Norbert Ostrowski (UAM) Lit. perk nas piorun, grzmot próba weryfikacji etymologii Celem artykułu jest omówienie istniejących etymologii litewskiego perk nas a z perspektywy współczesnej wiedzy o historycznym słowotwórstwie litewskim, a następnie wskazanie najbardziej prawdopodobnej z nich. 1. Przegląd istniejących hipotez Poglądy na temat etymologii perk nas a zestawił Pranas Skardžius 1. Na podstawie jego artykułu oraz stosownych słowników etymologicznych można mówić o dwóch hipotezach na temat pochodzenia perk nas a: a) jest to rzeczownik utworzony od czasownika o rdzeniu ide. *per- bić, uderzać (por. lit. perti, -ia bić witkami w łaźni ; scs. perą, pьrati bić, prać ), do którego dodano sufiks -ūnas. Aby wyjaśnić spółgłoskę /k/ formy bałtyckiej, przyjmuje się, że jest to tzw. rozszerzenie pierwiastka (niem. Wurzelerweiterung), czyli *per-k- 2, b) jest to derywat od ide. *perk -u- dąb ; por. łac. quercu-s dąb (< *perk u-s) i goc. fairhwus Welt < * Lebensbaum 3 z dodanym sufiksem -no- 4. Niekiedy bazę porównawczą próbuje się poszerzać jeszcze o hetycki peru (nom./ acc.), perun- (casus obliqus) skała 5, ale hetytolodzy takie zrównanie zdecydowanie odrzucają uważając formy hetyckie za kontynuanty ide. (indoeuropejskiego) rzeczownika z tzw. sufiksem heteroklitycznym - er- / - en-, czyli 1 2 3 4 5 P. Skardžius, Dievas ir perkūnas, [w:] Albertas Rosinas. Rinktiniai raštai, red. P. Skardžius, Vilnius 1998, t. IV, s 781 784. [Przedruk z: Aidai, 1963, 6, s.253 257; 7, s. 311 318]. E. Fraenkel, Litauisches etymologisches Wörterbuch, Heidelberg 1962, Bd. I, s. 575; P. Skardžius, op. cit., s. 786. A. Casaretto, Nominale Wortbildung der gotischen Sprache. Die Derivation der Substantive, Indogermanische Bibliothek. Dritte Reihe, Heidelberg 2004, 194 i n. H. Hirt, Die Urheimat der Indogermanen, Indogermanische Forschungen 1892, 1, s. 479 i n.; A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. VI, Warszawa 1993, s. 414; V. Mažiulis, Prūsų kalbos etimologijos žodynas, Vilnius 1996, t. I, s. 265 i n. Zob. Fasmer ES [M. Fasmer], Ėtimologičeskij slovarь russkogo jazyka. Perevod s nemeckogo i dopolnenija, O.N. Trubačeva, Moskva 1987, t. III, s. 247. Pruthenia, 2011, t. VI, s. 275 280
276 Norbert Ostrowski nom. *pér-ur / gen. pér- (e)n-; dalej stind. parvata skalisty; góra < *per- -toi stgr. πειραρ granica < *pér- r 6. 2. Krytyka hipotezy 1a) Oczywiście obie etymologie nawzajem się wykluczają. Obie są niestety również wadliwe metodologicznie, gdyż są to tzw. etymologie pierwiastkowe, czyli wskazuje się rdzeń, który zdaniem badacza zawarty jest w leksemie i na tej podstawie ustala się pierwotne znaczenie derywatu. Lekceważy się natomiast charakter dodanego sufiksu, w efekcie czego właściwie oba tłumaczenia są możliwe i wybór między nimi zależy od gustu badacza. W tej sytuacji wszelka dyskusja jest jałowa, a objaśnienia nie poddają się falsyfikacji. Na początek zajmijmy się tłumaczeniem, zgodnie z którym perk nas to rzeczownik etymologicznie związany z uderzaniem, biciem, skąd znaczenie piorun, grzmot. Podział morfologiczny wyrazu w tym ujęciu wygląda następująco: rdzeń per-k- + sufiks -ūnas. Sprawa się komplikuje, jeśli przyjrzeć się użyciu sufiksu -ūnas w języku litewskim, czyli regułom tworzenia nowych wyrazów z sufiksem -ūnas. Litewski, inaczej niż polski, dysponuje intonacją wyrazową, czyli opozycją prozodyczną między tzw. intonacją akutową 7 a intonacją cyrkumfleksową 8, np. áušti (akut) stygnąć : aũšti (cyrkumfleks) świtać. Zestaw fonemów w obu wyrazach jest jednakowy, różnią się one jedynie na poziomie prozodycznym intonacją (akut : cyrkumfleks). Sufiks -ūnas w litewskim może mieć intonację zarówno akutową, jak i cyrkumfleksową, przy czym akutowany - nas pojawia się w formacjach patronimicznych, np. Alẽksius Aleksi nas syn Aleksego i wg tego wzoru również karãlius król karali nas królewicz 9. Akutowany jest również perk nas, ale brak śladów w materiale, aby ten rzeczownik był kiedykolwiek patronimicum. Derywaty z cyrkumflektowanym - nas to z kolei albo nomina agentis, np. lit. atej- nas przybysz ateĩti przyjść, albo nomina attributiva, np. lit. bais- nas straszydło baisu s straszny. Przeciwko zaliczeniu perk nas a do którejś z tych grup przemawiają różnice intonacyjne. Biorąc więc pod uwagę istniejący w litewskim system derywacji rzeczowników z sufiksem -ūnas musimy odrzucić hipotezę, że perk nas jest derywatem na -ūnas od czasownika *perk- bić, zresztą nigdzie niezaświadczonego. W ten sposób przeprowadzono dowód negatywny. A contrario pozostaje hipoteza, wg której podstawą, od której wyderywowano omawiany leksem, była ide. nazwa dębu, w językach bałtyckich nie zachowana, zastąpiona przez niejasny etymologicznie neologizm lit. ąžuolas, łot. ozols. Zgodnie z tą hipotezą perkūnas dzielimy na perkū- + sufiks -na-. Również jednak i to tłumaczenie nastręcza pewne trudności. Po pierwsze, temat perkū- zakłada, że mamy do czynienia z formacją 6 7 8 9 A. Kloekhorst, Etymological Dictionary of the Hittite Inherited Lexicon, Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series, ed. By Alexander Lubotsky, Brill 2008, vol. V, s. 669. Zapisywaną znakiem ʹ nad literą samogłoskową. Zapisywaną znakiem. J. Otrębski, Gramatyka języka litewskiego, t. II: Nauka o budowie wyrazów. Warszawa1965, s. 207.
Lit. perk nas piorun, grzmot próba weryfikacji etymologii 277 fleksyjną z końcówką -ū, a dla takiej postaci leksemu *perk w u-s brak oparcia w materiale. Podstawa *perkū- byłaby z pochodzenia collectivum, czyli znaczyłaby tyle, co las dębowy i takie collectiva mamy zaświadczone szczątkowo w litewskim 10, jednak brak przykładów na derywaty z sufiksem -na- od collectiwów. Po drugie, bez objaśnienia pozostaje wariant łotewski pērkuons < *perkōn- (obok dial. pērkūns), a zadowalające tłumaczenie to takie, które wyjaśni rolę użytego sufiksu i to w taki sposób, aby jednocześnie objaśnić formy litewską i łotewską. 3. Lit. perk nas / łot. perkuons jako * posiadacz dębu Język ide. (indoeuropejski), z którego wywodzą się języki bałtyckie, dysponował klasą derywatów rzeczownikowych o znaczeniu posesywnym ( mieć coś ). Rzeczowniki te tworzono z sufiksem -Hon- (w nom. i acc.) oraz -Hn- (w pozostałych przypadkach). Jego ślady odnajdujemy w różnych językach, np.: stgr. μάραθον koper włoski Μαραθών * miejsce, gdzie rośnie koper ; γναθός pysk, szczęka γνάθων pasożyt, żarłok (dosł. który ma pysk ); łac. nāsus nos Nāsō * który ma nos i stind. kanyā [kaníyā] dziewczyna < *kan an- < *koni-hon- * mająca świeżość, por. scs. is-koni na początku 11. W języku litewskim (i łotewskim) istnienie tego przyrostka zaświadcza przymiotnik jáunas młody (odpowiednik etymolog. m.in. w pol. jun-ak, jun-iec młody byk ) < * āunos mający siłę < *h 2 é -Hn-, gdzie *h 2 é - to temat dopełniacza ide. rzeczownika *h 2 ó -u- siła. Znaczenie etymologiczne jáunas to który ma siłę 12. Śladem po H, czyli tzw. spółgłosce laryngalnej jest w litewskim intonacja akutowa w jáunas. W zależności od określonej pozycji w wyrazie spółgłoska laryngalna zanikając pozostawiała akut jak w jáunas lub też powodowała pojawienie się akutowanej długości na poprzedzającej spółgłoskę laryngalną samogłosce pierwotnie krótkiej, np. ide. *deh 3 - > bałt. *dō-tey (por. stgr. δι-δω-μι daję ) > dúoti dać. W podanym przykładzie dúoti spółgłoska laryngalna dodatkowo jeszcze przebarwiła samogłoskę /e/ na /o/, po czym zanikając wzdłużyła ją dając /ō/, które na gruncie bałtyckim przekształciło się w /uo/ 13. W związku z przedstawionymi wyżej danymi możemy perk n- wyprowadzić wprost z tematu fleksyjnego *perku-hn- i przyjąć dla tak zrekonstruowanej praformy znaczenie etymologiczne * mający dąb. Przedstawione tłumaczenie jest zgodne zarówno z prawami rozwoju fonetycznego języka litewskiego, jak i z zasadami budowy morfologicznej języka litewskiego. Poza tym pozwala objaśnić również formę łotewską 10 Ibidem, s. 61. 11 K. Hoffmann, Ein grundsprachliches Possessivsuffix, Münchener Studien zur Sprachwissenschaft 1955, 6, s. 379 383. [Przedruk w: Johanna Narten (Hg.) Karl Hoffmann, Aufsätze zur Indoiranistik, Wiesbaden 1976, Bd. II.]; K. Stüber, The Historical Morphology of n-stems in Celtic, Maynooth Studies in Celtic Linguistics, 1998, 3, s. 90. 12 K. Hoffmann, op. cit. 13 Zainteresowanych teorią laryngalnych odsyłam do książki F.O. Lindemana, Introduction to the Laryngeal Theory, Innsbruck 1997.
278 Norbert Ostrowski pērkuons, która zakłada starszą postać *perkōn- różną w sposób oczywisty od perkūn-. Łot. pērkuons kontynuuje wariant z sufiksem -Hon-, a ściślej rzecz biorą *-Hō(n)-, który charakteryzował pierwotnie temat nominatiwu singularis 14. Na podstawie danych litewskich i łotewskich możemy więc założyć istnienie w prabałtyckim paradygmatu z alternacją -Hōn- / -Hn- w kolumnie sufiksalnej, czyli: nom. sg. *pérku-hō(n) > *pérk -ō(n)- > * perk-ō(n)- (zanik przed ō) > łot. pērkuongen. sg. *perku-hn-és > lit. perk n- (zamiast *p ku-hn-és > *pirkūnés). Przyjmujemy postać *p ku-hn-és w gen. sg. jako oczekiwaną, ponieważ derywaty na -Hn- należały do tzw. typu amfikinetycznego 15, tzn. w gen./dat. akcent przeskakiwał z rdzenia na końcówkę, co pociągało za sobą alternację morfonologiczną pérku- (nom./ acc.) : *p ku- (gen./dat.). Jednak języki bałtyckie uogólniły postać rdzenia z nom./acc. na cały paradygmat i po oczekiwanym *pirkūn- nie mamy żadnych śladów. Natomiast alternacja w obrębie kolumny sufiksalnej zachowała się i jest jeszcze uchwytna w łotewskim pērkuons i dial. pērkūns = lit. perkūnas. 4. Słowiański perunъ Jeśli przyjąć związek perkūnas a z ide. nazwą dębu oraz założyć jego związek etymologiczny z perunem, to forma słowiańska pozostaje crux interpretum, a dzieje się tak z dwóch powodów. Po pierwsze, brakuje spółgłoski /k/. Po drugie, -un- może pochodzić tylko z -aun-, ponieważ długiemu /u:/ w litewskim odpowiada w językach słowiańskich zawsze samogłoska /y/, por. lit. sūnus : scs. synъ, lit. būti : scs. byti itd. Gdyby więc dokonać transpozycji formy litewskiej na słowiański, to otrzymalibyśmy psł. *perkynъ (polski *przekin). Szukając ide. nazwy dębu *perk w u- w językach słowiańskich zwrócono uwagę na drzewo brzekinia jarząb, drzewo z rodzaju Sorbus < psł. *berkynji, pierwotnie derywat o znaczeniu owoc brzekini, utworzony od podstawy *berkъ 16. Problem stanowi jednak nagłosowe /b/, dla którego pojawienia się możliwe scenariusze podaje Babik 17 : Wobec zaświadczonego licznymi przekazami podobieństwa kory starszych okazów tego gatunku do kory dębowej zwraca też uwagę wysokie podobieństwo hipotetycznie wyjściowego *berkъ do nieznanego skądinąd perkъ oczekiwanego słowiańskiego kontynuantu jednej z prajęzykowych nazw [ ] dębu właśnie [ ]. Być może wyraz ten został przesunięty na jarząb brzekinię, a następnie przeprowadzono w nim sonoryzację nagłosu o podłożu kontaminacyjnym [ ]. Możliwe są wreszcie rozmaite scenariusze mieszane, np. prowadząca do kontaminacji konkurencja synonimiczna owego *perkъ 14 /n/ w -uon- mogło zostać wprowadzone analogicznie pod wpływem pozostałych przypadków, czyli dla nominatiwu należy przyjąć starszą postać sufiksu *-Hō < *h 3ō, K. Stüber, op. cit. 15 K. Stüber, op. cit. 16 Z. Babik, Pojednanie z lasem. W stulecie argumentu florystycznego w slawistycznych badaniach etnogenetycznych (1908 2008), Kraków 2008, VII.4. 17 Ibidem, VII.7.
Lit. perk nas piorun, grzmot próba weryfikacji etymologii 279 (dostarczającego szkieletu fonemicznego) i jakiegoś zachowującego zredukowany wokalizm osnowy nie dochowanego derywatu na *bъrkъ (przekształcającego nagłos). Nadal niejasne jest jednak przekształcenie *perkynъ w perunъ. Według Brücknera 18 *perkynъ został zmieniony pod wpływem czasownika per-ą, pьrati bić, uderzać, co skutkowało zanikiem /k/, natomiast sufiks -un- wprowadzono analogicznie na wzór rzeczowników typu bieg-un (stpol.) uciekinier; biegacz. Obie zmiany, choć prawdopodobne, trudno jednak udowodnić. Z tego samego powodu, jako niemożliwe do udowodnienia odrzucam także wszelkie tłumaczenia odwołujące się do tabu językowego czy ekspresji językowej. Dlatego albo perunъ i perkūnas etymologicznie nie mają ze sobą nic wspólnego, albo różnice między nimi są wynikiem zmian, które dziś już trudno dowieść. Aby uniknąć wszelkich nieporozumień dodam, iż nie przesądzam, że brak jest związku genetycznego między bałtyckim perkūnasem a słow. perunem. Uważam jedynie, że na gruncie językoznawstwa historycznego trudno, przynajmniej póki co, wyjaśnić wskazane różnice w budowie. Dlatego argumentów muszą dostarczać inne nauki. Świadomość ograniczeń dziedziny naukowej, którą się zajmujemy, pozwala uniknąć pułapki, jaką jest pycha wiodąca do prób wyjaśnienia wszystkiego za wszelką cenę. 5. Materiał germański Z mitologii skandynawskiej znamy boga Fj rgynn a i boginię Fj rgyn, którzy niekiedy są zestawiani z omawianymi leksemami bałtyckimi 19. O funkcjach Fj rgynn a nie wiemy nic, pojawia się tylko jako ojciec bogini Frigg i, żony Odyna. Z kolei Fj rgyn to matka Thora, boga piorunów, a jej imię jest używane jako poetycki synonim ziemi 20 i znajduje dokładny odpowiednik etymologiczny w stwniem. Firgunnea Rudawy < *fer ug jō- < coll. *perk un eh 2 - Eichenwald, który tłumaczy się jako derywat od ide. *perk u- dąb, zaświadczonego w goc. fairhwus Welt < *perk -u- 21. Dalsze nawiązania to neutrum gockie fairguni góra oraz stang. fyrgin, firgen Berg, bergiges Waldland 22, pochodzące z *fer unja- bergiges, bewaldetes Land 23. Dla goc. fairguni góra Casaretto przyjmuje pierwotne znaczenie kolektywne * mit Eichen bewachsener Ort. Jak widać, nie ma podstaw w materiale germańskim, by przyjmować u: w temacie, czyli nie możemy bezpośrednio łączyć leksemów germańskich z bałtyckimi i sprowadzać ich do jednej praformy, gdyż te pierwsze są utworzone od podstawy fairhwu- z pomocą sufiksów *-nja- < *-njo- (neutr.) oraz -n eh 2 - (collectivum), a formy bałtyckie, jak zostało wskazane w punkcie trzecim, zawierają sufiks posesywny -Hon- / -Hn-. Wspólna 18 A. Brückner, Osteuropäische Götternamen, Zeitschrift für Sprachwissenschaft, 1922, 50, s. 161 197. 19 Zob. P. Skardžius, op. cit. 20 M.L. West, Indo-European Poetry and Myth, Oxford2007, s. 241. 21 A. Casaretto, op. cit., s. 331. 22 Jako paralelę dla znaczeń Berg i bergiges Waldland można wskazać lit. giria las, puszcza oraz jego odpowiednik etymologiczny w językach słowiańskich, czyli scs. gora, pol. góra i in. 23 A. Casaretto, op. cit.
280 Norbert Ostrowski jest tylko podstawa słowotwórcza, tj. *perk u- dąb, od której utworzono niezależnie wyrazy bałtyckie i germańskie 24. Lit. perk nas Blitz, Donner Zusammenfassung Der Artikel bespricht zwei Hypothesen über die Etymologie des litauischen Substantivs perkūnas Blitz, Donner aus der Perspektive des derzeitigen Kenntnisstandes über die historische Wortbildung im Litauischen. Nach Ansicht des Verfassers ist die Festsstellung berechtigt, dass perkūnas ein Derivat mit einem sogenannten Possessivsuffix -Hon- / -Hn- von der indoeuropäischen Bezeichnung der Eiche ist, was erlaubt, die Bedeutung des analysierten Lexems als der eine Eiche hat; so einer, der eine Eiche hat zu rekonstruieren. Lit. perk nas Thunder, Thunderbolt Summary This article discusses two hypotheses concerning etymology of Lithuanian noun perkūnas meaning thunder, thunderbolt from the perspective of modern knowledge about historic Lithuanian word-formation. According to author it is etymologically right to state that perkūnas is a derivation with possessive suffix -Hon- / -Hn from the name of an oak, which helps to reconstruct the meaning of analyses lexeme as having an oak, or the one who has an oak. 24 W tym miejscu należy zresztą dodać, że przedstawione tłumaczenie wyrazów germańskich nie jest jedynym możliwym. Stefan Schaffner (S. Schaffner, Das Vernersche Gesetz und der innerparadigmatische grammatische Wechsel des Urgermanischen im Nominalbereich, Innsbrucker Beiträge zur Sprachwissenschaft, 2001, 103, s. 193 i n.) analizując fairguni góra oraz odpowiedniki nordyckie połączył je ze wspomnianym wyżej rzeczownikiem ide. *per-u- skała, a rozwój wg Schaffnera wyglądał następująco: ide. *per-w -yo- > *ferwún-iya- > *fer unija-.
PRUTHENIA Tom VI Olsztyn 2011
Pruthenia Tom VI Pismo poświęcone Prusom i ludom bałtyjskim Rada Naukowa: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski, Norbert Ostrowski, Leszek P. Słupecki Redagują: Grzegorz Białuński (redaktor), Mirosław J. Hoffmann, Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (zastępca redaktora), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (sekretarz) Tłumaczenia streszczeń i spisu treści: Joachim Stephan (j. niemiecki), Marta Kamińska, Seweryn Szczepański (j. angielski), Seweryn Szczepański (z j. rosyjskiego) Opracowanie graficzne, skład i projekt okładki: Marek M. Pacholec Wydano dzięki wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Edycja wspólna Towarzystwa Naukowego Pruthenia oraz Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, ISSN: 1897-0915 Olsztyn 2011
Pruthenia Band VI Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Pruβen und der baltischen Völker Wissenschaftlicher Beirat: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski, Norbert Ostrowski, Leszek P. Słupecki Redigiert von: Grzegorz Białuński (Redakteur), Mirosław J. Hoffmann, Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (stellvertretender Redakteur), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (Sekretär) Übersetzung der Zusammenfassungen und des Inhaltsverzeichnisses: Deutsch Joachim Stephan, von Englisch Marta Kamińska, Seweryn Szczepański, von Russisch Seweryn Szczepański Vorbereitung zum Druck und Umschlagentwurf: Marek M. Pacholec Wissenschaftlicher Verein Pruthenia und Wojciech-Kętrzyński-Forschungszentrum in Allenstein ISSN: 1897-0915 Olsztyn 2011
Pruthenia Volume VI Journal of the history of Prussians and the Baltic Nations Scientific Council: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski, Norbert Ostrowski, Leszek P. Słupecki Editors: Grzegorz Białuński (editor in chief ), Mirosław J. Hoffmann, Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (deputy editor), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (secretary) Translations: Joachim Stephan (German), Marta Kamińska, Seweryn Szczepański (English), Seweryn Szczepański ( from Russian) Scientific Association Pruthenia & The Wojciech Kętrzyński Research Center in Olsztyn ISSN: 1897-0915 Olsztyn 2011
354 Pruthenia, 2011, t. VI, Spis treści Inhaltsverzeichnis Contents Contents I. Studies and articles Dariusz Andrzej Why do scholarly descriptions of early medieval Sikorski, nations of Barbaricum differ so much? 7 Alicja Dobrosielska, Between Cholinun and Rome. The remarks on the possibilities of Bogdan Radzicki, historic reconstruction of axiological horizon and the conditions of deep cultural change in Prussia between 10 th and 13 th century 25 Владимир Иванович Curonian burial ceremonies in Kaup on the Sambia Peninsula Кулаков, 61 Elżbieta In the matter of identification of hill fort nearby Gayle Kowalczyk-Heyman, 81 Paweł Kawiński, The organisation of pagan sacral area within the settlement during the period before the conquest of Prussia by Teutonic Knights. The example of Pomesania, Pogesania and Warmia 89 Seweryn Szczepański, Sacralization of the borderlands on the Old Prussian Pomesania s example 129 Robert Klimek, Sacred lakes of Prussian 169 Dalia Kiseliūnaitė, Prussian cawx, Lithuanian kaukas, Kuronian kauks the evolution Karina Kukure, of the mythonym from the first mentions till nowadays ones 185 Miłosz Sosnowski, Prussians and wolves, Prussians and bees medieval metaphorization of social system 203 Julia Możdżeń, The religious sincretism of Old Prussian based on the Chronicle of Simon Grunau 221 Janusz Małłek, Old Prussians and the Reformation 249 Jerzy Marek Łapo, Pot a deadly tool? Pottery in the folk ceremonies of old Prussian Lands in modern age 263 II. Materials and resources Norbert Ostrowski, Lit. Perk nas Thunder, Thunderbolt 275 Arkadiusz Bezławki cemetery. The contribution of the Koperkiewicz, research of christianization of Prussia 281
Contents Inhaltsverzeichnis Spis treści Pruthenia, 2011, t. VI, 355 III. Polemics and discussions Elżbieta The missions of bishop Adalbertus of Prague and bishop Brunon Kowalczyk-Heyman, of Querfurt to Prussia within archeological researches 305 IV. Reviews and discussions V. Reports and communications Letas Palmaitis, Įmintos tūkstantmečio mįslės. Šventasis Brunonas Bonifacas, senovės baltai ir Lietuvos pasienis (Alina Kuzborska) 323 Algirdas Seibutis, 1009 metų Lietuvos pasienio geografinė apybraiža. Šv. Bonifaco Brunono žūties vietos paieškos (Alina Kuzborska) 329 Aнатолий Николаевич Кирпичников, Раннесредневекoвые золоченые шлемы. Новые находки и наблюдения (Seweryn Szczepański) 333 Studia Mythologica Slavica, 1998 2010 (Seweryn Szczepański) 339 Report on activities Pruthenia Society for the year 2010 (Bogdan Radzicki) 347
356 Pruthenia, 2011, t. VI, Spis treści Inhaltsverzeichnis Contents Inhaltsverzeichnis I. Studien und Artikel Dariusz Andrzej Warum sind die wissenschaftlichen Beschreibungen Sikorski, der Glaubensvorstellungen der frühmittelalterlichen Völker des Barbaricum so unterschiedlich? 7 Alicja Dobrosielska, Zwischen Cholin und Rom. Bemerkungen zu den Bogdan Radzicki, Möglichkeiten der Rekonstruktion des axiologischen Horizonts und der Bedingungen des tiefgreifenden Kulturwandels in Preußen im Zeitraum vom 10. bis zum 13. Jh. 25 Владимир Иванович Der kurische Bestattungsritus in Kaup (Halbinsel Samland) Кулаков, 61 Elżbieta Zur Identifizierung des Burgwalls in Gayle Kowalczyk-Heyman, 81 Paweł Kawiński, Die Organisation des heidnischen prußischen Sakralraums vor dem Hintergrund der Besiedlung in der Stammeszeit das Beispiel Pomesaniens, Pogesaniens und des Ermlands 89 Seweryn Szczepański, Die Sakralisierung von Grenzräumen am Beispiel Pomesaniens im 13. und 14. Jh. 129 Robert Klimek, Heilige Seen der Prußen 169 Dalia Kiseliūnaitė, Prußisch cawx, litauisch kaukas, kurisch kauks die Entwicklung Karina Kukure, des Mythonyms von den ersten Erwähnungen bis heute 185 Miłosz Sosnowski, Prußen und Wölfe; Prußen und Bienen mittelalterliche Metaphern der Gesellschaftsstruktur 203 Julia Możdżeń, Der religiöse Synkretismus der Prußen aufgrund der Chronik des Simon Grunau 221 Janusz Małłek, Die altpreußische Bevölkerung und die Reformation 249 Jerzy Marek Łapo, Der Topf ein Mordwerkzeug? Keramikgeschirr im Volksbrauchtum des ehemaligen Preußens in der frühen Neuzeit 263 II. Materialen und Quellen Norbert Ostrowski, Lit. perk nas Blitz; Donner 275 Arkadiusz Der Friedhof von Bezławki. Ein Beitrag zur Erforschung Koperkiewicz, der Christianisierung der prußischen Länder 281
Contents Inhaltsverzeichnis Spis treści Pruthenia, 2011, t. VI, 357 III. Polemiken und Diskussionen Elżbieta Die Missionsreisen des Prager Bischofs Albert des Bischofs Kowalczyk-Heyman, Brun von Querfurt in der archäologischen Forschung 305 IV. Rezensionen und Besprechungen V. Berichte und Ankündigungen Letas Palmaitis, Įmintos tūkstantmečio mįslės. Šventasis Brunonas Bonifacas, senovės baltai ir Lietuvos pasienis (Alina Kuzborska) 323 Algirdas Seibutis, 1009 metų Lietuvos pasienio geografinė apybraiža. Šv. Bonifaco Brunono žūties vietos paieškos (Alina Kuzborska) 329 Aнатолий Николаевич Кирпичников, Раннесредневекoвые золоченые шлемы. Новые находки и наблюдения (Seweryn Szczepański) 333 Studia Mythologica Slavica, 1998 2010 (Seweryn Szczepański) 339 Tätigkeitsbericht des Vereins Pruthenia für das Jahr 2010 (Bogdan Radzicki) 347
358 Pruthenia, 2011, t. VI, Spis treści Inhaltsverzeichnis Contents Spis treści I. Studia i artykuły Dariusz Andrzej Dlaczego naukowe opisy wierzeń wczesnośredniowiecznych Sikorski, ludów Barbaricum są tak różnorodne? 7 Alicja Dobrosielska, Między Cholinun a Rzymem. Uwagi na temat możliwości Bogdan Radzicki, rekonstrukcji historycznej horyzontu aksjologicznego i warunków głębokiej zmiany kulturowej w Prusach między wiekami X a XIII 25 Владимир Иванович Куршский погребальный обряд на Каупе (полуостров Самбия) Кулаков, [Kuroński obrządek pogrzebowy w Kaupie, Półwysep Sambijski] 61 Elżbieta W sprawie identyfikacji grodziska przy Gayle Kowalczyk-Heyman, 81 Paweł Kawiński, Organizacja pogańskiej przestrzeni sakralnej Prusów na tle osadnictwa w okresie plemiennym przykład Pomezanii, Pogezanii i Warmii 89 Seweryn Szczepański, Sakralizacja obszarów pogranicza na przykładzie Pomezanii pruskiej 129 Robert Klimek, Święte jeziora Prusów w świetle dokumentów źródłowych 169 Dalia Kiseliūnaitė, Pruski cawx, litewski kaukas, kuroński kauks rozwój mitonimu Karina Kukure, od pierwszych wzmianek do czasów teraźniejszych 185 Miłosz Sosnowski, Prusowie a wilki, Prusowie a pszczoły średniowieczna metaforyzacja ustroju społecznego 203 Julia Możdżeń, Synkretyzm religijny Prusów na podstawie kroniki Szymona Grunaua 221 Janusz Małłek, Ludność staropruska a reformacja 249 Jerzy Marek Łapo, Garnek zabójcze narzędzie? Naczynia ceramiczne w zwyczajowości ludowej dawnych ziem pruskich 263 II. Materiały i źródła Norbert Ostrowski, Lit. perk nas piorun; grzmot próba weryfikacji etymologii 275 Arkadiusz Bezławki cmentarzysko. Przyczynek do dziejów Koperkiewicz, nad chrystianizacją ziem pruskich 281
Contents Inhaltsverzeichnis Spis treści Pruthenia, 2011, t. VI, 359 III. Polemiki i dyskusje Elżbieta Występowanie dirhemów na ziemiach pruskich Kowalczyk-Heyman, IV. Recenzje i omówienia V. Sprawozdania i komunikaty Letas Palmaitis, Įmintos tūkstantmečio mįslės. Šventasis Brunonas Bonifacas, senovės baltai ir Lietuvos pasienis (Alina Kuzborska) 323 Algirdas Seibutis, 1009 metų Lietuvos pasienio geografinė apybraiža. Šv. Bonifaco Brunono žūties vietos paieškos (Alina Kuzborska) 329 Aнатолий Николаевич Кирпичников, Раннесредневекoвые золоченые шлемы. Новые находки и наблюдения (Seweryn Szczepański) 333 Studia Mythologica Slavica, 1998 2010 (Seweryn Szczepański) 339 Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Naukowego Pruthenia za rok 2010 (Bogdan Radzicki) 347 305