ANNALES ACADEMIAE MEDICAE STETINENSIS ROCZNIKI POMORSKIEJ AKADEMII MEDYCZNEJ W SZCZECINIE 2009, 55, 1, 84 89 MACIEJ ŻAROW, AGATA NIŻANKOWSKA-JĘDRZEJCZYK ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW ESTETYCZNYCH W ZĘBACH PRZEDNICH ZWIĄZANYCH Z METALOWYMI WKŁADAMI KORONOWO-KORZENIOWYMI. OPIS PRZYPADKU SOLVING ESTHETIC PROBLEMS OF CORONORADICULAR METAL POSTS IN ANTERIOR TEETH. CASE REPORT NZOZ SPS Dentist, pl. Inwalidów 7/5, 30-033 Kraków Summary Interest in esthetic dentistry is growing recently. Patients visit dental offices not only to exchange fillings or perform bleaching, but often to demand replacement of unaesthetic prosthetic crowns. Problems appear when dealing with a prosthetic crown of an anterior tooth reinforced with a coronoradicular metal post. Firstly, there exists the risk of color mismatch of the all-ceramic crown due to the old coronoradicular post. Secondly, dark coloration of gum tissues may appear and prove particularly worrisome for a patient with a high lip line. In some cases, root canal retreatment may be necessary due to incomplete root canal filling, apical periodontitis, or interference between filling material and future adhesion of the fiber post to root dentin. This article is a case report describing coronoradicular metal post removal with ultrasound. Indications and contraindications for the procedure are discussed. K e y w o r d s: ultrasound endodontic tips ferrule effect fiber posts metal post removal restoration of endodontically treated teeth. Streszczenie Ostatnio obserwowany jest wzrost zainteresowania stomatologią estetyczną. Pacjenci zgłaszają się do gabinetów stomatologicznych nie tylko celem wymiany wypełnień czy wybielenia zębów, ale często też nieestetycznych koron protetycznych. Problem pojawia się w przypadku, gdy dochodzi do wymiany starej korony założonej na zębie przednim zaopatrzonym metalowym wkładem koronowo-korzeniowym. Po pierwsze istnieje ryzyko, że z powodu dawniej założonego wkładu koronowo-korzeniowego nie będzie możliwe uzyskanie odpowiedniego koloru korony pełnoceramicznej, po drugie zaś może pojawić się zaciemnienie tkanek dziąsłowych, mogące być szczególnie przykre dla pacjenta w przypadku szerokiego uśmiechu pokazującego dziąsła. Dodatkowo ząb taki może wymagać powtórnego leczenia endodontycznego ze względu na nieszczelne wypełnienie kanału, zmiany zapalne w okolicy okołowierzchołkowej czy też rodzaj materiału wypełniającego, który mógłby negatywnie wpłynąć na adhezję wkładu z włókna szklanego do zębiny korzeniowej. W artykule tym na podstawie przypadku klinicznego opisano metodę usuwania wkładu koronowo-korzeniowego za pomocą ultradźwięków. Omówiono wskazania oraz przeciwwskazania dla tej metody. H a s ł a: ultradźwiękowe końcówki endodontyczne efekt obręczy wkłady koronowo-korzeniowe z włókien szklanych usuwanie metalowych wkładów koronowo-korzeniowych odbudowa zębów po leczeniu endodontycznym. Wstęp W ostatnich dwóch dekadach zdecydowanie wzrosło zainteresowanie stomatologią estetyczną. Do praktyk stomatologicznych wprowadzono materiały kompozytowe oparte
PROBLEMY ESTETYCZNE W ZĘBACH PRZEDNICH 85 na koncepcji stratyfikacji anatomicznej [1], które pozwoliły na wykonywanie estetycznych wypełnień z bardziej przewidywalnymi rezultatami. W przypadku większego zniszczenia twardych tkanek zęba w odcinku przednim często stosuje się licówki porcelanowe lub korony pełnoceramiczne [2, 3, 4, 5]. Zęby po leczeniu endodontycznym, które kiedyś odbudowywano za pomocą metalowych wkładów koronowo- -korzeniowych, mają dzisiaj estetyczną alternatywę w postaci wkładów koronowo-korzeniowych wykonanych z włókna szklanego. Wkłady te, oprócz zalet kosmetycznych, wykazują bardzo dobrą adhezję poprzez cementy kompozytowe do twardych tkanek zęba oraz charakteryzują się modułem elastyczności zbliżonym do zębiny [6]. Niektóre wkłady dzięki odpowiedniej fluorescencji poprawiają utraconą jasność zęba wskutek utraty twardych tkanek i leczenia endodontycznego. Wkłady te są szczególnie istotne wówczas, gdy ząb przedni po leczeniu endodontycznym jest zaopatrywany koroną pełnoceramiczną ze względu na ich transparencję. Problem dzisiejszych wymagań dotyczących stomatologii estetycznej pojawia się w przypadku, gdy dochodzi do wymiany starej korony założonej na zębie przednim zaopatrzonym wkładem koronowo-korzeniowym metalowym. Po pierwsze istnieje ryzyko, iż z powodu dawniej założonego wkładu koronowo-korzeniowego nie będzie możliwe uzyskanie odpowiedniego koloru korony pełnoceramicznej. Po drugie, może pojawić się problem w postaci zaciemnienia tkanek dziąsłowych w okolicy nad linią preparacji pod koronę, który może być szczególnie przykry dla pacjenta w przypadku szerokiego uśmiechu pokazującego dziąsła. Dodatkowo ząb taki może wymagać powtórnego leczenia endodontycznego ze względu na nieszczelne wypełnienie kanału, zmiany zapalne w okolicy okołowierzchołkowej czy też rodzaj materiału wypełniającego, który mógłby negatywnie wpłynąć na przyszłą adhezję wkładu z włókna szklanego do zębiny korzeniowej [7]. Ryc. 1. Zdjęcie zęba 21 pacjentki niezadowolonej z nieestetycznego wyglądu Fig. 1. Photograph of unaesthetic tooth 21 in a patient dissatisfied with its appearance Ryc. 2. Ząb 21 zaopatrzony metalowym wkładem koronowo-korzeniowym w powiększeniu wraz z widocznym przyciemnieniem dziąsła w okolicy szyjki Fig. 2. Magnified view of tooth 21 reinforced with a coronoradicular metal post showing darkening of gum around the cervix Opis przypadku Pacjentka zgłosiła się do gabinetu stomatologicznego celem zaopatrzenia zęba 21 za pomocą estetycznej korony pełnoceramiczej. Na podstawie oceny klinicznej (ryc. 1 i 2) oraz radiologicznej (ryc. 3) stwierdzono, że ząb 21 odbudowany był za pomocą nieestetycznej rekonstrukcji kompozytowej wykonanej na wkładzie koronowo-korzeniowym metalowym lanym. Zaproponowano plan leczenia polegający na usunięciu wkładu koronowo-korzeniowego, a następnie na powtórnym leczeniu endodontycznym, założeniu wkładu koronowo-korzeniowego z włókna szklanego, odbudowie zrębu z kompozytu oraz wykonaniu korony pełnoceramicznej na podbudowie z tlenku glinu. Po akceptacji planu leczenia, na następnej wizycie przystąpiono do usunięcia wkładu koronowo-korzeniowego metalowego. W pierwszym etapie usunięto w całości stary materiał kompozytowy (ryc. 4) za pomocą kątnicy przyśpieszającej oraz wierteł diamentowych. Następnie za pomocą tych samych instrumentów z obfi- Ryc. 3. Zdjęcie RTG okolicy zęba 21 Fig. 3. Radiograph of tooth 21 tym chłodzeniem oszlifowano nieco naddziąsłową część wkładu metalowego, aby umożliwić łatwiejszy dostęp dla końcówek ultradźwiękowych. W kolejnym etapie korzystano ze skalera (Satelec P3) oraz końcówek ultradźwiękowych
86 MACIEJ ŻAROW, AGATA NIŻANKOWSKA-JĘDRZEJCZYK Ryc. 4. Wkład koronowo-korzeniowy w zębie 21 po usunięciu materiału kompozytowego Fig. 4. Coronoradicular metal post in tooth 21 after removal of composite material Ryc. 5. Wkład koronowo korzeniowy metalowy lany usunięty w całości za pomocą instrumentów ultradźwiękowych Fig. 5. Coronoradicular metal post removed in one piece with ultrasound tools Ryc. 6. Zdjęcie kontrolne RTG po wypełnieniu kanału korzeniowego zęba 21 Systemem B oraz Obturą Fig. 6. Radiograph of tooth 21 after root canal treatment with System B and Obtura z nasypem diamentowym, przeznaczonych do pracy w kanale korzeniowym (Satelec ET 20 D, Setelec ET 40 D). W odcinku naddziąsłowym pracowano krótszą końcówką ultradźwiękową (ET 20 D), przesuwając instrument wzdłuż cementu otaczającego metalowy wkład. Końcówkę prowadzono w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara. Natężenie mocy instrumentu nastawione zostało na pozycję 3, co według producenta zapobiega nadmiernemu wzrostowi temperatury, a instrument był intensywnie chłodzony za pomocą sprayu powietrznego podawanego ze strzykawki powietrznej przez asystentkę stomatologiczną. W taki sam sposób pracowano na większej głębokości w obrębie kanału korzeniowego, po wymianie końcówki na cieńszą i dłuższą (ET 40 D). Przestrzegano zasady, aby co 15 s przerywać pracę celem schłodzenia końcówki pracującej. Po ok. 20 min pracy instrumentami ultradźwiękowymi usunięto w całości wkład koronowo -korzeniowy metalowy (ryc. 5). Następnie założono koferdam oraz przystąpiono do powtórnego leczenia endodontycznego. Kanał korzeniowy opracowano za pomocą instrumentów rotacyjnych Protaper (Maillefer) do ustalonej za pomocą endometru długości roboczej 20 mm, obficie płukano 5,25% podchlorynem sodu, a następnie osuszono za pomocą sączków papierowych. Następnie dobrano odpowiednio klinujący się ćwiek gutaperkowy o zbieżności 0,4, dopasowano plugger z zestawu instrumentów System B (SybronEndo) i przystąpiono do termoplastycznego wypełniania gutaperką. Jako uszczelniacz ćwieka głównego zastosowano AH Plus (Dentsply/DeTrey). Po wypełnieniu części wierzchołkowej kanału korzeniowego Systemem B i skondensowaniu wcześniej dobranym upychaczem ręcznym, pozostałą część kanału wypełniono za pomocą gutaperki wstrzykiwanej urządzeniem Obtura II (Obtura Spartan) rycina 6. Przez kolejne 3 tygodnie wykonywano wybielenie zęba metodą walking bleach za pomocą 35% nadtlenek wodoru (Opalescence Endo, Ultradent), wymieniając środek wybielający co 5 dni. Po 14 dniach od zakończenia wybielania korony przystąpiono do zabiegu wzmocnienia zęba wkładem koronowo-korzeniowym z włókna szklanego. Po założeniu koferdamu dokonano preparacji pod wkład koronowo-korzeniowy za pomocą wiertła CPF0210 (Micerium) oraz przymierzono wkład koronowo-korzeniowy CP0210 EnaPost (Micerium) o zbieżności 2% wykonany z włókna szklanego. W celu uzyskania odpowiedniego połączenia adhezyjnego tkanki twarde zęba przygotowano w następujący sposób: zębinę kanału korzeniowego i komory zębowej wypiaskowano za pomocą piaskarki (Hager & Werker) oraz tlenku glinu o średnicy ziarna 50 μm, następnie dokładnie wypłukano piasek z kanału korzeniowego, kanał wytrawiono kwasem ortofosforowym przez 120 s i ponownie przepłukano, używając do tego celu strzykawki oraz igły do przepłukiwania kanałów korzeniowych, aby dokładnie usunąć pozostałości wytrawiacza. Po sprawdzeniu dopasowania pacynki od systemu wiążącego do rozmiaru kanału korzeniowego, w zębinę komory zębowej oraz kanału wcierano system wiążący Ena-Bond (Micerium) zmieszany z katalizatorem Ena-Catalist (Micerium), następnie przedmuchano go delikatnym strumieniem powietrza i naświetlano przez 20 s. W tym czasie asystentka stomatologiczna przygotowała wkład koronowo-korzeniowy, pokrywając dokładnie całą jego powierzchnię systemem wiążącym Ena-Bond. Cement kompozytowy EnaCem (Micerium) aplikowano do kanału korzeniowego za pomocą
PROBLEMY ESTETYCZNE W ZĘBACH PRZEDNICH 87 Ryc. 7. Ząb 21 po odbudowie wkładem z włókna szklanego, przed pobraniem wycisku pod koronę protetyczną wraz z widoczną zmianą koloru twardych tkanek zęba oraz koloru dziąsła wskutek wybielania metodą walking bleach Fig. 7. Tooth 21 after fiber post reinforcement and prior to impression for crown work. Color of tooth and gum visibly modified with the walking bleach Ryc. 8. Sytuacja po osadzeniu korony pełnoceramicznej na podbudowie z tlenku glinu za zębie 21 Fig. 8. Tooth 21after cementation of zirconia-based full ceramic crown Ryc. 10. Uśmiech pacjentki po osadzeniu korony pełnoceramicznej na zębie 21 Fig. 10. Smile of the patient after full ceramic crown cementation on tooth 21 (lampa halogenowa o natężeniu światła 850 mv). Następnie wykonano preparację pod koronę pełnoceramiczną (ryc. 7) i zaopatrzono ząb szczelną koroną tymczasową wykonaną z kompozytu Protemp (3M ESPE). Na kolejnej wizycie pobrano wycisk masą polieterową (Impregum, 3M ESPE), który razem z wyciskiem przeciwstawnym, rejestracją zgryzu oraz rejestracją łuku twarzowego (Arcus, Kavo) przesłano do laboratorium. Po wykonaniu podbudowy z tlenku glinu (Procera, Nobel Biocare) przystąpiono do indywidualnego napalania porcelany w obecności pacjenta. Po uzyskaniu zadawalającego efektu estetycznego i akceptacji korony przez pacjenta oraz lekarza prowadzącego, przystąpiono do procedury osadzania adhezyjnego korony. Powierzchnię przylegającą wypiaskowano za pomocą piaskarki oraz tlenku glinu, a następnie przemyto alkoholem, nałożono silan i system wiążący (Ena Bond). Powierzchnię kikuta zębowego przygotowano za pomocą piaskowania (50 μm tlenku glinu). Koronę protetyczną osadzono na cemencie kompozytowym samotrawiącym Rely X Unicem (3M ESPE), usuwając nadmiary za pomocą zgłębnika oraz dodatkowo naświetlając koronę z każdej ze stron po 30 s. Na kolejnej wizycie sprawdzono, czy wszystkie nadmiary zastały prawidłowo usunięte oraz wykonano kontrolne zdjęcia fotograficzne (ryc. 8 10). Ryc. 9. Korona pełnoceramiczna na zębie 21 w zbliżeniu Fig. 9. Close-up view of the full ceramic crown on tooth 21 specjalnych podajników (Micerium). Kanał korzeniowy delikatnie spenetrowano zgłębnikiem endodontycznym w celu usunięcia ewentualnych pęcherzyków powietrza. W dalszej kolejności założono przygotowany wcześniej wkład koronowo-korzeniowy i naświetlono go wstępnie przez 20 s. Zgodnie z zaleceniami producenta odczekano 8 min ze względu na podwójne wiązanie cementu. Przystąpiono wówczas do odbudowy warstwowej zrębu zęba kompozytem mikrohybrydowym Enamel Plus HFO (Micerium), naświetlając dokładnie każdą z warstw po 30 s Dyskusja W opisanym przypadku zdecydowano się na usunięcie starego wkładu koronowo-korzeniowego, który był przyczyną nieestetycznego wyglądu zęba 21 oraz przyciemnienia dziąsła wokół szyjki zęba. Stomatolog podejmujący taką decyzję zawsze musi wziąć pod uwagę wiele czynników. Niezmiernie istotna jest ocena rentgenowska ilości pozostałych twardych tkanek zęba, w szczególności wysokości oraz grubości zrębu naddziąsłowego [8]. Decydując się bowiem na ultradźwiękowe usuwanie wkładu koronowo-korzeniowego, należy się liczyć z pewną utratą zębiny wokół wkładu koronowo-korzeniowego [9]. Nie bez znaczenia jest również długość wkładu oraz cement,
88 MACIEJ ŻAROW, AGATA NIŻANKOWSKA-JĘDRZEJCZYK na jakim został on osadzony. Z przeprowadzonych badań wynika, że 10-minutowa praca końcówkami ultradźwiękowymi prowadzi do osłabienia retencji metalowych wkładów koronowo-korzeniowych o 39% w przypadku cementów fosforanowych oraz o 33%, gdy użyty został cement glasjonomerowy [10]. W przypadku cementów adhezyjnych na bazie żywic kompozytowych, które są stosowane od prawie 15 lat, usunięcie wkładu koronowo- -korzeniowego może być niezmiernie trudne lub w ogóle niemożliwe [10]. Z badań przeprowadzonych przez Garrido i wsp. [11] wynika jednak, że generacja ciepła oraz drgania ultradźwiękowe mogą osłabić retencję wkładów osadzonych na żywicach kompozytowych. Badania te wykazały, że wkłady osadzone na cemencie fosforanowym usuwa się łatwiej, gdy stosowane jest chłodzenie wodą, a w przypadku cementów kompozytowych gdy stosuje się jedynie chłodzenie powietrzem [11]. Jednak zawsze należy mieć na uwadze fakt, że zbyt długie emitowanie ciepła może zniszczyć włókna ozębnej [12]. Dlatego przy stosowaniu ultradźwięków ważne jest chłodzenie wodne, a gdy strumień wody przeszkadza w osiągnięciu odpowiedniej widoczności chłodzenie za pomocą strumienia powietrznego ze strzykawki wodno-powietrznej kierowanego na końcówkę ultradźwiękową. Dodatkowo celem obniżenia temperatury końcówki ultradźwiękowej poleca się przerywanie pracy co 10 15 s [13, 14]. Według badań Dominici i wsp. w przypadku, gdy praca za pomocą ultradźwięków bez strumienia wodnego przekracza 15 s, na powierzchni korzenia zęba dochodzi do wytworzenia wysokiej temperatury [15]. Budd i wsp. twierdzą, że w przypadku wzrostu temperatury na powierzchni korzenia o 10 C dochodzi do uszkodzenia włókien ozębnej [16]. Oczywiście, wzrost temperatury na powierzchni korzenia zależy także od anatomii zęba, ilości twardych tkanek zęba oraz natężenia, z jakim pracuje się ultradźwiękami [12]. Glick i Frank zaproponowali dodatkowo użycie chloroformu podczas pracy końcówkami ultradźwiękowymi celem rozpuszczania cementu wokół wkładu [17]. W wielu przypadkach wkład koronowo-korzeniowy może ulec obluzowaniu już po wstępnej pracy ultradźwiękami. W przypadku, gdy wkład wykazuje większą retencję po wstępnej pracy ultradźwiękami, niektórzy autorzy zalecają zastosowanie specjalnych systemów zaprojektowanych do usuwania wkładów koronowo-korzeniowych, takich jak Gonon Post Removing System [18] i System Ruddle a [19]. Najpoważniejszymi powikłaniami podczas usuwania wkładu mogą być pęknięcia korzenia, perforacje, złamanie wkładu oraz niemożliwość usunięcia wkładu [13]. Kolejnym powikłaniem może być uszkodzenie ozębnej wskutek ciepła generowanego przez końcówki ultradźwiękowe [13, 14]. Dlatego też w przypadku, gdy usunięcie wkładu mogłoby spowodować utratę tkanek zęba, która uniemożliwiłaby końcową odbudowę, lepiej zrezygnować z zabiegu usunięcia wkładu. Gdy konieczne jest przeprowadzenie powtórnego leczenia endodontycznego, można w ostateczności zdecydować się na mikrochirurgię endodontyczną. W artykule na temat usuwania wkładów oraz możliwych powikłań Abbott stwierdza, że jest to stosunkowo przewidywalny zabieg, a wskaźnik niepowodzeń jest bardzo niski, przy założeniu że dokonano właściwego zakwalifikowania do zabiegu usuwania wkładu koronowo- -korzeniowego [9]. Wnioski 1. Usunięcie metalowego wkładu koronowo-korzeniowego za pomocą instrumentów ultradźwiękowych może być rekomendowaną procedurą kliniczną w przypadku konieczności wykonania powtórnego leczenia endodontycznego lub z powodów estetycznych. 2. Przed podjęciem decyzji o usuwaniu ultradźwiękami metalowego wkładu koronowo-korzeniowego konieczna jest prawidłowa kwalifikacja pacjenta uwzględniająca ilość pozostałych twardych tkanek zęba, długość i kształt usuwanego wkładu oraz rodzaj cementu, na którym wkład był osadzony. 3. Podczas zabiegu usuwania wkładu koronowo- -korzeniowego za pomocą ultradźwięków konieczne jest chłodzenie wodą, ewentualnie powietrzem oraz przerywanie pracy co 10 15 s w celu uniknięcia wzrostu temperatury na powierzchni korzenia. Piśmiennictwo 1. Vanini L.: Light and color in anterior composite restorations. Pract. Periodontics. Aesthet. Dent. 1996, 8, 7, 673 682. 2. Friedman M.J. : A 15-year review of porcelain veneer failure a clini cian s observations. Compend. Contin. Educ. Dent. 1998, 19, 625 636. 3. Fradeani M.: Six-year follow up with Empress veneers. Int. J. Periondontics Restorative Dent. 1998, 18, 217 225. 4. Peumans M., Van Meerbeek B., Lambrechts P., Vuylsteke-Wauters M., Vanherle G.: Five-year clinical performance of porcelain veneers. Quintessence Int. 1998, 29, 211 221. 5. Dumfahrt H., Schäffer H. : Porcelain laminate veneers. A retrospective evaluation after 1 to 10 years of service. Part II Clinical results. Int. J. Prosthodont. 2000, 13, 9 18. 6. Ferrari M., Grandini S., Bertelli E. : Stato attuale e prospettive future nell uso dei perni in fibra. Atti Simposio Intern. Odontoiatria Adesiva e Recostruttiva, 2001, 5, 2 9. 7. Perdigão J., Lopes M.M., Gomes G. : Interfacial adaptation of adhesive materials to root canal dentin. J. Endod. 2007, 33 (3), 259 263. 8. Berbert A., Filho M.T., Ueno A.H., Bramante C.M., Ishikiriama A. : The influence of ultrasound in removing intraradicular posts. Int. Endod. J. 1995, 28, 2, 100 102. 9. Abbott P.V. : Incidence of root fractures and methods used for post removal. Int. Endod. J. 2000, 35, 63 67. 10. Gomes A.P., Kubo C.H., Santos R.A., Santos D.R., Padilha R.Q. : The influence of ultrasound on the retention of cast posts cemented with different agents. Int. Endod. J. 2001, 34, 1, 93 99. 11. Garrido A.D.B., Fonseca T.S., Alfredo E., Silva-Sousa Y.T.C., Sousa-Neto M.D.: Influence of ultrasound, with and without water spray cooling, on removal of posts cemented with resin or zinc phosphate cements. J. Endod. 2004, 30, 2, 173 176.
PROBLEMY ESTETYCZNE W ZĘBACH PRZEDNICH 89 12. Van der Sluis L. : Ultrasound in endodontics. ENDO, 2007, 1, 129 130. 13. Schwartz R.S., Robbins J.W. : Post placement and restoration of endodontically treated teeth: a literature review. J. Endod. 2004, 30, 3, 289 295. 14. Zinman E.J. : Records and legal responsibilities. In: Pathways of the pulp. Eds: S. Cohen, R.C. Burns. Mosby, Saint Louis 2002. 15. Dominici J.T., Clark S., Scheets J., Eleazer P.D. : Analysis of heat generation using ultrasonic vibration for post removal. J. Endod. 2005, 31, 3, 301 303. 16. Budd J.C, Gekelman D., White J.M. : Temperature rise of the post and on the root surface during ultrasonic post removal. J. Endod. 2005, 38, 6, 705 711. 17. Glick D.H, Frank A.L. : Removal of silver points and fractured posts by ultrasonic. J. Prosthet. Dent. 1986, 55, 3, 212 216. 18. Machtou P., Sarfati P., Cohen A.G. : Post removal prior to retreatment. J. Endod. 1989, 15, 5, 552 560. 19. Ruddle C.J. : Non-surgical endodontic retreatment. In: Pathways of the pulp. Eds: S. Cohen, R.C. Burns. Mosby, Saint Louis 2002.