Z badania ankietowego

Opracowanie założeń ogólnopolskiej kampanii informacyjno-edukacyjnej dotyczącej prawidłowej gospodarki odpadami, ze szczególnym uwzględnieniem gospodarki odpadami komunalnymi świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego badanie poprzedzające kampanię społeczną Sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej na zamówienie Ministra Środowiska RAPORT Z badania ankietowego Październik 2008

SPIS TREŚCI 1 Synteza wyników badania... 4 2 Informacja o badaniu... 12 2.1 Schemat dobory próby... 12 2.1.1 Warstwowanie... 12 2.1.2 Schemat wyboru próby.... 12 2.1.3 Ważenie wyników... 13 2.2 Struktura społeczno-demograficzna próby... 13 2.3 Charakterystyka kwestionariusza... 15 3 Świadomość ekologiczna... 15 3.1 Spontaniczne wyjaśnienia... 17 3.1.1 Sposoby indywidualnego wpływania na poprawę stanu środowiska w swojej miejscowości lub dzielnicy... 18 3.1.2 Dlaczego nie można przez własne działania przyczynić się do poprawy stanu środowiska w swojej miejscowości/dzielnicy... 27 3.2 Znajomość pojęcia recykling... 29 3.2.1 Sposób pozbywania się używanych mebli, zużytego sprzętu AGD/RTV... 32 3.3 Segregacja śmieci w gospodarstwie domowym... 34 3.3.1 Powody nie segregowania śmieci... 34 3.4 Umowa na wywóz posegregowanych śmieci/odpadów... 37 3.4.1 Przyczyny braku umowy na wywóz posegregowanych śmieci/odpadów... 38 3.5 Segregacja śmieci w miejscu pracy/gospodarstwie rolnym... 40 3.6 Ocena zagrożenia, jakie stanowią niektóre śmieci/odpady dla środowiska... 40 3.6.1 Skłonność do rezygnacji z torebek foliowych... 43 4 Postawy wobec spalarni śmieci... 45 5 Obowiązki gminy w zakresie gospodarowania odpadami komunalnymi... 51 6 Samoocena wiedzy na temat postępowania ze śmieciami/odpadami z gospodarstw domowych... 54 ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 2

6.1.1 Średnia ocena wiedzy na temat postępowania ze śmieciami/odpadami z gospodarstw domowych... 55 7 Źródła informacji... 56 7.1 Źródła informacji o środowisku naturalnym... 56 7.1.1 Źródła najlepiej informujące o sposobach ochrony środowiska naturalnego.. 58 7.2 Najskuteczniejszy sposób informowania zwykłych ludzi o postępowaniu ze śmieciami/odpadami ze swoich gospodarstw domowych... 59 7.3 Treść oraz formy i metody projektowanej kampanii edukacyjno-informacyjnej na temat postępowania ze śmieciami/odpadami... 64 ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 3

1 Synteza wyników badania Jednym z najistotniejszych wskaźników świadomości ekologicznej jest poczucie indywidualnej współodpowiedzialności za stan środowiska. Zdecydowana większość dorosłych Polaków deklaruje, że takie poczucie posiada odpowiadając, że przez własne działania może przyczynić się do poprawy stanu środowiska w swojej miejscowości lub dzielnicy (70,6%). Najczęściej deklarują poczucie współodpowiedzialności mieszkańcy dużych miast (91,0%), osoby z wyższym wykształceniem (90,5%), osoby młode i w średnim wieku (na poziomie 79,4% - 73,9%). Znacznie mniej osób mających poczucie współodpowiedzialności jest w grupie Polaków z wykształceniem podstawowym (54,7%), starszych - w wieku powyżej 65 lat (54,9%), mieszkających na wsi (64,5%). Polaków deklarujących, że mogą własnymi działaniami przyczynić się do poprawy stanu środowiska zapytano: W jaki sposób?. Było to pytanie otwarte, pozwalające na swobodną, spontaniczną wypowiedź. Okazuje się, że tylko dwie formy dbania o środowisko są bardziej utrwalone: segregacja śmieci (wymieniło ją 66,5%) i nie zaśmiecanie otoczenia (27,8%). Przy czym sens segregowania śmieci/odpadów jest tą częścią świadomości ekologicznej Polaków, która jest bardzo silnie zróżnicowana w zależności od cech społeczno-demograficznych, to wiedza, którą podzielają w większości tylko niektóre grupy Polaków (lepiej wykształceni, mieszkańcy dużych miast). Natomiast dbałość o nie zaśmiecanie środowiska to wiedza w małym stopniu różnicowana przez te cechy. Mówiąc o tym, co sami mogliby zrobić dla środowiska, respondenci rzadko spontanicznie wymieniali metody kluczowe dla ochrony środowiska, takie jak: odpowiedni sposób postępowania z niebezpiecznymi odpadami jak baterie, sprzęt RTV/AGD (3,2%), ochrona przez zanieczyszczeniami płynnymi (fekaliami)/budowanie szamb (2,8%), wykorzystywanie odpadów/śmieci jako surowców wtórnych (2,0%). Na podstawie uzyskanych odpowiedzi można określić spontanicznie wyrażaną świadomość ekologiczną Polaków jako raczej powierzchowną. W grupie Polaków, którzy odpowiedzieli, że nie mają poczucia współodpowiedzialności za stan środowiska (19,1%) dominuje poczucie bezradności. Blisko jedna trzecia spośród nich uważa, że pojedynczy człowiek nic sam nie zdziała, potrzebne jest zaangażowanie większej grupy mieszkańców, a tego nie ma. Niektórzy czują się bezradni z powodu postawy władz, ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 4

które nie mobilizują mieszkańców do proekologicznych zachowań. Bezradność innych spowodowana jest podeszłym wiekiem lub złym stanem zdrowia. O tym, że świadomość ekologiczna Polaków jest raczej powierzchowna świadczy również niski poziom znajomości jednego z kluczowych pojęć dla ochrony środowiska czyli recyklingu. Nie zna tego określenia 42,5% Polaków, poprawnie definiuje je 34,3%. Dla Polaków kwestia recyklingu w wymiarze praktycznym istnieje w wyraźnie ograniczonym zakresie. Nieprzydatne rzeczy są nie tyle surowcami wtórnymi co przedmiotami do dalszego użytkowania: oddaje się je znajomym czy innym potrzebującym, wywozi na działkę własną lub rodziny, czasem sprzedaje. Co czwarty Polak zostawia niepotrzebne meble lub sprzęt obok śmietnika bądź wyrzuca je do śmietnika. Deklaruje, że systematycznie segreguje śmieci 52,2% Polaków. Częściej robią to mieszkańcy domów jednorodzinnych (58,2%) niż wielorodzinnych/bloków (47,1%). Nie segregujący śmieci mieszkańców domów wielorodzinnych najczęściej tłumaczyli to brakiem pojemników do segregacji w miejscu zamieszkania lub najbliższej okolicy. Z dalszych analiz wiadomo, że ustawienie takich pojemników jest warunkiem koniecznym ale nie wystarczającym do tego, by ludzie śmieci segregowali. Istotne jest również usunięcie barier subiektywnych, takich jak: brak wiary w sens segregowania, brak czasu, brak nawyku. Respondentów mieszkających w domach jednorodzinnych zapytano, czy ich gospodarstwo domowe ma podpisaną umowę na wywóz posegregowanych śmieci/odpadów. Nie ma takiej umowy 46,0% gospodarstw. W tym przypadku istotną barierą jest brak informacji o tym, jak sprawę umowy na wywóz posegregowanych śmieci załatwić lub przekonanie, że jest to sprawa nie do załatwienia (nie ma możliwości podpisania takiej umowy). Kolejnym wskaźnikiem świadomości ekologicznej Polaków była skłonność do rezygnacji z torebek foliowych. Deklaruje systematyczne korzystanie z toreb wielokrotnego użytku nieco ponad jedna trzecia Polaków (36,1%), podobnie liczna grupa robi to niesystematycznie (34,2%). Co piąty Polak w ogóle ich nie używa, ale zamierza to robić. Na poziomie deklaracji rzadko się zdarza, by ktoś jednoznacznie odrzucał możliwość korzystania z takich toreb (6,4%). Zapewne pod wpływem kampanii skłaniającej do rezygnacji z torebek foliowych Polacy nieco przeceniają stwarzane przez nie zagrożenie a nie doceniają zagrożenia jaki stanowią dla środowiska zużyte baterie. Oceniając poziom tego zagrożenia na skali od 1 ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 5

mało niebezpiecznie dla środowiska do 5 bardzo niebezpieczne dla środowiska, uznano torebki foliowe i zużyte baterie za równie niebezpieczne (średnie na skali 4,37). Mając do wyboru - jako sposób rozwiązania coraz większego problemu śmieci - budowanie nowych lub rozbudowę wysypisk/składowisk lub budowę spalarni większość Polaków wskazała na spalarnię (60,9%). Na poziomie teoretycznym wielu Polaków wie, że spalarnie są potrzebne, że mają duże zalety. Prawie wszyscy zgadzają się z opinią, że spalarnie są potrzebne ponieważ: nie da się wszystkiego segregować/kompostować/sortować/powtórnie wykorzystywać (91,0%), w ten sposób utylizuje się niebezpieczne odpady (89,4%). Polacy na ogół też zgadzają się z opinią, że budowa spalarni w dużych miastach jest konieczna ponieważ nie poradzą sobie one z rosnącą liczba śmieci (90,8%). Postawy zmieniają się, gdy zapytać o lokalizację spalarni śmieci. 42,9% Polaków mówi, że protestowałoby przeciwko planom budowy spalarni w ich miejscowości lub dzielnicy (54,8% deklaruje, że nie protestowałaby). Wśród gotowych do protestu prawie połowa to osoby uważające spalarnię za najlepszy sposób rozwiązania problemu śmieci/odpadów (w grupie respondentów deklarujących, że na pewno protestowaliby przeciwko budowie spalarni w ich miejscowości/dzielnicy 48,5% akceptuje spalarnie). Na podstawie uzyskanych wyników sformułowano tezę o powierzchownym charakterze wiedzy ekologicznej Polaków. Także sami badani oceniali swoją wiedzę na temat właściwego postępowania ze śmieciami/odpadami z gospodarstw domowych na skali od 1 co oznacza nie wiem nic lub prawie nic na ten temat, do 5 wiem wszystko lub prawie wszystko na ten temat. W całej badanej próbie średnia wynosi 3,18 czyli niewiele przekracza ten punkt skali, który jest definiowany jako są sprawy w których się orientuję i takie o których nie wiem nic lub wiem niewiele. Tak określa swoją wiedzę na temat właściwego postępowania ze śmieciami/odpadami z gospodarstw domowych przeciętny Polak. Lepiej, ale też nie zbyt wysoko oceniają swoją wiedzę osoby z wyższym wykształceniem (średnia 3,55). Wyjątkowo niską samoocenę wiedzy mają Polacy z wykształceniem podstawowym (średnia 2,83) i osoby starsze, mające 65 lat lub więcej (średnia 2,80). Wielu Polaków słabo orientuje się jakie są obowiązki gminy w zakresie gospodarowania odpadami komunalnymi. W ogóle nie potrafiła ich wskazać jedna piąta badanych (20,6%), a nieco ponad jedna trzecia (37,9%) ogólnikowo wymieniła zapewnienie wywozu śmieci. ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 6

Przeważająca większość Polaków czerpie informacje o środowisku naturalnym, o jego stanie i sposobach ochrony z telewizji (89,6%), liczna grupa z radia (67,2%). Dla niespełna połowy Polaków źródłem informacji jest prasa codzienna ogólnopolska lub lokalna. W sytuacji wyboru dwóch źródeł najlepiej informujących o sposobach ochrony środowiska naturalnego pozycja telewizji jest jeszcze silniejsza, można powiedzieć, że jej przewaga jest miażdżąca (TV 77,5% wskazań, wymienione w drugiej kolejności radio 30,5%). W przypadku informacji o bardziej szczegółowym charakterze: jak postępować z domowymi śmieciami/odpadami, Polacy doceniają także inne poza mediami środki przekazu. Istotna rola jest przypisywana działaniom o charakterze lokalnym i sąsiedzkim (zebrania mieszkańców, informacje w miejscu zamieszkania, akcje prowadzone przez władze samorządowe, własne zaangażowanie itp.). 27,3% Polaków uznało je za najskuteczniejszy sposób informowania zwykłych ludzi o tym, co powinni robić ze śmieciami/odpadami z gospodarstw domowych. Analiza odpowiedzi na wszystkie pytania dotyczące źródeł informacji przekonuje, że w przyszłej kampanii informacyjno-edukacyjnej powinny być wykorzystywane zarówno medialne jak i nie medialne formy przekazu. Otrzymane odpowiedzi nie pozostawiają wątpliwości co do szczególnie ważnej roli telewizji. Jednocześnie można powiedzieć, że sama kampania telewizyjna to za mało, aby trwale zmienić realne zachowania. Dlatego ważne jest prowadzenie różnych konkretnych działań lokalnie czyli w miejscu zamieszkania wykorzystując różne sposoby dotarcia do mieszkańców: bezadresowe (np. bilboardy/plakaty, informacje umieszczone na opakowaniach), adresowe (np. informacje na klatkach schodowych, informacje trafiające do konkretnego mieszkańca poprzez kierowane do niego bezpośrednio pisma/ulotki z gminy bądź z administracji itp.), instytucje i firmy (np. szkoły, sklepy, parafie, zakłady wywożące śmieci) a także wykorzystując osobiste zaangażowanie mieszkańców. Tak często wskazywana przez respondentów TV jako najlepsze źródło informacji o sposobach ochrony środowiska naturalnego, jeśli chodzi o bardziej szczegółowe i praktyczne informacje (czyli jak postępować ze śmieciami/odpadami z gospodarstwa domowego) nie jest źródłem wystarczającym. Jest to jednocześnie argument przeciwko kampanii o bardziej ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 7

ogólnym charakterze. Kampania powinna koncentrować się na praktycznych tematach czyli na tym, co bezpośrednio związane jest z codziennym życiem. Jak pokazują wyniki badania są takie tematy i obszary wiedzy o których można powiedzieć, że ich nieznajomość lub słaba znajomość, niezrozumienie, kontrowersyjność są udziałem licznej grupy Polaków. Jedną z kluczowych spraw jest przełamywanie takich barier jak: brak nawyku segregowania śmieci/odpadów, brak wiary w sens segregacji, brak czasu na segregację, brak miejsca w mieszkaniu na posegregowane śmieci (w niektórych przypadkach może być to jednak bariera obiektywna), przeciwdziałanie poczuciu bezradności związanemu z odczuwanym brakiem osobistego wpływu na stan środowiska. W przypadku mieszkańców domów jednorodzinnych jest to dodatkowo brak informacji o tym z kim i gdzie można podpisać umowę na wywóz posegregowanych śmieci. Ponieważ dla wielu Polaków kwestia recyklingu w praktycznym zastosowaniu istnieje w mocno ograniczonym zakresie (wiele osób traktuje nieprzydatne rzeczy jako przedmioty do dalszego użytkowania a nie jako surowce wtórne oraz deklaruje, że w ogóle nie segreguje śmieci/odpadów lub robi to sporadycznie) nie dziwi, że tak liczna grupa dorosłych Polaków w ogóle nie wie co oznacza recykling. Bez zrozumienia, że recykling służy zmniejszeniu ilości odpadów i ograniczeniu zużycia surowców naturalnych, sens sortowania śmieci/odpadów, właściwego postępowania z nieprzydatnymi sprzętami/ urządzeniami/ meblami, dla wielu będzie niejasny. Dlatego tematy związane z recyklingiem i segregacją powinny znaleźć się w projektowanej kampanii. Dbałość o nie zaśmiecanie najbliższego otoczenia wydaje się w porównaniu z innymi sposobami ochrony środowiska jednym z lepiej utrwalonych elementów świadomości ekologicznej Polaków. Lecz w dużej mierze jest to właśnie efekt takiego kontekstu. Trudno bowiem uznać za zadowalającą sytuację, że grupa Polaków, która wie i spontanicznie mówi o tym, iż nie należy wyrzucać śmieci byle gdzie, to niespełna dwadzieścia procent całego społeczeństwa, a osób angażujących się w akcje typu sprzątanie świata jest bardzo niewiele. Dlatego problem nielegalnych wysypisk i w ogóle nie zaśmiecania otoczenia powinien znaleźć swoje miejsce w ramach projektowanej kampanii, jako kolejna subiektywna bariera do przełamania. Rezygnacja z reklamówek nie okazała się sprawą kontrowersyjną. Na ich przykładzie widać, że kampania poparta wprowadzonymi ograniczeniami może kształtować postawy większości Polaków. Duże kontrowersje wywołuje lokalizacja spalarni śmieci. Polacy wiedzą, że ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 8

spalarnie są potrzebne, że nic ich nie zastąpi, lecz wielu z nich zamierza protestować przeciwko planom lokalizacji spalarni w swojej miejscowości lub dzielnicy. Autorzy kampanii stoją więc przed dylematem: czy i w jakim stopniu włączać w kampanię tematy kontrowersyjne. Można zakładać, że wcześniej lub później takie tematy będą musiały się pojawić, że się ich nie uniknie. Biorąc pod uwagę, jak trudno zmienić postawy i zachowania ludzi: ich nawyki, przyzwyczajenia, niechęć do poświęcania czasu na nowe obowiązki itd., a z drugiej strony - niewysoki poziom świadomości ekologicznej Polaków, można wnioskować, że rozsądniej jest rozpocząć kampanię informacyjno-edukacyjną od tematów nie budzących kontrowersji a zarazem ważnych, czyli od dostarczenia wiedzy niezbędnej do zrozumienia dlaczego tak ważne jest nie wyrzucanie śmieci byle gdzie, sortowanie ich oraz czemu służy recykling. Analizując wpływ subiektywnych i obiektywnych przyczyn zachowań nie-ekologicznych zauważa się skłonność Polaków do przypisywania większego znaczenia barierom obiektywnym (brak pojemników na posortowane śmieci w miejscu zamieszkania lub najbliższej okolicy itp.). Trudno jednoznacznie rozstrzygnąć jaki jest rzeczywisty zasięg występowania tego typu barier lecz w projektowanej kampanii należy uwzględnić tego typu reakcje w tym sensie, że ludzie przyzwyczajeni do tego, że wyrzucenie śmieci zajmuje im bardzo mało czasu (bo mają np. zsyp w budynku) powinni zrozumieć, że opłaca się, również im osobiście, poświęcić trochę więcej czasu na sortowanie i wrzucenie śmieci do odpowiednich pojemników. Z preferencji dla TV jako środka informacji wypływa jeszcze jeden wniosek projektowana kampania powinna w większym stopniu wykorzystywać obraz/rysunek niż słowo. Zróżnicowania świadomości ekologicznej społeczeństwa polskiego, w niektórych przypadkach rzeczywiście duże, sugerowałyby, że kampania edukacyjna powinna być skierowana przede wszystkim do mieszkańców wsi, ludzi starszych i osób słabo wykształconych. Z kilku powodów nie jest to dobry punkt wyjścia dla planowanej kampanii: sami Polacy, w tym także część osób z wyższym wykształceniem, niezbyt wysoko oceniają swoją wiedzę nt postępowania ze śmieciami/odpadami z gospodarstw domowych; ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 9

potwierdzają niewysoką samoocenę wiedzy swobodne, spontaniczne odpowiedzi na pytania otwarte, na podstawie których można powiedzieć, że wiedza ekologiczna wielu Polaków jest powierzchowna; poziom świadomości ekologicznej nie musi bezpośrednio kształtować codzienne realne zachowania; tu przykładem mogą być osoby starsze, których poziom wiedzy na temat ochrony środowiska jest niski, ale chętnie sięgają one po torby wielokrotnego użytku; mieszkańcy domów wielorodzinnych/bloków rzadziej systematycznie segregują śmieci, są to na ogół mieszkańcy miast a nie wsi; są tematy/obszary wiedzy ekologicznej, które nie są różnicowane w dużym stopniu przez cechy społeczno-demograficzne (jak np. dbałość o nie zaśmiecanie otoczenia) i wymagają silniejszego utrwalenia, psycholog społeczny powiedziałby zinternalizowania, w świadomości większości Polaków. Powyższe argumenty przemawiają przeciwko wykluczeniu z grona odbiorców kampanii jakiejś grupy społecznej. W języku marketingu często mówi się, że kampania skierowana do wszystkich to kampania skierowana do nikogo. Nie lekceważąc takiego punktu widzenia, trzeba powiedzieć, że w przypadku kampanii edukacyjno-informacyjnej a nie komercyjnej (a takie są na ogół kampanie marketingowe, które zazwyczaj mierzą swoje grupy docelowe wiekiem oraz wysokością dochodów, czasem płcią) wskazane jest podejście bardziej elastyczne. Kampania musi uwzględniać grupy docelowe w sytuacji zróżnicowania potrzeb na przykład informacja o tym jak podpisać umowę na wywóz posegregowanych śmieci, powinna docierać wyłącznie do mieszkańców domów jednorodzinnych, mieszkańcy bloków takiej informacji nie potrzebują. W przypadku kampanii nt właściwego postępowania ze śmieciami/odpadami z gospodarstwa domowego a jest to temat dotyczący wszystkich Polaków bo każdy jakieś śmieci wyrzuca niezbędne jest branie pod uwagę struktury społeczeństwa polskiego. Analizując wyniki badania wielokrotnie podkreślano, jak bardzo wpływa na świadomość ekologiczną poziom wykształcenia. Osób z wykształceniem wyższym jest w Polsce 14,2% (wg danych GUS, tyle samo jest w zbadanej próbie), jeśli więc nawet połowa z nich ma dużą wiedzę ekologiczną, to jest to tylko 7% całego społeczeństwa. 52,0% dorosłych Polaków to osoby z wykształceniem ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 10

podstawowym i zasadniczym zawodowym, dlatego to ich poziom wiedzy ekologicznej jest największym problemem. Z tego względu kampania powinna być ukierunkowana na dotarcie do osób słabiej wykształconych, nie wykluczając przy tym Polaków ze średnim czy wyższym wykształceniem, ponieważ części z nich także tej wiedzy brakuje. Treść kampanii czyli jej przesłania, hasła, sposób przekazu (plakaty, spoty TV itp.) powinna być łatwo zrozumiała dla osób z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym oraz na tyle atrakcyjna, by przyciągnęła uwagę pozostałych. W praktyce osiąga się to przez wcześniejsze testowanie treści kampanii na grupach ludzi o różnym poziomie wykształcenia i w różnym wieku. ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 11

2 Informacja o badaniu Badanie zostało zrealizowane przez Centrum Badania Opinii Społecznej w dniach 4 10 września 2008 r. Jego celem było zbadanie świadomości ekologicznej społeczeństwa polskiego w zakresie prawidłowej gospodarki odpadami oraz zidentyfikowanie konkretnych problemów, które powinny zostać poruszone w przyszłej kampanii edukacyjno-informacyjnej na temat postępowania ze śmieciami/odpadami. Celem badania było również wskazanie najskuteczniejszych form i metod realizacji takiej kampanii. Badanie przeprowadzono na reprezentatywnej, ogólnopolskiej, losowej próbie 1074 dorosłych mieszkańców Polski. Badanie zrealizowano metodą face to face czyli wywiadu bezpośredniego, przeprowadzonego przez ankietera CBOS. 2.1 Schemat dobory próby W doborze próby zastosowano schemat losowania warstwowego kilkustopniowego. 2.1.1 Warstwowanie Przed losowaniem zbiorowość badania podzielono na warstwy. Warstwę stanowiła klasa miejscowości w województwie Zastosowano podział na 3 klasy w każdym z 16 województw: miasta wojewódzkie, miasta pozostałe i wieś. W województwach o dużej liczbie ludności klasa pozostałe miasta na terenie województwa dodatkowo podzielona została w zależności od wielkości miasta na 2-6 kategorii miast; łącznie uzyskano 71 warstw. 2.1.2 Schemat wyboru próby. Wybór próby realizowano etapami. W pierwszym etapie wylosowano w CBOS miasta i gminy wiejskie. W następnym etapie, w PESEL, wybrano małe obszary w wylosowanych uprzednio miastach i gminach wiejskich. W przypadku miast małe obszary stanowiły jedna lub kilka ulic sąsiednich, zaś w przypadku gmin wiejskich był to obszar wsi lub kilka sąsiednich przysiółków lub ulic. Z jednej warstwy wybierano minimum 2 obszary. Osoby do badania wybierano także w PESEL, z wcześniej wyznaczonych obszarów. Z każdego obszaru losowano do badania osiem osób dorosłych różnej płci i wieku - z różnych mieszkań. ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 12

2.1.3 Ważenie wyników Po realizacji badania zastosowano ważenie wyników, specjalnie do tego celu opracowanym programem, który uwzględnia: zróżnicowanie wskaźnika realizacji próby w klasach miejscowości stratyfikację ex-post i ważenie do danych GUS dla wybranych zmiennych społeczno-demograficznych, to jest; płeć, wiek (w przedziałach),wykształcenie, miejsce zamieszkania i aktywność ekonomiczna 1. 2.2 Struktura społeczno-demograficzna próby Struktura próby ze względu na cechy społeczno-demograficzne badanych odpowiada strukturze społeczeństwa polskiego; wyniki badania mogą być uogólniane na całą populację. Struktura Próby Liczba Odsetek Płeć Mężczyzna 510 47,5% Kobieta 564 52,5% Wiek 18-24 lata 159 14,8% 25-34 lata 199 18,5% 35-44 lata 170 15,8% 45-54 lata 196 18,3% 55-64 lata 164 15,3% 65 lat i więcej 187 17,4% Wykształcenie Podstawowe 285 26,6% zasadnicze zawodowe 273 25,4% Średnie 363 33,8% Wyższe 153 14,2% 1 Do ważenia wykorzystano dane z publikacji GUS: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30.VI.2007r. GUS Warszawa 2007r.; Aktywność ekonomiczna ludności Polski.III kwartał 2007r. GUS. Warszawa 2008r. ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 13

Struktura Próby c.d Liczba Odsetek Grupa społecznozawodowa Kadra kierownicza, specjaliści z wyższym wykształceniem 95 8,8% Pracownicy umysłowi niższego szczebla 86 8,0% Pracownicy fizyczno umysłowi 78 7,3% Robotnicy wykwalifikowani 122 11,3% Robotnicy wykonujący prace proste zatrudnieni poza rolnictwem i leśnictwem Rolnicy indywidualni i pomagający im członkowie rodzin Właściciele prywatnych firm, pracujący na własny rachunek 65 6,0% 57 5,3% 37 3,4% Uczniowie, studenci 102 9,5% Renciści 70 6,6% Emeryci 242 22,5% Bezrobotni 73 6,8% Gospodynie domowe i inni niepracujący 47 4,4% Miejsce zamieszkania Wieś 396 36,9% Miasto do 19 999 mieszkańców. 148 13,8% Miasto od 20 tys. do 99 999 209 19,5% Miasto od 100 tys. 499 999 170 15,8% Miasto 500 tys. i powyżej 150 14,0% Dolnośląskie 88 8,2% Kujawsko-pomorskie 53 4,9% Lubelskie 60 5,6% Lubuskie 32 2,9% Województwo Łódzkie 74 6,9% Małopolskie 96 8,9% Mazowieckie 156 14,6% Opolskie 28 2,6% Podkarpackie 55 5,1% Podlaskie 33 3,1% Pomorskie 58 5,4% Śląskie 121 11,3% Świętokrzyskie 36 3,4% ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 14

Struktura Próby c.d Liczba Odsetek Warmińsko-mazurskie 34 3,1% Wielkopolskie 105 9,7% Zachodniopomorskie 46 4,3% 2.3 Charakterystyka kwestionariusza Kwestionariusz został opracowany we współpracy przedstawicieli Ministerstwa Środowiska oraz CBOS, zawierał 22 pytania + tzw. metryczkę (informacje o płci, wieku, wykształceniu respondenta itp.). W każdym badaniu, którego celem jest analiza świadomości/wiedzy w jakiejś dziedzinie, obok pytań o charakterze deklaratywnym (np. czy w gospodarstwie domowym systematycznie segreguje się śmieci itd.) na które jest prosta odpowiedź tak lub nie, wykorzystuje się tak zwane pytania otwarte pozwalające na swobodną wypowiedź respondenta. Rola takich pytań jest szczególnie istotna ponieważ umożliwiają dotarcie do rzeczywiście posiadanej wiedzy/świadomości i pozwalają na ewentualne zweryfikowanie deklaracji. W przygotowanym kwestionariuszu było pięć pytań otwartych oraz trzy pytania półotwarte (to pytania zawierające skategoryzowane odpowiedzi, jeśli jednak żadna z nich nie odpowiadała respondentowi, ankieter miał obowiązek zapisania indywidualnej wypowiedzi). 3 Świadomość ekologiczna Jednym z najistotniejszych wskaźników świadomości ekologicznej jest poczucie indywidualnej współodpowiedzialności za stan środowiska. Zdecydowana większość dorosłych Polaków deklaruje, że takie poczucie posiada, odpowiadając, że przez własne działania może przyczynić się do poprawy stanu środowiska w swojej miejscowości lub dzielnicy (70,6% - łączne odpowiedzi zdecydowanie tak i raczej tak ). Nie ma poczucia indywidualnej współodpowiedzialności 19,0% Polaków (łączne odpowiedzi zdecydowanie nie i raczej nie ), co dziesiąta osoba (10,4%) nie ma na ten temat zdania. ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 15

Jak Pan(i) przypuszcza, czy przez własne działania, sposób postępowania, może Pan(i) przyczynić się do poprawy stanu środowiska w swojej miejscowości lub dzielnicy? N=1074 Zdecydow anie tak 28,3% Raczej tak 42,2% 10,4% 4,1% 15,0% Trudno pow iedzieć Zdecydow anie nie Raczej nie Poczucie współodpowiedzialności za stan środowiska jest wyraźnie zróżnicowane w zależności od poziomu wykształcenia, wieku, miejsca zamieszkania: najwięcej osób czujących się współodpowiedzialnymi jest: w dużych miastach (91,0%), w grupie osób z wyższym wykształceniem (90,5%), wśród osób młodych i w średnim wieku (na poziomie 79,4% - 73,9%); znacznie mniej osób mających poczucie współodpowiedzialności jest w grupie Polaków z wykształceniem podstawowym (54,7%), starszych, w wieku powyżej 65 lat (54,9%), mieszkających na wsi (64,5%). ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 16

Jak Pan(i) przypuszcza, czy przez własne działania, sposób postępowania, może Pan(i) przyczynić się do poprawy stanu środowiska w swojej miejscowości lub dzielnicy? procentowanie w wierszach Tak Nie Trudno powiedzieć Płeć Mężczyzna 68,4% 20,2% 11,4% Kobieta 72,5% 18,0% 9,5% Wiek 18-24 lata 78,2% 11,8% 10,0% 25-34 lata 73,9% 16,1% 10,0% 35-44 lata 79,4% 12,2% 8,4% 45-54 lata 69,5% 20,8% 9,7% 55-64 lata 69,2% 22,2% 8,6% 65 lat i więcej 54,9% 29,9% 15,2% Wykształcenie Podstawowe 54,7% 27,8% 17,5% Zasadnicze zawodowe 63,9% 22,5% 13,6% Średnie 79,7% 15,0% 5,3% Wyższe 90,5% 6,1% 3,4% Miejsce zamieszkania Wieś 64,5% 20,3% 15,2% Miasto do 19 999 mieszkańców. 62,0% 26,6% 11,4% Miasto od 20 tys. Do 99 999 76,5% 16,1% 7,4% Miasto od 100 tys. - 499 999 66,9% 25,5% 7,6% Miasto 500 tys. i powyżej 91,0% 5,1% 3,9% Warto też zwrócić uwagę na osoby, które nie odpowiedziały na pytanie, nie mają zdania na ten temat ( trudno powiedzieć ). Jest ich najwięcej w grupie osób z wykształceniem podstawowym, mieszkających na wsi, w wieku 65 lat i więcej. 3.1 Spontaniczne wyjaśnienia Respondenci deklarujący, że mogą własnymi działaniami przyczynić się do poprawy stanu środowiska odpowiadali na pytanie: W jaki sposób?. Ankietowani, którzy uważali, że sami nie mogą wpłynąć na poprawę stanu środowiska, byli proszeni o uzasadnienie takiej opinii. W obu przypadkach było to pytanie otwarte, badani mieli możliwość udzielenia w pełni swobodnej, spontanicznej odpowiedzi. ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 17

3.1.1 Sposoby indywidualnego wpływania na poprawę stanu środowiska w swojej miejscowości lub dzielnicy Wyniki są prezentowane w dwóch ujęciach: 1) pełny rozkład odpowiedzi na pytanie o sposoby indywidualnego wpływania na poprawę stanu środowiska w swojej miejscowości/dzielnicy, 2) rozkład odpowiedzi zrekodowanych. Pełny rozkład odpowiedzi szczegółowo pokazuje wszystkie wymienione rozwiązania, propozycje, skojarzenia, oddaje ich różnorodność, także semantyczną. Rekodowanie polega na połączeniu w jedną kategorię kilku odpowiedzi o zbliżonym charakterze. Przykładowo, jeśli w wypowiedzi danego respondenta znajdą się dwa sformułowania, opisujące podobne zachowania np. wyrzucanie śmieci w odpowiednich miejscach oraz dbałość o czystość, porządek w najbliższym otoczeniu, to będą one traktowane jako jedna odpowiedź należąca do kategorii Dbałość o nie zaśmiecanie otoczenia. Rekodowanie ma tę zaletę, że dostarcza innego rodzaju informacji: pokazuje częstotliwość występowania różnych, odmiennych kategorii odpowiedzi. Pełny rozkład odpowiedzi przekonuje o tym, że segregacja odpadów/śmieci jest tym działaniem wpływającym na stan środowiska, o którym wie najliczniejsza grupa Polaków mających poczucie współodpowiedzialności za jego stan. Biorąc pod uwagę, że są to odpowiedzi spontaniczne, można powiedzieć, że pojęcie segregacji/sortowania odpadów/śmieci stało się już w znacznej mierze składnikiem świadomości ekologicznej Polaków. Wszystkie inne sposoby wymienione na tej długiej liście, są wskazywane przez wielokrotnie mniej liczną grupę badanych. Uderzające jest także to, w jak niewielkim stopniu w odpowiedziach pojawił się problem nielegalnych wysypisk. ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 18

W jaki sposób mógłby Pan(i) przyczynić się do poprawy stanu środowiska w swojej miejscowości lub dzielnicy? N=758 (osoby uważające, że mogą przyczynić się do poprawy stanu środowiska) Pełny rozkład odpowiedzi segregacja odpadów/śmieci, selekcjonować odpady; sortowanie odpadów; segregacja śmieci specjalne worki; segregowanie śmieci do odpowiednich kontenerów, segregacja: plastik, szkło, makulatura; butelki, plastiki oddzielać; wrzucanie butelek do odpowiednich pojemników; tak jak to robię plastik i szkło układam do worków foliowych i oddaję zakładowi utylizacji nie zaśmiecać otoczenia, samemu nie śmiecąc; nie zaśmiecanie ulic i chodników; nie zaśmiecać terenu; nie śmiecąc samemu; dbać o czystość; porządek w miejscach publicznych: dbałość o czystość; dbać o czystość w dzielnicy; dbać o czystość, estetykę; zachować większą czystość; dbałość o porządek; zwracając uwagę na zachowanie porządku wyrzucanie śmieci w odpowiednich miejscach, ale bez mówienia o ich segregacji: nie wyrzucanie po rowach odpadków, lecz do określonych miejsc z pojemnikami; odpady zbiera się do kubłów;; składać śmieci w odpowiednich pojemnikach; korzystać z kontenerów; wrzucanie śmieci do kosza; nie wyrzucać byle gdzie; nie należy rozrzucać śmieci, lecz składać je do wyznaczonych miejsc; kultura osobista, żeby nie wyrzucać byle gdzie; nie wysypywać śmieci, gdzie popadnie; nie wyrzucać śmieci na drogi; nie zaśmiecać terenu, oddawać w workach lub pojemnikach; swoje śmieci usuwać; wywóz śmieci na czas dbając o czystość, porządek na terenie posesji: porządkowanie terenu wokół posesji;; utrzymywanie porządku w obejściach; porządek w obejściu; pilnowanie koło własnego domu porządku; przypilnować porządku na podwórku, zadbać o otoczenie kamienicy; poprzez dbanie o najbliższe otoczenie (czystość, koszenie trawy, sprzątanie); sprzątać koło domu dbanie o zieleń wokół domu: zieleń koło domu to lepiej dla klimatu; sadzić dużo zieleni, trawy; dużo zieleni przed własnym domem; dbać o zieleń wokół bloku; nie niszczyć trawników; zagospodarować skwery; podlewać zieleń; ozdobić domy kwiatkami; kosić trawę; strzyżenie trawników; wycinanie zeschłych krzaków; usuwanie zwalonych drzew; nasadzać drzewa i krzewy; sadzenie drzew; sadzenie zieleni i kwiatów; sadzenie drzew; sadzimy drzewa, robimy rabatki; zazielenić; nawilżacze na podwórkach, aby utrzymać zieleń 66,5% 9,6% 8,2% 7,4% 5,3% oszczędność wody: racjonalnie korzystać z wody; rozważne stosowanie wody 4,7% oszczędność energii (elektrycznej): oszczędność energii elektrycznej; rozważne stosowanie elektryczności; zużywać mniej energii; korzystanie ze światła w oszczędny sposób nie używać foliowych toreb; nie używać torebek foliowych; nie stosować toreb plastikowych; unikanie woreczków foliowych; mniej torebek foliowych w sklepach; nie używanie folii 4,2% 4,0% mniej śmieci; ograniczyć ilość odpadów; produkować mniej śmieci; ograniczając tworzenie śmieci 3,8% używanie toreb wielokrotnego użytku; zaprzestanie stosowania toreb jednorazowych; koszyki na zakupy; własne torby udział w akcjach sprzątania otoczenia (lub indywidualna działalność w tym zakresie): uporządkowanie lasu; sprzątanie świata; sprzątanie okolicy; uprzątnąć tereny; prace społeczne (oczyszczanie okolicy); czyszczenie boiska, spacery porządkowe we wiosce, zbieranie papierów; sprzątanie śmieci, które ludzie wywożą do lasu; sprzątanie ulicy i skwerów; akcje sprzątania; brać udział w akcjach porządkowania terenu; zbieranie butelek w lesie, żeby nie było pożaru; zbierając śmieci; likwidować dzikie wysypiska śmieci 3,8% 3,8% mniej śmieci; ograniczyć ilość odpadów; produkować mniej śmieci; ograniczając tworzenie śmieci 3,8% ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 19

W jaki sposób mógłby Pan(i) przyczynić się do poprawy stanu środowiska w swojej miejscowości lub dzielnicy? N=758 (osoby uważające, że mogą przyczynić się do poprawy stanu środowiska) Pełny rozkład odpowiedzi poprzez dbałość i nie zanieczyszczanie środowiska naturalnego; dbać o otaczającą przyrodę; poprzez większe dbanie o środowisko; nie zanieczyszczać środowiska; nie dewastować to, co już jest; ochrona przyrody; postępując zgodnie z zasadami ekologii; nie szkodzić środowisku; nie dewastować środowiska prowadzenie pogadanek, szkoleń na temat ochrony środowiska, informowanie innych na ten temat: poprzez związek wędkarski prowadzenie szkolenia dla dzieci i dorosłych; pogadanki o ochronie środowiska; w swojej działalności zawodowej organizując imprezy masowe zawsze są elementy edukacji środowiska naturalnego; nauka, jeszcze raz nauka ludzi, przekonanie, że to dla ich dobra; edukacja; poprzez działanie profilaktyczno-wychowawcze, oświatowe; staram się nie raz z sąsiadami zwracać na tę problematykę uwagę; uczyć dzieci o zanieczyszczeniu środowiska; właściwa edukacja dzieci; uczyć dzieci ochrony środowiska; rozmowa z młodzieżą; uczenie dzieci; nakłanianie innych osób do pomocy np. w zbieraniu śmieci; reagując na niszczenie środowiska przez innych: zwrócić uwagę śmiecącym; przekonywać innych, żeby nie śmiecili; być czujnym na szkodliwe działanie innych np. sąsiadów; zwrócić uwagę komuś, kto śmieci; pilnować, żeby nie śmiecili; zwracać uwagę dzieciom, nie śmieciły; działanie przeciwko tym, którzy wpływają niekorzystnie na środowisko; zgłoszenie wyrzucenia śmieci i uszkodzenia środowiska; zgłaszać odpowiednim organom np. zatrute rzeki; zwracanie uwagi na porzucone śmieci; zwracanie uwagi władzom gminy na zapchane główne kanały nie wywozić śmieci do lasu; nie zanieczyszczać lasów; śmieci nie wyrzucać do lasu; nie wyrzucać śmieci do lasu tylko zakopywać recykling odzysk; wykorzystać wszystko; utylizacja śmieci; dobra gospodarka odpadami; utylizacja odpadów 3,1% 2,8% 2,3% 2,0% 1,7% sprzątać po psie; sprzątam odchody po swoim psie; sprzątać odchody zwierzęce 1,5% działalność/aktywność społeczna ogólnie: działania w ramach wspólnoty mieszkaniowej; współpraca z samorządem; organizowanie się; włączyć się w działalność społeczną na rzecz poprawy środowiska; udział w zebraniach na terenie gminy w tych sprawach; wybieranie odpowiednich ludzi do rady; mieć wpływ na plan zagospodarowania; petycje; zabieranie głosu na forach internetowych: mogę zajmować stanowisko w serwisie internetowym na Dobiegniew.com.pl domaganie się wprowadzenia segregacji odpadów w miejscu zamieszkania: doprowadzić do segregacji odpadów poprzez umieszczenie odpowiednich pojemników; żeby na wsi postawiono pojemniki; ustawić kontenery, żeby były dobrze widoczne; zakup koszy; troska o pojemniki na śmieci 1,5% 1,5% nie palić odpadów, śmieci ogólnie: nie spalać odpadów; nie spalanie odpadów w piecach 1,4% oczyszczalnie przydomowe ścieków; oczyszczalnie ścieków w gospodarstwie domowym; oczyszczalnia przydomowa; własna oczyszczalnia ścieków; oczyszczalnia nie spalać plastiku: nie spalać opakowań plastikowych; nie spalać opakowań plastikowych po środkach ochrony roślin, worków foliowych po nawozach; ograniczenie palenia plastiku na działkach; unikać spalania chemicznych i plastikowych opakowań ekologiczna torba na zakupy; używanie toreb z tworzyw naturalnych; stosowanie opakowań biodegradowalnych 1,4% 1,3% 1,3% stosować opakowania wielokrotnego użytku; unikać opakowań jednorazowych 1,1% ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 20

W jaki sposób mógłby Pan(i) przyczynić się do poprawy stanu środowiska w swojej miejscowości lub dzielnicy? N=758 (osoby uważające, że mogą przyczynić się do poprawy stanu środowiska) Pełny rozkład odpowiedzi edukowanie domowników w zakresie segregacji odpadów: przypominam swoim domownikom, że już w domu warto segregować odpadki; staram się zwrócić uwagę rodzinie, żeby już w domu segregowano domowe odpadki RTV, AGD oddawać do wyselekcjonowanych punktów; nie wyrzucać urządzeń technicznych na śmietnik mniej jeździć samochodem; samochód; silnik samochodu gasić w korku; mniej spalin; kontrola emisji spalin samochodowych nieużywanie nawozów; mniej nawozów; nie używa sztucznych nawozów na działce; nie używam nawozów sztucznych 1,0%,8%,8%,8% nie niszczyć zieleni,7% jazda rowerami; więcej rowerów,6% poprzez przestrzeganie norm ekologicznych; przestrzeganie ogólnie przyjętych zasad w cywilizowanym świecie,6% kontrola kominów; założenie filtrów w fabryce mieszczącej się w pobliżu,6% nie wyrzucać baterii na śmietnik: zużyte baterie składować w odpowiednich pojemnikach; oddawanie baterii do punktu; oddawać baterie; pojemnik na baterie,5% wywożenie szamba; szczelne szamba: odprowadzenie ścieków przez zamknięte szambo,5% kanalizacja; własne kanalizacje; założenie kanalizacji,5% ekologiczne ogrzewanie domu; eko-ogrzewanie; energia odnawialna (solary),5% mniej oprysków; używając mało szkodliwych pestycydów,5% kompostownik; własny kompost; kompostowanie odpadów,5% wspólne prace na rzecz środowiska ogólnie lub inne niż sprzątanie; społeczne sadzenie roślin w mieście,5% budowa szamba,4% mniej szkodliwe paliwo; paliwo ekologiczne; biopaliwa,4% ekologiczna uprawa działki, gospodarstwa rolnego ogólnie: właściwe gospodarowanie w gospodarstwie rolnym: zmianowanie, nawozy naturalne, odpowiednie dozowanie środków chemicznych,4% niepalenie ognisk (w lesie); zachowanie przepisów odnośnie zakazu palenia ognisk w lesie,4% obowiązek koszy na posesjach,4% zbieranie i sprzedaż surowców wtórnych: sprzedaję surowce wtórne; ja zbieram puszki i butelki,3% ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 21

W jaki sposób mógłby Pan(i) przyczynić się do poprawy stanu środowiska w swojej miejscowości lub dzielnicy? N=758 (osoby uważające, że mogą przyczynić się do poprawy stanu środowiska) oddaję w skupie; zbierać makulaturę; pojemnik na puszki Pełny rozkład odpowiedzi nie spalać gumy: nie spalać opon starych; nie zanieczyszczać paląc np. gumę,3% spalanie w piecu nieszkodliwych dla środowiska materiałów,3% nie wylewać chemikaliów do zlewu,3% specjalne wkłady w kominach (filtry); filtry na kominach,3% ekogroszek kotłownia prywatna,3% ogrzewanie domu gazowe,3% oszczędzanie gazu: oszczędzając gaz,3% korzystanie z komunikacji miejskiej a nie z samochodu,3% rozsądne używanie różnych dóbr; oszczędnie gospodaruj zasobami natury; dokonując przemyślanych zakupów,3% zachęcanie innych do segregowania śmieci: zmobilizowanie sąsiadów do segregacji odpadów,3% sprawdzać szamba,3% więcej koszy na śmieci; ustawienie koszy na śmieci,3% nie spalanie śmieci szkodliwych,2% właściwe składowanie materiałów szkodliwych, toksycznych,2% używanie przyjaznych dla środowiska dezodorantów i detergentów; mniejsze zużycie dezodorantów w aerozolu,2% likwidacja pieców węglowych; likwidacja pieców na węgiel,2% palić drewnem; opał ekologiczny (drewno),2% używanie energooszczędnych żarówek,2% węgiel powinien zniknąć z rynku,2% ochrona zalesienia; ograniczenie wycinek drzew: dbanie o obszary leśne,2% sklepy powinny przyjmować zużyte opakowania pomniejszając opłatę za wywóz śmieci,2% politykę zmieniłbym,2% budowa spalarni śmieci,1% do ograniczenia wylewu ścieków ze wszystkich budynków; do ograniczenia wylewy ścieków,1% ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 22

W jaki sposób mógłby Pan(i) przyczynić się do poprawy stanu środowiska w swojej miejscowości lub dzielnicy? N=758 (osoby uważające, że mogą przyczynić się do poprawy stanu środowiska) Pełny rozkład odpowiedzi założenie płyt gnojowych,1% odpowiedni opał,1% zachowanie przepisów odnośnie mycia aut przed blokiem,1% nie wypalać trawy,1% zadbać o hałas,1% nieposiadanie psa; nie dokarmianie gołębi, kotów,1% kontakt z przyrodą,1% zlikwidować plastiki,1% karać za wyrzucanie śmieci,1% obniżyć ceny wywozu śmieci,1% układać chodniki na ścieżkach wydeptanych; zaokrąglać chodniki,1% wyznaczenie terenu dla psów,1% odpowiedzi nie na temat,2% trudno powiedzieć 1,2% Uwaga. Respondent mógł wskazać więcej niż jedną odpowiedź, dlatego suma odpowiedzi przekracza 100%. Przy rekodowaniu wyodrębniono 18 kategorii odpowiedzi posługując się kryterium rodzaju/typu oddziaływania na poprawę stanu środowiska (np. segregacja śmieci, edukowanie otoczenia itp.). Przy każdej kategorii jest opis informujący o tym, jakie odpowiedzi zostały do niej włączone. Dodatkowo wyniki prezentowane są nie tylko dla grupy osób deklarujących poczucie współodpowiedzialności za stan środowiska, ale również dla całej populacji (wyniki ogółem). Pokazują one, że gdyby przyjąć za podstawę procentowania całą badaną grupę, to niespełna połowa dorosłych Polaków (47,0%) to osoby, które wiedzą, że segregacja odpadów/śmieci wpływa na stan środowiska. Wyniki ogółem są istotniejsze w tym sensie, że informują jak ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 23

liczna w polskim społeczeństwie jest grupa osób, która wymienia różne konkretne sposoby indywidualnego, pozytywnego oddziaływania na stan środowiska. Spontanicznie wyrażaną świadomość ekologiczną Polaków można określić jako raczej powierzchowną. Mówiąc o tym, co sami mogliby zrobić dla poprawy środowiska, rzadko wymieniają: odpowiedni sposób postępowania z niebezpiecznymi odpadami, wykorzystywanie odpadów/śmieci jako surowców wtórnych, ekologiczne ogrzewanie domów, ochronę przez zanieczyszczeniami płynnymi (fekaliami). Tylko dwie formy dbania o środowisko są bardziej utrwalone: segregacja śmieci i nie zaśmiecanie otoczenia. W jaki sposób mógłby Pan(i) przyczynić się do poprawy stanu środowiska w swojej miejscowości lub dzielnicy? Odpowiedzi zdekodowane Osoby uważające, że mogą przyczynić się do poprawy stanu środowiska N=758 Odsetek w całej badanej grupie (Ogółem) N=1074 Segregacja odpadów/śmieci 66,5% 47,0% Dbałość o nie zaśmiecanie otoczenia: wyrzucanie śmieci w odpowiednich miejscach; nie wywozić śmieci do lasu, nie wrzucać śmieci do rzeki; dbałość o czystość, porządek na terenie posesji, nie zaśmiecać otoczenia; dbałość i nie zanieczyszczanie środowiska naturalnego; sprzątać po psie Działalność społeczna na rzecz ochrony środowiska: włączyć się w działalność społeczną na rzecz ochrony środowiska, domaganie się wprowadzenia segregacji odpadów w miejscu zamieszkania, udział w akcjach sprzątania otoczenia, wspólne prace na rzecz środowiska, reagowanie na niszczenie środowiska przez innych 27,8% 19,6% 9,0% 6,4% Rezygnacja z toreb jednorazowego użytku: nie używanie toreb foliowych; ekologiczna torba na zakupy, używanie toreb wielokrotnego użytku 8,8% 6,2% Oszczędzanie wody, elektryczności, gazu: oszczędność wody, zużywać mniej energii, używanie energooszczędnych żarówek, oszczędzanie gazu 6,3% 4,5% Dbanie o zieleń: dbanie o zieleń wokół domu, nie niszczyć zieleni, kontakt z przyrodą 6,2% 4,4% Styl życia: produkować mniej śmieci, rozsądne używanie różnych dóbr przemyślane zakupy, przestrzeganie norm ekologicznych, zachowanie przepisów odnośnie mycia aut przed blokiem, zadbać o hałas 5,0% 3,5% Prowadzenie edukacji na temat segregacji: edukowanie domowników na 4,2% 2,9% temat segregacji; mobilizowanie sąsiadów do segregacji odpadów; ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 24

W jaki sposób mógłby Pan(i) przyczynić się do poprawy stanu środowiska w swojej miejscowości lub dzielnicy? Odpowiedzi zdekodowane prowadzenie pogadanek/szkoleń na temat ochrony środowiska, informowanie innych na ten temat Odpowiednie postępowanie z odpadami niebezpiecznymi: zużyte baterie składować w odpowiednich pojemnikach; RTV i AGD oddawać do wyselekcjonowanych punktów; nie spalać plastiku; nie spalać gumy; nie wylewać chemikaliów do zlewu; nie spalanie śmieci szkodliwych; właściwe składowanie materiałów szkodliwych, toksycznych Ochrona przez zanieczyszczeniami płynnymi (fekaliami): budowa szamba; wywożenie szamba; oczyszczalnie przydomowe ścieków; własna kanalizacja; ograniczenie wylewu ścieków; założenie płyt gnojowych Działania, których nie można podjąć indywidualnie, postulaty wobec władz: budowa spalarni śmieci, kontrola kominów, węgiel powinien zniknąć z rynku, zlikwidować plastiki, karać za wyrzucanie śmieci; obowiązek koszy na posesjach, sprawdzać szamba, wyznaczenie terenu dla psów, obniżyć ceny wywozu śmieci, układać chodniki na wydeptanych ścieżkach, ochrona zalesienia, więcej koszy na śmieci, sklepy powinny przyjmować zużyte opakowania pomniejszając opłatę za wywóz śmieci politykę zmieniłbym 3,2% 2,2% 2,8% 2,0% 2,6% 1,9% Wykorzystywanie śmieci/odpadów jako surowców wtórnych: recykling/odzysk, zbieranie i sprzedaż surowców wtórnych 2,0% 1,4% Ograniczenia związane z samochodem: mniej jeździć samochodem, korzystanie z komunikacji miejskiej a nie z samochodu, jazda rowerami, mniej szkodliwe paliwo 2,0% 1,4% Przestrzeganie różnych nakazów i zakazów: nie palić odpadów/śmieci, nie wypalać trawy, nie palenie ognisk w lesie 1,7% 1,2% Dbałość o ekologiczne ogrzewanie: filtry na kominach; ekologiczne ogrzewanie domu, likwidacja pieców węglowych; eko-groszek kotłownia prywatna; odpowiedni opał, palić drewnem 1,4% 1,0% Uprawy: ekologiczna uprawa działki/gospodarstwa rolnego, nie używanie nawozów, mniej nawozów, mniej oprysków 1,4% 1,0% Zwracanie uwagi na opakowania: stosować opakowania wielokrotnego użytku, mniejsze zużycie dezodorantów w aerozolu 1,3%,9% Pozostałe odpowiedzi:: spalanie w piecu nieszkodliwych dla środowiska materiałów, ogrzewanie domu gazowe, nie posiadanie psa, nie dokarmianie gołębi, kotów, własna kompostownia 1,2%,8% Odpowiedzi nie na temat,2%,2% Trudno powiedzieć 1,2%,8% Z uwagi na fakt, że nawet po rekodowaniu odsetki wskazań poza dwoma przypadkami - nie przekraczają siedmiu procent, niemożliwa jest analiza zróżnicowań tych odpowiedzi w ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 25

zależności od cech społecznych badanych. Z tego powodu takiej analizie poddano wyłącznie dwie najczęściej spontanicznie udzielane odpowiedzi: segregacja śmieci/odpadów oraz dbałość o nie zaśmiecanie otoczenia. Wyniki ponownie prezentowane są w dwóch przekrojach: 1) dla grupy osób, które uważają, że mogą przyczynić się do poprawy stanu środowiska oraz 2) ogółem czyli dla całej populacji. Analiza zróżnicowań prowadzi do dwóch zasadniczych wniosków: dbałość o nie zaśmiecanie środowiska to taki element świadomości ekologicznej Polaków, który jest w mniejszym stopniu różnicowany przez cechy społecznodemograficzne; podobnie liczna grupa Polaków niezależnie od płci, wieku czy miejsca zamieszkania wie, że nie należy zaśmiecać otoczenia; warto przy tym zauważyć, że nie jest to odsetek wysoki, nie można go uznać za zadowalający; sens segregowania śmieci/odpadów jest tą częścią świadomości ekologicznej Polaków, która jest bardzo silnie zróżnicowana w zależności od cech społecznodemograficznych; to wiedza, którą podzielają w większości tylko niektóre grupy Polaków. Wśród Polaków z wykształceniem podstawowym niespełna jedna trzecia (29,8%) spontanicznie wskazuje na segregowanie śmieci jako na indywidualny sposób przyczynienia się do poprawy stanu środowiska. W grupie Polaków z wykształceniem wyższym takich osób jest ponad dwukrotnie więcej (71,2%). Tak samo duże zróżnicowania występują gdy porównuje się odpowiedzi mieszkańców wsi (37,2% mówi o segregacji) i wielkich miast (71,2% wymienia segregację). Nieco mniejsza skala zróżnicowań, lecz i tak duża, występuje przy porównaniu odpowiedzi osób młodszych i starszych. ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 26

W jaki sposób mógłby Pan(i) przyczynić się do poprawy stanu środowiska w swojej miejscowości lub dzielnicy? Cechy społeczno - demograficzne Wymienia segregację śmieci/odpadów Osoby uważające, że mogą przyczynić się do poprawy stanu środowiska N=758 Ogółem N=1074 Wymienia dbałość o nie zaśmiecanie otoczenia Osoby uważające, że mogą przyczynić się do poprawy stanu środowiska N=758 Ogółem N=1074 Procentowanie w wierszach Płeć Mężczyzna 63,2% 43,3% 28,7% 19,6% Kobieta 69,4% 50,3% 27,1% 19,7% Wiek 18-24 lata 67,5% 52,8% 31,1% 24,3% 25-34 lata 73,0% 53,9% 29,8% 22,0% 35-44 lata 74,1% 58,8% 19,7% 15,6% 45-54 lata 68,7% 47,8% 29,7% 20,6% 55-64 lata 53,8% 37,2% 28,8% 20,0% 65 lat i więcej 57,5% 31,6% 28,0% 15,4% Wykształcenie Podstawowe 54,5% 29,8% 36,5% 19,9% Zasadnicze zawodowe 59,8% 38,2% 29,2% 18,7% Średnie 71,3% 56,8% 26,1% 20,8% Wyższe 78,6% 71.2% 20,0% 18,1% Miejsce zamieszkania Wieś 57,7% 37,2% 31,1% 20,1% Miasto do 19 999 mieszkańców 67,6% 42,0% 24,5% 15,2% Miasto od 20 tys. do 99 999 Miasto od 100 tys. - 499 999 Miasto 500 tys. I powyżej 70,3% 53,8% 25,6% 19,6% 66,1% 44,2% 32,1% 21,5% 78,3% 71,2% 23,0% 20,9% 3.1.2 Dlaczego nie można przez własne działania przyczynić się do poprawy stanu środowiska w swojej miejscowości/dzielnicy W grupie osób nie mających poczucia współodpowiedzialności za stan środowiska dominuje poczucie bezradności. Blisko jedna trzecia (30,7%) uważa, że pojedynczy człowiek nic sam nie zdziała, potrzebne jest zaangażowanie większej grupy ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO 27