu, zastępującego ON w dostosowanych silnikach wysokopręŝnych. W związku z tym moŝliwe jest zastępowanie biokomponentu typowego dla danego rodzaju paliwa innym biokomoponentem. Ustawa w tym zakresie jest elastyczna. Jak pokazuje powyŝsze zestawienie, zapotrzebowanie na surowce rolnicze będzie rosło dość równomiernie do 2010 r., a potem nastąpi jego gwałtowny wzrost. Podobnie przedstawia się zapotrzebowania na biokomponenty ze strony przemysłu paliwowego (tabela 2). Tab. 2. Prognoza zapotrzebowania na surowce rolnicze do celów biopaliwowych do 2020 r. Wyszczególnienie Jednostka Lata 2006 2007 2008 2009 2010 2020 Uwagi NCW % wart. opał. 1,5 2,3 3,5 4,5 5,75 20 NCW %/V 2,4 3,68 5,6 7,2 9,2 32,0 2008-2009 benzyny tys. ton. 4040 3980 3920 3860 3800 3800 benzyna m³ 5351 5272 5192 5113 5033 5033 wg branŝy paliwowej 16-17.03.2006 zapotrzebowanie na biokomponenty tys. m³ 128,42 194,01 290,75 368,14 463,33 1284,24 2008-2009 NCW % wart. opał. 1,5 2,3 3,5 4,5 5,75 20,00 NCW %/V 1,59 2,44 3,71 4,77 6,1 21,22 2008-2009 ON tony 7460 7830 8220 8630 8980 8980 ON m³ 8828 9266 9728 10213 10627 10627
zapotrzebowanie na biokomponenty tys. m³ 140,37 226,09 360,91 487,16 648,25 2255,05 ON m³ 5720 5720 5720 5720 5720 5720 dane MG- 2005 zapotrzebowanie na biokomponenty tys. m³ 90,95 139,57 212,21 272,84 348,92 1213,78 2008-2009 Prognozy dla r. 2020 na podstawie zaleceń zawartych w pkt. 17 preambuły Dyrektywy 2003/30/WE z 8 maja 2003 r. u w sprawie promocji zuŝycia w transporcie biopaliw lub innych paliw odnawialnych (przy załoŝeniu, Ŝe w Polsce 100% paliw odnawialnych będą stanowić biokomponenty). MoŜliwości krajowej produkcji rzepaku, oszacowane jesienią 2006 r., dzięki łagodnej zimie i coraz wyŝszym umiejętnościom rolników, mogą okazać się po zbiorach 2007 r. nieaktualne. Pod koniec maja br. przemysł tłuszczowy szacował zbiory rzepaku w Polsce na 2200 tys. ton. Warto tu podkreślić, Ŝe rzepak nie jest jedyną rośliną oleistą, która moŝe być w warunkach polskich uprawiana. Na przykład na glebach słabszych alternatywą dla rzepaku moŝe okazać się lnianka (zwana teŝ rydzem). TakŜe prognozowane obecnie przeznaczenie olejów roślinnych jako surowca do produkcji bioestrów moŝe wkrótce okazać się nieaktualne z uwagi na rozwijające się w szybkim tempie technologie bezpośredniego zasilania silników czystymi olejami roślinnymi (bez konieczności ich estryfikacji). Warto takŝe wspomnieć o technologiach wykorzystania do celów paliwowych etanolu. Coraz powszechniej konstruuje się dzisiaj silniki typu FFV, przystosowane do zasilania róŝnymi paliwami (benzynami z róŝnym dodatkiem etanolu nawet do 85%). Firma Scania oferuje dieslowskie (czyli wysokopręŝne) silniki duŝej mocy (do autobusów i cięŝarówek), zasilane paliwem w 92% składającym się z etanolu. Nasi zachodni sąsiedzi (Niemcy) gwałtownie rozwijają produkcję biogazu z wszelkiego rodzaju odpadów rolniczych i substratów roślinnych, a uzyskany gaz przeznaczają do produkcji energii elektrycznej i ciepła, zasilając nim silniki tłokowe napędzające generatory prądu. Amerykanie rozwijają technicznie turbiny gazowe sprzęŝone z generatorami prądu. Coraz tańsze i skuteczniejsze metody oczyszczania biogazu pozwalają na wprowadzanie go do sieci gazowniczej lub spręŝanie w celu zasilania pojazdów (technologia CNG). Rozwijana i udoskonalana jest metoda zgazowywania czy teŝ upłynniania biomasy w celu uzyskiwania tzw. syntetycznej ropy. Co warto pamiętać Pamiętać musimy o tym, Ŝe produkcja energii nie moŝe odbywać się kosztem nadmiernych ilości energii i nadmiernego obciąŝania środowiska naturalnego. Proponując jakąś opcję produkcji energii, określmy najpierw poziom wskaźnika EROEI (stosunek energii uzyskanej ogółem do energii włoŝonej/zainwestowanej ogółem) oraz jej wpływ na szeroko rozumiane środowisko.
Polski nie stać na powtarzanie badań, które w innych krajach zostały juŝ zakończone. Musimy korzystać z dorobku i osiągnięć innych, aby nie tracić dystansu do krajów, które w zastępowaniu paliw kopalnych odnawialnymi źródłami energii widzą swoją przyszłość i dobry interes. Transfer wiedzy i technologii jest dzisiaj koniecznością. Nie wolno zapomnieć takŝe o tym, iŝ Ŝadna poszczególna opcja produkcji energii samodzielnie nie zaspokoi wszystkich potrzeb. Przyszłość leŝy w budowie sieci rozproszonych i zdywersyfikowanych maksymalnie źródeł energii. W jej skład wchodzić będą dotychczasowe, konwencjonalne źródła energii, wszelkie dostępne źródła odnawialne (biomasa, wiatr, woda, energia słoneczna, geotermia), a takŝe nie naleŝy wykluczać bezpiecznej energii atomowej. System sieciowy produkcji energii jest najbardziej odporny na wstrząsy polityczne, ataki terrorystyczne, wahania koniunkturalne i inne zagroŝenia, pod warunkiem Ŝe jest dobrze zintegrowany i silnie zdywersyfikowany. Wyłączenie pewnej części źródeł nie powoduje katastrofy, jaką obserwowaliśmy w przypadkach awarii systemów centralnych.