Dr Bożena Kruszewska WPiA UWM Olsztyn Idea konwergencji kultur prawnych i problematyka społeczeństwa globalnego Dzięki dorobkowi myśli antropologicznej została wypracowana myśl, że podlegamy wszyscy tym samym prawom rozwoju tworzącym kulturę ludzką. Główną tezą, formułowanego obecnie światopoglądu antropologicznego jest, że wszystkie kultury są równe i nieporównywalne w sensie jakościowym. Każda z nich tworzy bowiem niepowtarzalne środowisko dla żyjących w niej jednostek czy grup. Antropologia kulturowa sprawiła, że pojęcie kultury stało się punktem odniesienia dla odmienności zwyczajów, norm i stylów życia, z którymi konfrontuje się myślenie potoczne 1 i naukowe. Z pewnością nie rozwinęłaby się dyskusja nad rolą symbolu w kulturze i różnicami kulturowymi, gdyby nie konfrontacja własnej kultury z innymi. Nowy świat powstał najpierw w Europie, wśród ludzi dostrzegających swoją wspólnotę cywilizacyjną, przez poczucie jej odrębności od nowego innego świata i w tej mierze odkrywców kształtowało stosunek do odkrywanej rzeczywistości. 2 doświadczenie Pierwsze teorie wysunęła antropologia historyczno-porównawcza. Z kolei pierwszą szkołą był ewolucjonizm (druga połowa XIX wieku) 3 nawiązujący do poglądów naukowych H. Spencera i K. Darwina. Ewolucjoniści uważali, że w kulturze ogólnoludzkiej przejawiają się jednakowe etapy rozwojowe: dzikości, barbarzyństwa i cywilizacji. Świadomość polityczna ówczesnych czasów nastawiona na kolonizację wspierała się na aksjologii ewolucjonizmu. Cywilizowany Europejczyk czuł się powołany do panowania na własnych warunkach nad prymitywnymi kulturami ciemnoskórych, którzy znajdowali się na dole kulturowego rozwoju jako tzw. dzicy. W konstrukcji ewolucjonistycznej wartości cywilizacji europejskiej wyznaczały najwyższy porządek. Jednak szkoła ewolucjonizmu wyznaczała także sobie jako naukowy cel uzyskanie ogólnej wiedzy na temat kondycji człowieka jako takiego, dążąc do tego by na materiale kultur pierwotnych wychwycić istnienie ogólnych zasad kierujących myśleniem i rozwojem. 4 Rezultatem była pierwsza definicja kultury (zwana klasyczną) sformułowana przez Edwarda B. Tylora: Kultura, czyli 1 Co więcej, wywarła bardzo silny wpływ na myślenie potoczne, przyczyniając się do upowszechnienia w nim zasady kulturowego relatywizmu, idei równouprawnienia i poszanowania wszystkich kultur. Szacki J., Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2004, s. 729-730 2 Por. Kieniewicz L., Wprowadzenie do historii cywilizacji Wschodu i Zachodu, Warszawa 2003, s. 108 3 Przedstawiciele: E.B. Tylor, J. Frazer, J. Lubbock, J. Mc Lennan, H. Maine, L.H. Morgan A. Bastian, J.J. Bachofen, J. Kohler i inni 4 Por. Steward J.H., Evolution and Process [w:] Antropology Today: An Encyclopedic Inventory, (red. Kroeber A.L.), University of Chicago Press 1953, s. 313-326
wieku. 6 Kolejna szkoła skupiła się na badaniu roli dyfuzji i zapożyczeń w rozwoju kultury. cywilizacja w najszerszym znaczeniu etnograficznym, jest to pojęcie obejmujące wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa. Stan cywilizacji u różnych społeczeństw ludzkich, o ile może być zbadanym na podstawie prawideł ogólnych, jest przedmiotem, nadającym się do studiów nad prawami, kierującymi myślami i czynami ludzkimi. Tożsamości działania tych samych przyczyn można po większej części przypisać jednolitość, przenikającą całą cywilizację. 5 Ewolucjonistyczne kryterium rosnącej różnorodności (cywilizacyjnej) nie zostało całkowicie odrzucone przez uczonych, ale kryterium rosnącej doskonałości, jako podobieństwa do wytworów europejskiej kultury, ostatecznie zakwestionowano w XX Stwierdzano podobieństwa kultur i wyciągano stąd wnioski o częstości kontaktów i zapożyczeń. Badania wędrówki i rozprzestrzeniania się wytworów kulturowych skłoniły dyfuzjonistów (F. Boas, C. Wisler, A.L. Kroeber, A. Goldenweiser) do przekonania o niepowtarzalności każdego ludu ze względu na unikatowe procesy historyczne mieszania się starych i nowych wpływów oraz zaprzeczenia powszechności praw ewolucji w rozwoju kultury. Z zewnętrznych praw przeniesiono ciężar uwagi na prawa wewnętrzne przyjmowania wpływów i modelowania rzeczywistości i wynikające ze stymulacji kulturowej. Równocześnie w latach 20 - tych XX wieku rozwinęła się funkcjonalna koncepcja kultury i człowieka. Jeden z głównych reprezentantów funkcjonalizmu B. Malinowski podkreślał konieczność badania wzajemnych relacji między stanami psychicznymi jednostek a kulturowo wyuczonymi sposobami działania. 7 Na osobowość ludzką składają się potrzeby biologiczne i psychologiczne determinujące wzory zachowań. Są one głównym źródłem i przyczyną kultury. Według Malinowskiego wspólną wartością, do której dążą wszyscy ludzie na Ziemi, jest wartość szczęścia. Tu postrzega jedność natury ludzkiej, ponieważ wszyscy pragniemy szczęścia, choć poszukujemy go w odmiennej (historycznie czy geograficznie) scenerii prawa, moralności i zwyczajów. 8 5 Tylor E.B., Cywilizacja pierwotna [w:] Świat człowieka świat kultury. Antologia testów klasycznej antropologii, (wybór i red. nauk.: Nowicka E., Głowacka- Grajper M.), Warszawa 2007, s.82 6 Słownik socjologii i nauk społecznych, (red. Marshall G.), Warszawa 2004, s. 165 7 Malinowski B., Wierzenia pierwotne i formy ustroju społecznego. Pogląd na genezę religii ze szczególnym uwzględnieniem totemizmu (1 wyd. 1915) dzieła, T I, Warszawa 1984, s. 51-68 8 Przedmiotem naszych studiów jest człowiek - pisał Malinowski- musimy więc badać wszystko, to, co jego dotyczy w sposób najbardziej bezsporny, to znaczy wpływ, jaki wywiera na niego całokształt życia. W każdej kulturze wartości są nieco różne; ludzie dążą do różnych celów, kierują się różnymi impulsami, tęsknią za różnymi formami szczęścia. W każdej kulturze znajdziemy różne instytucje, w obrębie których ludzie powodują się różnymi interesami życiowymi, różne zwyczaje zaspokajające ich aspiracje, różne kodeksy prawa i moralności, które nagradzają cnoty i karzą ułomności. Badanie tych instytucji, zwyczajów i praw, czy też
Z kolei w latach 30 - tych XX wieku w Stanach Zjednoczonych pod wpływem freudyzmu i teorii behawiorystycznych wykrystalizował się kierunek etnopsychologiczny, nazywany też szkołą wzorców kulturowych, szkołą kultury i osobowości, czy konfiguracjonizmem. 9 Do zasług tej szkoły należało posługiwanie się na szeroką skalę międzykulturowymi badaniami porównawczymi poszerzającymi perspektywę poznawczą nauk o kulturze, z ich tendencją do niwelowania różnic kulturowych i koncentracją na badaniu trendów unifikujących. 10 Wymagano, aby prace porównawcze wspierały się na relatywizmie aksjologicznym. Tenże miał być uzasadnieniem tolerancji wszelkiej kulturowej odmienności. Ruth Benedict i Margaret Mead a także inni zwolennicy relatywizmu moralnego twierdzili, że wartości są całkowicie zależne od kultury i jedynie w jej ramach mogą być właściwie rozumiane. Strukturalna koncepcja kultury Levi Straussa dotyczyła uniwersaliów w kulturze i fundamentalnych cech ludzkiego myślenia i zakładała działanie logicznych praw określających pewne uniwersalia ludzkiego myślenia. 11 Zachowane zostały w niej ewolucjonistyczne wątki o jedności rodzaju ludzkiego, ale odrzucono prymitywnie rozumianą jednakowość psychiki ludzkiej. Strukturaliści stwierdzali fałszywość podmiotu jako jednostki działającej i dokonującej wyborów zgodnych z jej wolną wolą. Niektórzy badacze przyznawali ukrytej strukturze rolę sprawczą i mówili o języku mówiącym ludźmi czy o książkach czytających ludzi itp. Ten pogląd został złagodzony przez poststrukturalizm. 12 Levi-Strauss wyraził pesymistyczną opinię, że człowieka motywuje czynnik dezintegracji twierdząc nawet, że antropologia powinna zmienić nazwę na entropologię dyscyplinę poświęconą badaniom procesu dezintegracji. 13 W ujęciu etnonauki - kierunku zapoczątkowanego przez Warda Goodenougha kultura jest formą, która nadaje kształt człowiekowi i jego sprawom: Skoro kultura jest czymś, czego badanie zachowania i mentalności bez subiektywnego pragnienia wczucia się w to, czym ci ludzie żyją, co stanowi najistotniejsze ich dążenie do szczęścia oraz jego treść to moim zdaniem, pominięcie samego sensu wszelkich studiów nad człowiekiem. Malinowski B., Argonauci zachodniego Pacyfiku [w:] Świat człowieka świat kultury. Antologia testów klasycznej antropologii, wybór i red. nauk.: E. Nowicka, M. Głowacka- Grajper, Warszawa 2007, s. 526, Dane oryginału: Bronisław Malinowski, Argonauts of the Western Pacific. An account of native Enterprise and Adventure In the Archipelagoes of Melanesian New Guinea, London 1922 9 Do szkoły tej należeli m.in.: R. Benedict, C i F. Kluckhohn, R. Linton, M. Mead, E. Sapir, S. Benet, I. Childe 10 Olszewska- Dyoniziak B., Zarys antropologii kultury, Kraków 1996, s. 33 11 Ibidem, s. 34 12 Słownik socjologii i nauk społecznych,( red. Marshall G. ), op. cit., s.368 13 człowiek jest sam maszyną, może bardziej udoskonaloną niż inne, pracującą nad rozkładem pierwotnego porządku i popychającą potężnie zorganizowaną materię ku ustawicznie powiększającej się bezwładności, która kiedyś stanie się ostateczna. Od kiedy zaczął oddychać i żywić się, aż do wynalezienia pocisków atomowych i termojądrowych, przechodząc przez odkrycie ognia, człowiek nie zajmował się niczym innym- wyjąwszy własną reprodukcję- niż beztroskim rozkładaniem miliardów struktur, aby doprowadzić je do stanu, w jakim nie są zdolne już do integracji. Levi-Strauss C., Smutek tropików, Łódź 1992, s. 412
ludzie mają się uczyć w przeciwieństwie do tego, co biologicznie dziedziczą, zatem stanowi ona ostatecznie wynik uczenia się: jest wiedzą w najogólniejszym relatywnie pojętym sensie tego terminu. Za pośrednictwem powyższego określenia odnotowujemy, że kultura nie jest zjawiskiem materialnym; nie stanowią jej rzeczy, ludzie, zachowania czy przeżycia emocjonalne. Jest to raczej organizacja tych zjawisk. Stanowią ją formy rzeczy w umysłach ludzi - modele ich percypowania, inaczej- interpretowania ich. 14 Współczesną refleksję antropologiczną badającą napięcia między globalnością i homogenicznością 15, lokalnością i tradycją, szukającą odpowiedzi na pytania o tożsamość i zakorzenienie w zmieniającym się świecie określa się jako krytyczną czy postmodernistyczną. Zagadnienie globalnego społeczeństwa najczęściej pojawia się w rozważaniach, gdy stwierdza się współzależność krajów całego świata, w sytuacji, w której względnie izolowane pierwotne plemiona stają się ku utrapieniu etnologów rzadkością, ludzkość, która do niedawna była albo zbiorowym terminem zoologicznym, albo hipostazą, coraz bardziej zbliża się do takiego stanu, w którym spełniałaby definicje społeczeństwa. 16 W opinii antropologa Leslie A. White a 17 od czasu, gdy pojawiły się pierwsze zbiorowości ludzkie, ewolucja społeczna zmierza od epoki plemion i klanów ku coraz większym jednostkom politycznym. Dzięki postępom techniki zwłaszcza wojennej o niezależności i suwerenności narodów nie może być mowy. Jako cel perspektywiczny należy wyznaczyć organizację światową obejmującą całą planetę i cały gatunek ludzki. Względy bezpieczeństwa stymulują rozwój ideałów społecznych i zaczęto przewidywać możliwość powstania społeczeństwa globalnego z pomocą nowoczesnych mediów, ponadpaństwowych organizacji, prawa międzynarodowego oraz w procesie kształtowania się świadomości społecznej odpowiedzialności za losy całej ludzkości - wspólnie zamieszkującej jedną Ziemię. 18 W badaniach wielokulturowości szczególnie chodzi o sferę tożsamości, wartości, symbolów i stylów życia. Współistnienie na jednym terytorium odmiennych pod różnymi względami grup społecznych przybiera formę utrwaloną historycznie, obyczajowo i prawnie 14 Burszta W., Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje, Poznań 1998, s. 49 15 Homogenizacją kulturową nazywa się proces mieszania się dwóch lub większej liczby autonomicznych dotąd systemów kulturowych, w wyniku czego powstaje nowa jednorodna kultura, w której tożsamość kulturowa pierwotnych systemów ulega zatarciu. Por. Olechnicki K., Załęcki P., Słownik socjologiczny, Toruń 2002, s. 79 16 Ossowski S., O osobliwości nauk społecznych, Warszawa 2001, s.32-33 17 White L.A., Etnological Theory [w:] Philosophy for the Future. The Quest of Modern Materialism Macmillan, (red. Sellars R. W., McGill V.J., Farber M.), New York 1949, s. 380-381 18 Termin społeczeństwo globalne nie jest powszechnie akceptowany w środowisku naukowym: Nie istnieje coś takiego jak globalne społeczeństwo obywatelskie. Globalizują się tylko niektóre instytucje społeczeństwa obywatelskiego por. Wnuk Lipiński E., Świat międzyepoki, Kraków 2004, s. 106
w konkretnym typie i ustroju państwowym lub międzynarodowych układach interetnicznych, międzyrasowych, wielowyznaniowych i międzycywilizacyjnych. 19 Wysuwane tezy o pluralizmie prawnym optują za systemem, w ramach którego funkcjonuje wiele źródeł prawa nie tworzących układu hierarchicznego. Zdaniem Teubnera pluralizm prawny jest funkcjonalną właściwością formułującego się prawa globalnego, ponieważ statocentryczne nastawienie pozytywistycznej jurysprudencji nie przystaje do rzeczywistości. 20 Do znaków czasu należy skala zjawiska, w którym aktywnymi uczestnikami sektorowej globalizacji są trybunały arbitrażowe, ciała mediacyjne oraz komisje etyczne. 21 Ewa Łętowska stwierdza, że poruszanie się w środowisku multicentryczności wymaga od prawnika większego zaangażowania intelektualnego. Multicentryczność prawa charakteryzuje jako pole, w którym różne centra mogą w wiążący sposób wypełniać swoim działaniem tę samą przestrzeń prawną. 22 Za bezdyskusyjne przyjmuje się, że potrzeby społeczne są zdeterminowane kulturowo, a umiejętność wykorzystania tego faktu decyduje dziś o sukcesie ekonomicznym każdego państwa. Prawo odpowiednio może stworzyć warunki sprzyjające rozwojowi gospodarczemu, czy politycznemu. Z badań Mariano Grondona wynika, że jednostka w społeczeństwie zachowawczym odrzuca innowacyjność, konkurencyjność i racjonalność prawa, postrzegając świat w kategoriach fatalizmu lub fanatyzmu. Inaczej funkcjonuje społeczeństwo w kulturze sprzyjającej rozwojowi, w której świat jest pojmowany jako pole do działania i w której prawo, edukacja, moralność, władza i religia synchronicznie przyczyniają się do rozwoju gospodarczego 23. Prawo jako regulator zachowań i wartości symbolicznych odzwierciedla cechy społeczeństwa, jednak przyznanie sobie większej od innych wartości na gruncie współczesnych definicji kultury nie jest możliwe. 19 Paleczny T., Stosunki międzykulturowe: modele pluralizmu w społeczeństwie [w:] Wzory wielokulturowości we współczesnym świecie ( red. K. Golemo, T. Palecznego, E. Wiącek), Kraków 2006, s. 15 20 Teubner G., Global Bukowin: Legal Pluralism In The Word Society, [w:] Global Law Without a State, Dartmouth 1997, s. 6 21 Teubner G., Global Private Regimes: Neo-Spontaneous Law and Dual Constitution of Autonomous Sectors? [w:] Public Governance in the Age of Globalization, (ed. K.-H. Lauder ), Aldershot 2004 22 Łętowska E., Multicentryczność systemu prawa i wykładnia jej przyjazna, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana (red. Ogiegło L., Popiołek W., Szponar M.) Kraków 2005, s. 1130 23 Grondona M. Kulturowa typologia rozwoju gospodarczego, [w:] Kultura ma znaczenie, (red. Harrison L.E., Huntington S.P.), Poznań 2003, s. 105-115.