Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae Rok 20, Nr 2/2016 Wydział Prawa, Administracji i Zarządzania Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach Ewolucja gospodarki, społeczeństwa i systemu prawno-instytucjonalnego w kierunku budowy ładu zintegrowanego Rafał Kołodziejczyk 1 ROZWÓJ I ROLA E-BANKINGU W POLSCE Streszczenie: Rozwój technologii informatycznych oraz Internetu wpłynął pozytywnie na przekształcenie tradycyjnej bankowości w e-banking. Dzięki tym zmianom na rynku bankowym pojawiło się wiele usług, które klient może wykonywać z dowolnego miejsca i w dowolnym czasie. Dzięki zastosowaniu pracy w chmurze klienci banków mogą zrezygnować z kosztownych zakupów sprzętu i systemów informatycznych i wykorzystywać usługi oferowane przez bank. E-banking przynosi korzyści i oszczędności zarówno bankom jak i ich klientom. Słowa kluczowe: bankowość tradycyjna, bankowość elektroniczna, usługi bankowe, chmura Wstęp Bankowość jest jednym z obszarów, na których funkcjonowanie duży wpływ wywarł rozwój informatyki i mediów elektronicznych. Bankowość elektroniczna (e banking) stanowi obecnie obszar usług bankowych, który rozwija się najszybciej i wypiera bankowość tradycyjną 2. Celem pracy jest omówienie zmiany koniunktury e-bankingu w Polsce. Początki bankowości elektronicznej datuje się na rok 1964, gdy w Stanach Zjednoczonych uruchomiony został pierwszy bankomat, w Europie (Wielka Brytania) był to rok 1967, a w Polsce 1990 r. (Bank Pekao S.A.). Natomiast historia systemu umożliwiającego kontakt z bankiem za pomocą komputera home banking, zapoczątkowana została w Finlandii w 1984 roku, a w Polsce w 1993 r. Internet jako narzędzie do świadczenia usług bankowych wykorzystywano w Sta- 1 Dr inż. Rafał Kołodziejczyk, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach. 2 Witold Chmielarz, Systemy elektronicznej bankowości (Warszawa: Difin, 2005), 19-20. 209
nach Zjednoczonych od roku 1995, w Europie od 1996 r., a w Polsce od 1998 r. Pierwszym wirtualnym bankiem na świecie był powstały w 1995 r., posiadający siedzibę w Atlancie Pierwszy Bezpieczny Bank Sieciowy Security First Network Bank (SFNB), w Europie od 1999 r., był to bank Enba posiadający siedzibę w Dublinie 3. W Polsce był to mbank powstały w 2000 r. 4 Bankowość elektroniczna Funkcjonuje wiele terminów bankowości elektronicznej, jednak wszystkie one sprowadzają się do definicji, która opisuje bankowość elektroniczną jako świadczenie usług bankowych przy wykorzystaniu nowoczesnych technologii informatycznych, co ma doprowadzić do przyspieszenia wykonywania operacji bankowych, ograniczyć konieczność osobistej obecności w banku i w konsekwencji doprowadzić do szybszego obiegu bezgotówkowego pieniądza 5. Istnieje wiele cech odróżniających e-banking od tradycyjnej bankowości, do najważniejszych należą: brak ograniczeń czasowych do zlecania operacji bankowych, automatyzacja procesów bankowych i podejmowania decyzji, brak konieczności fizycznej obecności klienta w banku, brak bezpośredniego kontaktu z pracownikami banku. Bankowość elektroniczna przez Internet pozwala na definiowanie uprawnień klienta i podzielona jest na trzy klasy dostępu do konta: dostęp pasywny umożliwiający jedynie podgląd informacji o stanie konta i historii zmian salda, dostęp półaktywny umożliwiający dostęp do wybranych przez klienta operacji zdefiniowanych za pomocą pisemnych wniosków lub telefonicznie za pośrednictwem operatora np. wykonywanie przelewów, dostęp aktywny pełny dostęp do możliwości konta pozwalający np. na składanie wniosków kredytowych, zakładanie lokat itp. Mając na uwadze powyższe definicje można obecnie wyróżnić kilka form bankowości elektronicznej. Do najbardziej popularnych należą: bankowość internetowa polegająca na logowaniu się do swojego konta bankowego za pomocą Internetu, bankowość telefoniczna pozwalająca na wykonywanie podstawowych operacji za pomocą telefonu i operatora infolinii. Bankowość mobilna za pomocą protokołu WAP 6 umożliwia korzystanie z bankowości za pomocą urządzeń mobil- 3 Historia banku wirtualnego, dostęp 22.06.2016, https://bankiwirtualne.wordpress.com/2008 /05/02/historia-banku-wirtualnego. 4 Pierwsze urodziny mbanku, dostęp 27.06.2016, http://media-mbank.pl/pr/34875/pierwszeurodziny-mbanku. 5 Jakub H. Górka, Specyfika ryzyka bankowości elektronicznej, Narodowy Bank Polski. Materiały i Studia 205 (2006): 10, dostęp 27.06.2016, https://www.nbp.pl/publikacje/materialy _i_studia/ms205.pdf. 6 Wireless Application Protocol (WAP) to międzynarodowy zbiór standardów definiujących protokół przesyłu danych z aplikacji bezprzewodowych, uwzględniający ograniczenia techniczne urządzeń mobilnych i łączy danych. 210
nych (bezprzewodowych). Inna formą e-bankingu są karty kredytowe czy też karty bankomatowe, które umożliwiają dokonywanie bezgotówkowych płatności za towary i usługi oraz pobieranie gotówki z konta za pomocą bankomatów. Rozwój bankowości elektronicznej Pierwszym elementem e-bankingu w Polsce były bankomaty Banku Pekao S.A. (1990 r.), następnie do użytku weszły karty płatnicze (1993 r.), a dopiero w 1998 r. wprowadzona została usługa home banking czyli bezpośredni dostęp do usług bankowych za pomocą komputera. Na rynku Polskim prekursorem tej usługi był Powszechny Bank Gospodarczy w Łodzi 7, z którego w 2000 r. wyodrębnił się oddział internetowej bankowości detalicznej mbank będący jego wirtualną częścią, czyli pierwszym bankiem nie posiadającym własnych oddziałów 8. Niewątpliwy sukces mbanku przyczynił się do tego, że w kolejnych latach we wszystkich polskich bankach rozpoczął się proces wdrażania e-bankingu, który stopniowo wypiera bankowość tradycyjną 9. Najnowszym, coraz popularniejszym trendem w e-bankingu, jest bankowość w chmurze 10. Dzięki tej usłudze, oprócz tradycyjnej bankowości klient może z dowolnego miejsca skorzystać z oprogramowania czy też mocy obliczeniowej znajdującej się na serwerach banków, co zwalnia go z konieczności zakupu np. programów finansowo-księgowych, oprogramowania biurowego czy poczty elektronicznej 11. Pierwszym bankiem w Polsce, ale i na świecie, który zaoferował w 2015 r. swoim klientom biznesowym kompleksową bankową platformę do zarządzania firmą Idea Cloud był Idea Bank 12. W skład platformy w dniu jej uruchomienia wchodziły: bankowość internetowa, centrum fakturowania i rozliczeń, centrum zarządzania płatnościami opóźnionymi, centrum księgowe, centrum zarządzania płynnością firmy, wirtualny sejf, centrum zarządzania klientami i kontrahentami, centrum korespondencji, magazyn i centrum zarządzania kadrami. Z upływem czasu platforma ma się stale rozrastać i być dostosowywana do potrzeb klientów 13. Bardzo dynamicznie rozwija się obecnie branża Financial Technology (Fin- Tech), jest to reakcja rynku na zapotrzebowanie klienta, który oczekuje bardzo 7 Maciej Kitajewski, Homebanking. Usługa przyszłości (Warszawa: Helion, 2001), 15-16. 8 Emil Ślązak, Krzysztof Borowski, Bankowość elektroniczna, w: Współczesna bankowość, red. Małgorzata Zaleska (Warszawa: Difin, 2007), t. 1, 231. 9 Paulina Chańko, Ewa Flejterska, Rola marketingu internetowego na rynku usług bankowych w warunkach globalizacji, w: Rynki finansowe w przestrzeni elektronicznej, red. Beata Świecka, (Szczecin: Economicus, 2004), 214. 10 Chmura (ang. cloud computing) model przetwarzania danych oparty na użytkowaniu usług dostarczonych przez usługodawcę. Oznacza to eliminację konieczności zakupu sprzętu, licencji czy instalowania i administracji oprogramowaniem. Termin chmura jest związany z pojęciem wirtualizacji, a zasoby podążają za potrzebami usługobiorcy. 11 Nadciąga pierwsza chmura bankowa, dostęp 17.06.2016, http://www.telix.pl/article.php?sid =59996. 12 Idea Bank uruchomił pierwszą bankową platformę do zarządzania firmą, dostęp 27.06.2016, http://prnews.pl/idea-bank/idea-bank-uruchomil-pierwsza-bankowa-platforme-do-zarzadzaniafirma-6550487.html. 13 Idea Cloud show, dostęp 20.06.2016, https://www.ideabank.pl/ideabank2/doc/ic_ks.pdf. 211
szybkiej i konkretnej odpowiedzi na postawione pytanie. Chce on natychmiast wiedzieć, czy może otrzymać potrzebny mu w danej chwili produkt finansowy, albo uzyskać podpowiedź w co w danym momencie inwestować. Współczesny klient nie chce chodzić do banku, tracić czasu w kolejkach czy na dyskusje z pracownikiem banku. Oczekuje natomiast stałego dostępu do serwisu finansowego na swym urządzeniu mobilnym. Platforma transakcyjna oferowana przez firmy z branży FinTech, a zwłaszcza platforma mobilna musi być prosta i czytelna, nie może ubarwiać rynku czy w żaden sposób go zniekształcać 14. Analizując artykuły prasowe bardzo często stawiane jest pytanie czy firmy z branży FinTech są dla banków uczciwą konkurencją czy też zagrożeniem. Firmy z tej branży oferują swoje produkty dużo taniej niż robią to klasyczne banki, spowodowane jest to całkowitym brakiem tradycyjnych kanałów dystrybucji (oddziałów). Również czas oczekiwania na decyzję kredytową jest skrócony do minimum, a nowy model biznesowy pozwala im na prowadzenie działalności parabankowej bez przymusu spełniania wymogów stawianych bankom. Wszystko to sprawia, że dynamika rozwoju firm z branży FinTech jest bardzo duża, a ich popularność stale wzrasta. Sytuacja taka często zmusza banki do nawiązywania współpracy z tymi firmami, aby móc wykorzystywać ich najlepsze pomysły i wdrażać przydatne rozwiązania 15. Rola i znaczenie e-bankingu Bankowość elektroniczna jest obecnie bez wątpienia najszybciej rozwijającym się segmentem polskiego sektora bankowego, z każdym rokiem przybywa liczba użytkowników i zwolenników e-bankingu. Kwartalnym podsumowaniem sytuacji na tym rynku zajmuje się od III kwartału 2010 roku Związek Banków Polskich (ZBP) publikując systematycznie raport Netb@nk 16. Badając poszczególne raporty można prześledzić jak rozwija się rynek bankowości elektronicznej w Polsce. W mojej publikacji przeanalizuję jak zmieniała się liczba klientów indywidualnych mających podpisaną umowę umożliwiającą korzystanie z bankowości internetowej, ilu z nich jest aktywnymi klientami, a także liczba wyemitowanych kart debetowych i kredytowych oraz liczba bankomatów. Wszystkie rozważania dotyczą okresu od III kwartału 2010 r. do IV kwartału 2015 r. Przed przystąpieniem do szczegółowego badania warto zaobserwować jak zmieniły się poszczególne wskaźniki na przestrzeni całego analizowanego okresu. Na początku III kwartał 2010 r. liczba klientów indywidualnych mających podpisaną umowę umożliwiającą korzystanie z bankowości internetowej wynosiła 15 688 839, za aktywnych klientów uznano 9 051 196. W tym samym czasie wy- 14 E-banking to już staroć. Królem jest FinTech, dostęp 21.06.2016, http://www.polskieradio.pl /42/273/Artykul/1577027,Ebanking-to-juz-staroc-Krolem-jest-FinTech. 15 Igor Zachariasz, FinTech zagrożenie czy szansa dla sektora bankowego. Bliska perspektywa, dostęp 21.06.2016, http://igorzacharjasz.innpoland.pl/125407,fintech-zagrozenie-czy-szansa-dlasektora-bankowego-bliska-perspektywa. 16 Raport NetB@nk, dostęp 20.06.2016, https://zbp.pl/raporty/raport-netb-nk. 212
emitowano 22 619 000 kart debetowych oraz 9 623 000 kart kredytowych. Na terenie Polski funkcjonowało wówczas 16 567 bankomatów. Natomiast w ostatnim raporcie IV kwartał 2015 liczba klientów mających podpisaną umowę na e-banking wyniosła 30 353 374 wzrost o 93,47%, aktywnych było 14 537 781 klientów wzrost o 60,62%. Liczba wydanych kart debetowych wyniosła 29 140 064 wzrost w badanym okresie o 28,83%, a w przypadku kart kredytowych spadek o 39,65% do liczby 5 807 563. Liczba bankomatów systematycznie rosła i ostatecznie osiągnęła 22 301 wzrost o 34,61%. W szczegółowej analizie dane procentowe pokazują współczynnik zmiany badanego wskaźnika rok do roku. Wybrane wartości odczytane z poszczególnych raportów zostały opracowane i przedstawione w formie wykresów. Liczba klientów indywidualnych, którzy posiadali podpisaną umowę umożliwiającą korzystanie z bankowości internetowej w rozpatrywanym okresie stale rosła, jedynym wyjątkiem był okres pomiędzy IV kwartałem 2012 r. i I kwartałem 2013 r., kiedy to spadła nieznacznie o ok. 300 000 osób. W IV kwartale 2012 r. przekroczona została bariera 20 milionów użytkowników, a w III kwartale 2015 r. liczba 30 milionów osób. 35000000 30000000 25000000 20000000 15000000 10000000 5000000 0 I I I II I I II Rysunek 1. Liczba klientów indywidualnych mających podpisaną umowę umożliwiającą korzystanie z bankowości internetowej Większe wahania tego wskaźnika można zaobserwować analizując procentowe zmiany rok do roku. Maksymalny wzrost ponad 20% rocznie wystąpił w 3 okresach: IV kwartał 2010 r. (21,5%), III i IV kwartał 2015 r. odpowiednio 24,32% oraz 20,83%. Najsłabszymi okresami były III i IV kwartał 2013 r., kiedy wzrost wyniósł zaledwie 8,75% i 5,12%. Poniżej progu 10% znalazły się jeszcze IV kwartał 2011 r. oraz I i II kwartał 2014 r. 213
25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 0,00% I I I II I I II Rysunek 2. Zmiana procentowa rok do roku klientów indywidualnych mających podpisaną umowę umożliwiającą korzystanie z bankowości internetowej Liczba aktywnych klientów indywidualnych również zdecydowanie rosła, nieznaczne spadki wystąpiły jedynie w III kwartale 2013 r., II kwartale 2014 r. i IV kwartale 2015 r. Próg 10 milionów aktywnych użytkowników został przekroczony w IV kwartale 2011 r. Zamiany procentowe rok do roku były bardziej dynamiczne, rekordowy wzrost 23,05% nastąpił w IV kwartale 2010 roku. Natomiast najmniejszy przyrost zanotowany został w II kwartale 2014 r. i I kwartale 2015 r. odpowiednio 2,51% oraz 3,15%. 25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 0,00% I I I II I I II Rysunek 3. Zmiana procentowa rok do roku liczby aktywnych klientów indywidualnych 214
Liczba wyemitowanych kart debetowych także stale rosła, wyjątki wystąpiły tylko w IV kwartale 2013 r. i I oraz II kwartale 2015 r. 30000000 25000000 20000000 15000000 10000000 5000000 0 I I I II I I II Rysunek 4. Liczba wyemitowanych kart debetowych W większości analizowanego okresu zamiany procentowe rok do roku liczby kart debetowych wykazywały się bilansem dodatnim, załamanie nastąpiło w II kwartale 2015 roku, od tego momentu wskaźnik przyjmuje wartości ujemne na zbliżonym poziomie około -2%. 10,00% 8,00% 6,00% 4,00% 2,00% 0,00% -2,00% -4,00% I I I II I I II Rysunek 5. Zmiana procentowa rok do roku liczby wyemitowanych kart debetowych Liczba wyemitowanych kart kredytowych w niemalże całym analizowanym okresie spadała. Symboliczne wzrosty nastąpiły jedynie w II kwartale 2013 r. i III kwartale 2015 r. 215
Rozpatrując zmiany procentowe rok do roku w całym badanym okresie liczba kart kredytowych wykazywała się bilansem ujemnym. Największy spadek nastąpił w okresie III kwartał 2011r. II kwartał 2012 r. i wynosił w każdym kwartale ponad -20%. Najmniejsze spadki w okolicach -5% zaczęły się w II kwartale 2013 r. i na tym poziomie utrzymały się do końca rozważanego okresu. 0,00% I I I II I I II -5,00% -10,00% -15,00% -20,00% -25,00% Rysunek 6. Zmiana procentowa rok do roku liczby wyemitowanych kart kredytowych 12,00% 10,00% 8,00% 6,00% 4,00% 2,00% 0,00% I I I II I I II Rysunek 7. Zmiana procentowa rok do roku liczby bankomatów 216
Liczba uruchomionych bankomatów w Polsce w rozważanym okresie stale rosła, wyjątkowo, niewielki spadek został odnotowany w I i III kwartale 2011 r. oraz II kwartale 2014 r. W IV kwartale 2014 r. przekroczona została liczba 20 tysięcy bankomatów. Badając zamiany procentowe rok do roku w rozpatrywanym okresie liczba bankomatów wykazywała stały przyrost. Największy nastąpił w końcówce analizowanego cyklu od IV kwartału 2014 r. i wynosił w każdym kwartale ponad 8%. Najmniejszy przyrost poniżej 2% wystąpił w I kwartale 2011 r. oraz w okresie IV kwartał 2013 r. II kwartał 2014 r. Podsumowanie Ciągły rozkwit e-bankingu jest zjawiskiem bardzo pozytywnym, co potwierdzają korzyści płynące z używania tej formy bankowości, które leżą zarówno po stronie banku jak i jego klientów. Dla klienta banku do najważniejszych korzyści należą: niższe koszty utrzymania rachunku i przeprowadzonych operacji bankowych poprzez eliminację kosztów obsługi klienta, zwiększenie wygody i satysfakcji oraz stały dostęp do aktualnej oferty poprzez wydłużenie czasu dostępu do wirtualnych usług do 24 godzin na dobę i 7 dni w tygodniu oraz umożliwienie dostępu do usług z dowolnego miejsca bez konieczności stania w kolejkach i fizycznej obecności w banku, atrakcyjne warunki oprocentowania, możliwość bieżącej kontroli salda rachunku i wykonywania transakcji bezgotówkowych, co daje klientowi poczucie bezpieczeństwa. Dla banku natomiast do niewątpliwych korzyści należą: zwiększenie wyniku finansowego poprzez redukcję kosztów stałych dla banku (wynajem lokali, zatrudnianie pracowników) lub też przerzucenie ich na większą liczbę klientów, promowanie i tanie reklamowanie nowego asortymentu usług za pomocą Internetu, rozmów telefonicznych czy wiadomości SMS, mniejsze zagrożenie klasycznymi fałszerstwami dokumentów, skrócenie czasu obsługi poprzez wprowadzenie samoobsługi, możliwość analizy i gromadzenia informacji o klientach banku w celu ich selekcjonowania i lepszego dostosowania usług do ich potrzeb, oraz profilowania i spersonalizowania przedstawianej oferty. E-banking, pomimo wielu zalet, nie jest pozbawiony wady, która w dużej mierze wynika z obawy użytkowników tego rodzaju bankowości o bezpieczeństwo wykonywanych operacji i swoich danych osobowych. Aby zniwelować ten problem banki dokładają wszelkich starań i podejmują różnego rodzaju działania, by poziom bezpieczeństwa był jak najwyższy, a sytuacje zagrożenia zdarzały się sporadycznie. Obecnie stosowanych jest wiele metod poprawiających bezpieczeństwo wykonywanych za pomocą Internetu transakcji, należą do nich: proces logowania wymagający każdorazowego uwierzytelniania, szyfrowana transmisja danych czy 217
też autoryzacja dokonywanych transakcji za pomocą kart z kodami jednorazowymi lub wiadomości sms. Mając powyższe na uwadze należy stwierdzić, że rola e-bankingu w Polsce stale rośnie, z każdym rokiem zwiększa się również liczba osób, które przekonują się do korzystania z bankowości elektronicznej. Klienci bankowi zaakceptowali e-banking i chętnie korzystają z udogodnień, jakie dają bankomaty, karty kredytowe oraz obsługa rachunków bankowych przez Internet. Zachęca to banki do oferowania nowych usług i operacji, które klienci banków mogą wykonywać drogą elektroniczną 17. Bibliografia Chańko, Paulina, Ewa Flejterska. Rola marketingu internetowego na rynku usług bankowych w warunkach globalizacji, W: Rynki finansowe w przestrzeni elektronicznej, red. Beata Świecka, 207-217. Szczecin: Economicus, 2004. Chmielarz, Witold. Systemy elektronicznej bankowości. Warszawa: Difin, 2005. E-banking to już staroć. Królem jest FinTech. Dostęp 21.06.2016. http://www.polskieradio.pl/42/273/artykul/1577027,ebanking-to-juz-staroc-krolem-jest-fintech. Górka, Jakub H. Specyfika ryzyka bankowości elektronicznej. W: Narodowy Bank Polski. Materiały i Studia 205 (2006): 1-96. Dostęp 27.06.2016. https://www.nbp.pl/ publikacje/materialy_i_studia/ms205.pdf. Historia banku wirtualnego. Dostęp 22.06.2016. https://bankiwirtualne.wordpress.com /2008/05/02/historia-banku-wirtualnego. Idea Bank uruchomił pierwszą bankową platformę do zarządzania firmą. Dostęp 27.06.2016, http://prnews.pl/idea-bank/idea-bank-uruchomil-pierwsza-bankowa-platforme-dozarzadzania -firma-6550487.html. Idea Cloud show. Dostęp 20.06.2016. https://www.ideabank.pl/ideabank2/doc/ic_ ks.pdf. Kitajewski, Maciej. Homebanking. Usługa przyszłości. Warszawa: Helion, 2001. Matuszczyk, Anna, Paweł G. Matuszczyk. Instrumenty bankowości elektronicznej. Warszawa: CeDeWu, 2006. Nadciąga pierwsza chmura bankowa. Dostęp 17.06.2016. http://www.telix.pl/article.php?sid=59996. Pierwsze urodziny mbanku. Dostęp 27.06.2016. http://media-mbank.pl/pr/34875/pierwsze -urodziny-mbanku. Polasik, Michał M. Bankowość elektroniczna. Istota Stan Perspektywy. Warszawa: Ce- DeWu, 2007. Raport NetB@nk. Dostęp 25.06.2016. https://zbp.pl/raporty/raport-netb-nk. Solarz, Małgorzata. Rozwój bankowości elektronicznej w Polsce. Warszawa: Druktur, 2006. Ślązak, Emil, Krzysztof Borowski. Bankowość elektroniczna, W: Współczesna bankowość, red. Małgorzata Zaleska, t. 1, 227-268. Warszawa: Difin, 2007. Świecka, Beata. Bankowość elektroniczna. Warszawa: CeDeWu, 2008. Zachariasz, Igor. FinTech zagrożenie czy szansa dla sektora bankowego. Bliska perspektywa. Dostęp 21.06.2016. http://igorzacharjasz.innpoland.pl/125407,fintech-zagrozenie -czy-szansa-dla-sektora-bankowego-bliska-perspektywa. 17 Anna Matuszczyk, Paweł G. Matuszczyk, Instrumenty bankowości elektronicznej (Warszawa: Ce- 218 DeWu, 2006), 21.
Abstract The development and the role of e-banking in Poland The development of information technology and the Internet had a possitive influence on transformation of traditional banking into e-banking. These changes in the banking market caused the apperance of many new services, which can be used by the customers in any time and place. Thanks to working by "cloud" the customers can dispense of expensive purchases of equipment and systems and still be able to use the services offered by the bank. E-banking results in benefits and cost savings for both: banks and their customers. Keywords: traditional banking, e-banking, banking services, cloud 219