Podsiew jako sposób poprawy runi ³¹k i pastwisk w aspekcie komponowania mieszanek

¹karstwo w Polsce (Grassland Science in Poland), 15, 9-28 Copyright by Polish Grassland Society, Poznañ, 2012 PL ISSN 1506-5162 ISBN 978-83-89250-28-5 Podsiew jako sposób poprawy runi ³¹k i pastwisk w aspekcie komponowania mieszanek R. BARY A, M.KULIK Katedra ¹karstwa i Kszta³towania Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Overdrilling as a means of improving the sward of meadows and pastures from the perspective of composing mixtures Abstract. The success of the overdrilling depends on the presence of valuable plant species which have adapted to the local habitat conditions, and on the limited presence of rampant grassland and pasture weeds in the sward. The components of mixtures should have a short seed germination period, fast seedling growth rate, and sufficient competitiveness in the community, particularly in relation to the plants of the old turf. Such characteristics are demonstrated by Dactylis glomerata, Lolium perenne, Festulolium braunii, Trifolium pratense and Trifolium repens. However, grasses exhibit a greater persistence in grass communities than legumes. Key words:meadow, mixture, overdrilling, pasture 1. Wstêp Wartoœæ paszy z ³¹k i pastwisk uzale niona jest od wielu czynników, miêdzy innymi od sk³adu gatunkowego runi. W korzystnych warunkach siedliskowych oraz odpowiedniej agrotechnice istnieje mo liwoœæ utrzymania wartoœciowego sk³adu gatunkowego runi zbiorowisk trawiastych przez d³u szy okres czasu. Zarówno niekorzystne warunki siedliskowe (niedobór lub nadmiar opadów i zwi¹zany z tym niski lub wysoki poziom wód gruntowych, mroÿne i bezœnie ne zimy), jak i b³êdy pope³niane w agrotechnice (ograniczone nawo enie lub jego brak, opóÿniony zbiór czy jego zaniechanie) s¹ przyczyn¹ niekorzystnych zmian w sk³adzie gatunkowym zbiorowisk trawiastych, które okreœlamy jako degradacja. Zjawisko to jest czêœciej obserwowane na glebach organicznych w porównaniu do gleb mineralnych, poniewa gleby te (zw³aszcza torfowo-murszowe) charakteryzuj¹ siê du ¹ dynamik¹ zmian w³aœciwoœci fizyko-wodnych (CHUR- SKI ichurska, 1995). Degradacja zbiorowisk trawiastych, u ytkowanych zw³aszcza rolniczo, jest to uproszczenie lub pogorszenie sk³adu gatunkowego runi w wyniku sukcesywnego ustêpowania wartoœciowych roœlin. Ich miejsce zajmuj¹, a czêsto i dominuj¹ gatunki o ni - szej wartoœci u ytkowej, w tym roœliny dwuliœcienne z grupy zió³ i chwastów (BARY A, 1997). Degradacja zbiorowisk jest zjawiskiem wtórnym jako nastêpstwo niekorzystnych zmian czynników warunkuj¹cych wzrost i rozwój roœlinnoœci. Dotyczy to zarówno

10 R. Bary³a, M. Kulik czynników siedliskowych jak i antropogenicznych. Chc¹c zatem prowadziæ racjonaln¹ gospodarkê ³¹kowo-pastwiskow¹, na terenach o zdegradowanych zbiorowiskach trawiastych, konieczna jest poprawa ich sk³adu gatunkowego. W pierwszej kolejnoœci nale y usun¹æ lub zminimalizowaæ przyczyny ich degradacji, spowodowane zw³aszcza dzia³alnoœci¹ cz³owieka, poniewa zakres modyfikacji poszczególnych elementów siedliska jest znacznie ograniczony (KOZ OWSKI, 1998). Regeneracja sk³adu gatunkowego zbiorowisk trawiastych jest mo liwa poprzez wprowadzenie w ruñ starej darni nowych gatunków roœlin, jako tzw. podsiew (GOLIÑ- SKI, 1998) lub ca³kowite zniszczenie starej darni i nowy zasiew. Wybór odpowiedniej metody zale y od stopnia degradacji runi, czyli aktualnego sk³adu gatunkowego, stanu darni, deniwelacji powierzchni, fizjografii terenu, rodzaju gleby i stosunków wodnych w okresie wegetacji. Metodê podsiewu stosuje siê w warunkach przerzedzenia runi w wyniku jej przemarzniêcia lub czêœciowego wymokniêcia, uproszczenia sk³adu gatunkowego runi, zdominowania jej przez roœliny dwuliœcienne, na terenach o du ym nachyleniu zboczy. Metoda ta jest czêœciej stosowana na glebach organicznych (zw³aszcza torfowo-murszowych) ni na mineralnych, ze wzglêdu na wzmo ony proces murszenia i mineralizacji organicznego substratu glebowego po intensywnych uprawach. Natomiast ca³kowite zniszczenie starej darni i ponowny zasiew wykonuje siê po regulacji stosunków wodnych, na terenach o skêpionej darni, gdy zachodzi koniecznoœæ wyrównania powierzchni oraz w warunkach du ego udzia³u w runi uci¹ liwych chwastów (roœliny k³¹czowe, gatunki z rodzaju Juncus czy Deschampsia caespitosa). Prace badawcze dotycz¹ce przydatnoœci i skutecznoœci regeneracji zbiorowisk trawiastych metod¹ podsiewu rozpoczêto w naszym kraju w latach 50. dwudziestego wieku (HRYNCEWICZ icetera, 1954). W szerszym zakresie realizowano je pod koniec ubieg³ego i na pocz¹tku bie ¹cego stulecia w wielu oœrodkach naukowych. Badania z tego zakresu uwa ano za bardzo celowe i postulowano za³o enie sieci œcis³ych doœwiadczeñ wed³ug ustalonych schematów, uwzglêdniaj¹cych zró nicowanie warunków fizjograficznych i siedliskowych naszego kraju (NIEWIADOMSKI izawiœlak, 1964). Problem koordynacji badañ z tego zakresu by³ czêsto podnoszony w publikacjach oraz w forach dyskusyjnych, w ramach konferencji naukowych poœwiêconych temu zagadnieniu. Celem pracy jest okreœlenie czynników wp³ywaj¹cych na efektywnoœæ podsiewu na podstawie badañ przeprowadzonych w Polsce. 2. Podsiew metod¹ regeneracji zbiorowisk trawiastych W ostatnich latach regeneracjê zbiorowisk trawiastych w Polsce przeprowadza siê coraz czêœciej metod¹ podsiewu. Polega ona na wprowadzeniu w ruñ starej darni wartoœciowych gatunków roœlin bez koniecznoœci jej ca³kowitego zniszczenia. Wed³ug GOLIÑSKIEGO (1998) podsiew wyró nia siê od innych metod renowacji zbiorowisk trawiastych czêœciowym uszkodzeniem pierwotnej darni, zast¹pieniem (przynajmniej czêœciowym) roœlin w pokryciu powierzchni podsianymi komponentami oraz zastosowaniem zmniejszonej iloœci wysiewu nasion. Du e zainteresowanie regeneracj¹ PT, ¹karstwo w Polsce, 15, 2012

Podsiew jako sposób poprawy runi ³¹k i pastwisk w aspekcie komponowania mieszanek 11 zbiorowisk trawiastych metod¹ podsiewu jest rezultatem wielu badañ naukowych przeprowadzonych w naszym kraju w ostatnim 30-leciu oraz wdra aniu ich wyników do praktyki rolniczej. Tematyka badañ zwi¹zanych z regeneracj¹ zdegradowanych zbiorowisk trawiastych metod¹ podsiewu by³a bardzo zró nicowana i dotyczy³a zasadniczo nastêpuj¹cych problemów: porównania skutecznoœci podsiewu w zale noœci od terminu jego wykonania (wiosna, po zbiorze pierwszego i drugiego pokosu póÿne lato), porównania ró nych technologii przygotowania wierzchnicy glebowej i wysiewu nasion, w tym ocena przydatnoœci specjalistycznych siewników do podsiewu, wp³ywu ró nych sposobów os³abiania konkurencyjnoœci roœlin starej darni (mechaniczne, chemiczne, mechaniczno-chemiczne) na efektywnoœæ podsiewu, oceny przydatnoœci ró nych substancji chemicznych do os³abiania konkurencyjnoœci roœlin starej darni oraz ograniczania udzia³u roœlin dwuliœciennych z grupy zió³ i chwastów, doboru gatunków do podsiewu (podsiew poszczególnymi gatunkami, mieszanki uproszczone i wielosk³adnikowe). O powodzeniu podsiewu decyduje czêsto sk³ad gatunkowy runi starej darni, a w niej obecnoœæ wartoœciowych gatunków roœlin przystosowanych do danych warunków siedliskowych. S¹ to tzw. ekotypy miejscowe, decyduj¹ce czêsto o szybkiej regeneracji runi ³¹cznie z podsianymi gatunkami. Gatunki te mog³y byæ zdominowane przez agresywne w danych warunkach siedliskowych trawy o niskiej wartoœci u ytkowej oraz gatunki z grupy zió³ i chwastów. Czynnikiem ograniczaj¹cym zastosowanie podsiewu mo e byæ obecnoœæ w runi roœlin o niskiej wartoœci u ytkowej, obok gatunków wartoœciowych, które po wykonanym podsiewie mog¹ stwarzaæ zagro enie dla m³odych siewek. Oddzia³ywanie to mo e byæ poœrednie lub bezpoœrednie (KOZ OWSKI, 1998). Oddzia³ywanie bezpoœrednie zwi¹zane jest z substancjami czynnymi (fitotoksynami), wydzielanymi zarówno przez martwe jak i ywe czêœci roœlin (LIPIÑSKA iharkot, 1998). Natomiast zagro enie poœrednie zwi¹zane jest z konkurencj¹ regeneruj¹cych siê roœlin starej darni i ich m³odych siewek (kie³kuj¹cych z nasion znajduj¹cych siê w wierzchniej warstwie gleby) o wodê, œwiat³o i sk³adniki pokarmowe (KOZ OWSKI, 1998). 3. Warunki wilgotnoœciowe a termin wykonania podsiewu Wa nym czynnikiem decyduj¹cym czêsto o powodzeniu podsiewu jest uwilgotnienie gleby (JANICKA, 1996). Krótki okres kie³kowania nasion i szybkie tempo pocz¹tkowego wzrostu m³odych siewek uzale nione jest od dobrego (optymalnego), mo liwie d³ugiego uwilgotnienia gleby. Sumy i rozk³ad opadów, a tym samym i uwilgotnienie gleby s¹ bardzo zró nicowane w okresie wegetacji w poszczególnych latach i na ten czynnik nie mamy wiêkszego wp³ywu. Jak wykaza³y badania KOPCIA imisztala (1988); DOBROMILSKIEGO i YDUCHA (1993); JANICKIEJ (1995) oraz KITCZAKA idobromilskiego (1995) lepsze efekty uzyskano po wykonaniu podsiewu wiosn¹ w stosunku do okresu letniego i póÿnoletniego. W oparciu o uzyskane wyniki z przepro- PT, Grassland Science in Poland, 15, 2012

12 R. Bary³a, M. Kulik wadzonych badañ mo na przyj¹æ, e najkorzystniejsze warunki pod wzglêdem optymalnego uwilgotnienia gleby s¹ najczêœciej w okresie wczesnowiosennym (kwiecieñ). Uwarunkowane to jest g³ównie du ym zapasem wilgoci w glebie po okresie zimowym, nisk¹ ewapotranspiracj¹, stosunkowo krótkim dniem i niskimi temperaturami. W tym okresie ruñ starej darni charakteryzuje siê mniejsz¹ ywotnoœci¹ ze wzglêdu na ni sze temperatury gleby oraz du ¹ jej wilgotnoœæ. W miarê opóÿniania terminu wykonania podsiewu warunki s¹ mniej korzystne, poniewa dynamika procesów wzrostu i rozwoju roœlin starej darni staje siê maksymalna (KOZ OWSKI, 1998), a tym samym s¹ one bardziej konkurencyjne dla m³odych siewek gatunków wysianych. Korzystnym terminem wykonania podsiewu, gwarantuj¹cym dobre rezultaty jest równie okres póÿnoletni (druga po³owa sierpnia i pierwsza wrzeœnia). W tym okresie s¹ równie czêsto korzystne warunki wilgotnoœciowe (czêste opady, obfite rosy) oraz ni sze temperatury powietrza w stosunku do okresu pierwszej po³owy lata. Ponadto roœlinnoœæ starej darni charakteryzuje siê mniejsz¹ ywotnoœci¹ w stosunku do okresu póÿna wiosna pocz¹tek lata. Istotnym argumentem przemawiaj¹cym za stosowaniem podsiewu w tym okresie jest mo liwoœæ zbioru paszy w ci¹gu sezonu wegetacyjnego. Najmniej korzystnym do uzyskania pozytywnych wyników zastosowanego podsiewu jest okres letni, z uwagi na czêste okresy posuszne i wysokie temperatury. Podsiew wykonany w tym terminie jest szczególnie nara ony na niepowodzenie na glebach torfowo-murszowych, co potwierdzi³y wyniki badañ przeprowadzonych na Pomorzu Szczeciñskim (GOS iczy, 1995). Po okresie d³ugotrwa³ych susz, zw³aszcza letnich, wierzchnica tych gleb bardzo silnie przesycha (nawet d³ugotrwa³e opady nie powoduj¹ jej dobrego uwilgotnienia) i nie zapewnia dobrych warunków do kie³kowania nasion i wzrostu siewek (GAWLIK iharkot, 1998). 4. Os³abienie konkurencyjnoœci roœlin starej darni Niezbêdnym czynnikiem zapewniaj¹cym równie dobre warunki do kie³kowania nasion i szybkiego wzrostu m³odych siewek jest os³abienie konkurencyjnoœci roœlin starej darni. W Polsce prowadzono liczne badania z tego zakresu. W pierwszym okresie badañ zwi¹zanych z regeneracj¹ zbiorowisk trawiastych metod¹ podsiewu do os³abiania konkurencyjnoœci wykorzystywano ró nego rodzaju narzêdzia uprawowe o powierzchniowym sposobie dzia³ania (drapacze, brony zêbowe, brony talerzowe, glebogryzarki) (tab. 1, ryc. 1), jako sposób mechaniczny (BUKOWIECKI, 1974; GRABOWSKI, 1992). Stosowanie tych maszyn powoduje czêœciowe (w mniejszym lub wiêkszym stopniu) uszkodzenie starej darni oraz spulchnienie wierzchniej warstwy gleby, co stwarza wiêksze mo liwoœci zespolenia wysianych nasion (zw³aszcza rêcznie) z gleb¹. W okresie pojawienia siê na rynku ró nego rodzaju substancji chemicznych do zwalczania chwastów w uprawach polowych jak i do defoliacji roœlin, zaczêto je wykorzystywaæ równie w gospodarce ³¹kowej. Chemiczne os³abienie konkurencyjnoœci roœlin starej darni przeprowadza siê najczêœciej stosuj¹c herbicydy defoliuj¹ce np. Reglone lub substancje wzrostowe (WOLSKI, 2002). Czêsto do defoliacji wykorzystywano tak e herbicydy zawieraj¹ce substancjê czynn¹ glifosat (GRABOWSKI, 1992; BARY A, 1999; WOLSKI, 2001). W warunkach niewielkiego udzia³u w runi roœlin dwuliœciennych z grupy zió³ PT, ¹karstwo w Polsce, 15, 2012

Podsiew jako sposób poprawy runi ³¹k i pastwisk w aspekcie komponowania mieszanek 13 Tabela 1. Œrednie plony siana (t ha 1 ) w zale noœci od technologii podsiewu (GRABOWSKI, 1992) Table 1. Mean hay yields (t ha 1 ) in dependence on overdrilling technology (GRABOWSKI, 1992) Technologia podsiewu Overdrilling technology torfowo-murszowa peat-muck Gleba Soil mada ciê ka heavy alluvial soil Kontrola Control 6,74 7,09 Brona zêbowa + siew rêczny Spike harrow + hand sown 8,88 9,07 Brona talerzowa + siew rêczny Disk harrow + hand sown 9,79 10,33 Glebogryzarka + siew rêczny Rototiller + hand sown 10,16 11,36 Podsiew Overdrilling 9,68 10,34 NIR 0,05 LSD 0,05 0,53 0,52 Ryc. 1. Œredni sk³ad gatunkowy runi mieszanki typu Dactylis glomerata (GRABOWSKI, 1992) Fig. 1. Mean sward species composition of mixture of Dactylis glomerata type (GRABOWSKI, 1992) i chwastów glifosat nale y stosowaæ w niskich dawkach (360 540 g ha 1, poniewa w podanych wartoœciach skutecznie os³abia wegetacjê traw, ale nie ogranicza wzrostu roœlin dwuliœciennych. Natomiast stosowanie glifosatu w dawkach wy szych (1080 1440 g ha 1 ) powoduje znaczne zniszczenie wielu gatunków traw, a tylko os³abienie gatunków roœlin dwuliœciennych. Jak podaje WOLSKI (2001) po zastosowaniu dawki 1440 g ha 1 tego sk³adnika obserwowano w podsianej runi du y udzia³ roœlin dwuliœ- PT, Grassland Science in Poland, 15, 2012

14 R. Bary³a, M. Kulik Ryc. 2. Sk³ad gatunkowy runi ³¹kowej w pierwszym roku po podsiewie (1995) Fig. 2. Species composition of meadow sward in the first year after overdrilling (1995) ciennych w pocz¹tkowym okresie badañ. Potwierdza to opiniê, e ni sze dawki tej substancji skutecznie niszcz¹ wiele gatunków traw a nie eliminuj¹ roœlin dwuliœciennych. Skuteczne ograniczenie tej grupy roœlin jest mo liwe po zastosowaniu glifosatu w dawkach 2160 2880 g ha 1 (6 8 l ha 1 Roundupu). Wówczas mamy do czynienia z tzw. ork¹ chemiczn¹ i koniecznoœci¹ wykonania nowego zasiewu. Ograniczenie udzia³u roœlin dwuliœciennych w zbiorowiskach trawiastych, objêtych zagospodarowaniem metod¹ podsiewu, jest mo liwe poprzez zastosowanie herbicydów selektywnych (Starane 250, Aminopielik, Fernando) w odpowiednich dawkach i terminach gwarantuj¹cych ich maksymaln¹ skutecznoœæ (ryc. 2). Jak podaje GRABOWSKI (1992), lepsze efekty zastosowanego podsiewu uzyskano po mechaniczno-chemicznym os³abieniu konkurencyjnoœci roœlin starej darni w porównaniu do mechanicznego (tab. 2). Tabela 2. Œrednie plony suchej masy (t ha 1 ) w latach 1987 1989 w zale noœci od sposobu os³abienia konkurencyjnoœci roœlin starej darni i technologii podsiewu (GRABOWSKI, 1992) Table 2. Mean yields of dry matter (t ha 1 ) in 1987 1989 in dependence on method of reduction of plant competitiveness and overdrilling technology (GRABOWSKI, 1992) Sposób os³abienia konkurencyjnoœci Method of competitiveness reduction Mechaniczny Mechanical Mechaniczno-chemiczny Mechanic-chemical Brona zêbowa Spike harrow Technologia podsiewu Overdrilling technology Siew rêczny Hand sown Glebogryzarka Rototiller Podsiew Overdrilling 8,88 10,16 9,68 9,98 11,32 10,32 PT, ¹karstwo w Polsce, 15, 2012

Podsiew jako sposób poprawy runi ³¹k i pastwisk w aspekcie komponowania mieszanek 15 Taki sposób powoduje skuteczniejsze ograniczenie konkurencyjnoœci roœlin starej darni oraz spulchnienie wierzchnicy glebowej, co stwarza lepsze warunki do dobrego zespolenia wysianych nasion z gleb¹, a tym samym i korzystniejsze do kie³kowania nasion i wzrostu siewek, jako jednego z wa niejszych czynników wp³ywaj¹cych na powodzenie podsiewu (TILEY iframe, 1991). 5. Dobór gatunków (odmian) do podsiewu Bardzo wa nym zagadnieniem decyduj¹cym czêsto o powodzeniu podsiewu jest dobór odpowiednich gatunków, ewentualnie ich odmian dostosowanych do danych warunków siedliskowych i sposobu u ytkowania runi. W badaniach przeprowadzonych w naszym kraju oceniano przydatnoœæ poszczególnych gatunków, wysiewanych pojedynczo oraz w mieszakach, a tylko sporadycznie uwzglêdniano ich odmiany. Najczêœciej stosowanymi gatunkami traw by³y: Dactylis glomerata, Festuca pratensis, Phleum pratense, Lolium perenne, Festulolium braunii, a z motylkowatych Trifolium pratense (ryc. 3). Ryc. 3. Œredni udzia³ podsianych gatunków z mieszanek wielosk³adnikowych w runi ³¹kowej Fig. 3. Mean share of oversown species from multi-component mixtures in meadow sward Testowano równie inne gatunki, takie jak Arrhenatherum elatius, Festuca arundinacea, Alopecurus pratensis, Phalaris arundinacea, Lolium multiflorum, Agrostis alba, Bromus inermis, Trifolium repens, Trifolium hybridum czy Lotus corniculatus. Napodstawie badañ przeprowadzonych w Polsce, realizowanych w ró nych latach i cyklach badawczych (najczêœciej 3 4 letnich), po zastosowaniu zró nicowanych technologii przygotowania wierzchnicy glebowej i wysiewu nasion oraz zró nicowanych warunkach siedliskowych mo na stwierdziæ, e najbardziej przydatnymi do podsiewu zdegradowanych zbiorowisk trawiastych s¹: Dactylis glomerata, Lolium perenne, Festulolium braunii, Trifolium pratense oraz Trifolium repens (GRABOWSKI, 1992; BARTMAÑSKI PT, Grassland Science in Poland, 15, 2012

16 R. Bary³a, M. Kulik imiko AJCZAK, 1995; KITCZAK idobromilski, 1995; BARY A, 2001; WOLSKI, 2002; SZYD OWSKA i WSP., 2003; BARY A ikulik, 2006a; 2008; WOLSKI i WSP., 2006; KULIK, 2010). Wymienione gatunki charakteryzuj¹ siê krótkim okresem kie³kowania nasion po ich wysiewie, szybkim tempem wzrostu m³odych siewek, s¹ odporne na niekorzystne warunki siedliskowe, a zw³aszcza okresy posuszne. Wyró niaj¹ siê ponadto du ¹ zdolnoœci¹ konkurencyjn¹ w zbiorowiskach trawiastych. Do mniej przydatnych gatunków, które mog¹ byæ i s¹ stosowane jako komponenty uzupe³niaj¹ce oraz zwiêkszaj¹ce bioró norodnoœæ zbiorowisk trawiastych nale ¹: Festuca pratensis, Festuca arundinacea, Phleum pratense. Niektóre wyniki badañ potwierdzaj¹ du ¹ przydatnoœæ wymienionych gatunków do podsiewu zbiorowisk trawiastych w okreœlonych warunkach siedliskowych (TWARDY, 1992; KITCZAK idobromilski, 1995; BARY A i WSP., 2001). W opracowaniach FILIPKA i WSP. (1983) oraz JANICKIEJ (1996) zwraca siê uwagê na du ¹ przydatnoœæ Arrhenatherum elatius do podsiewu zbiorowisk trawiastych, zw³aszcza na glebach mineralnych. Gatunek ten charakteryzuje siê szybkim tempem wzrostu po wschodach, du ¹ prze ywalnoœci¹ siewek ze wzglêdu na silny rozwój systemu korzeniowego, a tak e agresywnoœci¹ w zbiorowiskach trawiastych (JANICKA, 1996). Przydatnoœæ tego gatunku do podsiewu zdegradowanych zbiorowisk trawiastych z dominacj¹ Poa pratensis potwierdzi³y wyniki badañ (ryc. 4) przeprowadzonych w warunkach gleb torfowo-murszowych (BARY A isawicki, 1991; KAMIÑSKI, 2002). Ryc. 4. Udzia³ podsianych gatunków w runi w 4. roku u ytkowania (BARY A isawicki, 1991) Fig. 4. Share of overdrilled species in the sward in 4th year of use (BARY A and SAWICKI, 1991) Z kolei GRABOWSKI (1992) zwraca uwagê na znaczn¹ przydatnoœæ Alopecurus pratensis do podsiewu ³¹k na madach, ze wzglêdu na du ¹ trwa³oœæ tego gatunku w zbiorowiskach. Jednak brak na rynku nasion niektórych gatunków, takich jak Arrhenatherum elatius, Alopecurus pratensis czy Phalaris arundinacea ogranicza ich znaczenie w procesie regeneracji zdegradowanych zbiorowisk trawiastych. Na tym tle wy³ania siê pytanie, czy podsiew jest obecny na etapie prac hodowlanych i produkcji nasiennej (KOZ- OWSKI, 1998). Oddzielnym zagadnieniem jest stosowanie do podsiewu roœlin PT, ¹karstwo w Polsce, 15, 2012

Podsiew jako sposób poprawy runi ³¹k i pastwisk w aspekcie komponowania mieszanek 17 motylkowatych. S¹ to bowiem gatunki krótkotrwa³e, zw³aszcza w warunkach u ytkowania koœnego. Jednak systematyczne wzbogacanie sk³adu gatunkowego, szczególnie runi pastwiskowej t¹ grup¹ roœlin poprzez wsiew ich nasion w star¹ darñ, zw³aszcza w warunkach du ego uproszczenia sk³adu gatunkowego, jest celowe z ró nych wzglêdów. Roœliny motylkowate wzbogacaj¹ paszê w sk³adniki pokarmowe, zw³aszcza w zwi¹zki azotowe, powoduj¹ wzrost bioró norodnoœci zbiorowisk trawiastych oraz poprzez wi¹zanie azotu atmosferycznego stwarzaj¹ mo liwoœæ ograniczenia nawo enia mineralnego tym sk³adnikiem, co wi¹ e siê z kosztami produkcji pasz i ochron¹ œrodowiska przyrodniczego. Z tej grupy roœlin do podsiewu stosowane by³y najczêœciej Trifolium pratense i Trifolium repens a sporadycznie Trifolium hybridum i Lotus corniculatus. Tabela 3. Udzia³ podsianych odmian Trifolium pratense i Trifolium hybridum w runi ³¹kowej na glebie torfowo-murszowej (BARY A isawicki, 1994) Table 3. Share of sown cultivars of Trifolium pratense and Trifolium hybridum in meadow sward on peat-muck soil (BARY A and SAWICKI, 1994) Odmiana Cultivar Œrednia z lat 1991 1993 Mean of 1991 1993 Trifolium pratense (%) 1994 Jubilatka 48,3 5,7 Parka 47,7 3,2 Radyka 45,4 5,7 Raba 45,2 23,0 Hruszowska 43,1 3,3 Nike 37,5 3,3 Ulka 36,6 3,7 Trifolium hybridum (%) Zorza 41,0 1,2 Iga 35,5 3,7 Na podstawie uzyskanych wyników z dotychczas przeprowadzonych badañ w naszym kraju mo na okreœliæ przydatnoœæ poszczególnych gatunków do podsiewu zdegradowanych zbiorowisk trawiastych. Natomiast tylko sporadycznie uwzglêdniano odmiany stosowane do podsiewu u ytków zielonych. GOLIÑSKI ikoz OWSKI (2003) oceniali przydatnoœæ ró nych odmian Lolium perenne i Trifolium repens oraz mieszanki odmian tych gatunków do podsiewu runi pastwiskowej. W podsumowaniu autorzy stwierdzaj¹, e w warunkach podsiewu runi pastwiskowej uzasadnione jest stosowanie mieszanek odmianowych. Wprowadzanie do darni w ramach stosowanego podsiewu wiêkszej liczby odmian tego samego gatunku gwarantuje lepsze dostosowanie siê komponentów do panuj¹cych warunków siedliskowych, z uwagi na zró nicowanie w³aœciwoœci morfologicznych i biologicznych poszczególnych odmian. Potwierdzaj¹ to równie wyniki badañ dotycz¹ce nowych zasiewów (WARDA, 1999; WRÓBEL i WSP., 2003). W innych badaniach dotycz¹cych przydatnoœci ró nych odmian jednego gatunku PT, Grassland Science in Poland, 15, 2012

18 R. Bary³a, M. Kulik testowano siedem odmian Trifolium pratense i dwie odmiany Trifolium hybridum w warunkach podsiewu runi z dominacj¹ Poa pratensis na glebie torfowo-murszowej (BARY A isawicki, 1994). Wyniki przeprowadzonych badañ potwierdzi³y nisk¹ trwa³oœæ testowanych gatunków w zbiorowiskach trawiastych. Stwierdzono natomiast zró nicowanie w obrêbie odmian Trifolium pratense, poniewa odmiana Raba charakteryzowa³a siê wiêksz¹ trwa³oœci¹ w porównaniu do pozosta³ych. Udzia³ tej odmiany w masie plonu w czwartym roku u ytkowania wyniós³ jeszcze oko³o 23%, a pozosta³ych tylko 1,4 5,7%, podobnie jak i odmian Trifolium hybridum (tab. 3). W szerszym natomiast zakresie oceniano i porównywano przydatnoœæ kilku odmian niektórych gatunków traw w nowych zasiewach. W doœwiadczeniach realizowanych w ró nych rejonach Polski oceniano mieszanki gatunków z ich odmianami o ró nym okresie dojrza³oœci koœnej (GRZEGORCZYK, 1992; BARY A, 1997; WRÓBEL i WSP., 2003; BORAWSKA-JARMU OWICZ, 2004). W badaniach tych uwzglêdniono g³ównie ró ne odmiany Dactylis glomerata, Festuca pratensis i Phleum pratense. Wyniki tych badañ potwierdzi³y du ¹ trwa³oœæ poszczególnych odmian Dactylis glomerata, w przeciwieñstwie do Phleum pratense, a zw³aszcza Festuca pratensis, ale nie wykaza³y wiêkszego zró nicowania w trwa³oœci. Równie wyniki badañ, przeprowadzonych w warunkach gleb torfowo-murszowych z wysiewem ró nych odmian tych gatunków w monokulturach, potwierdzi³y du ¹ trwa³oœæ Dactylis glomerata, niezale nie od testowanych 11 odmian, poniewa udzia³ tego gatunku w plonie w czwartym roku u ytkowania wyniós³ oko³o 88%, a zró nicowanie udzia³u badanych odmian tego gatunku waha³o siê w przedziale od 76% (odmiana Nike) do 98% (odmiany Amera i Bepro). Natomiast mniej trwa³¹ by³a Festuca pratensis, gdy jej udzia³ w runi wyniós³ 31,5% i charakteryzowa³a siê znacznym zró nicowaniem trwa³oœci w obrêbie 6 testowanych odmian. Najwiêksz¹ trwa³oœci¹ w badanych warunkach siedliskowych odznacza³y siê odmiany Skawa i Skra (powy ej 50% w masie plonu), a najni sz¹ odmiany Motycka i Belimo (poni ej 10% masy plonu). Najni sz¹ trwa³oœci¹ z ocenianych gatunków charakteryzowa³a siê natomiast Phleum pratense, poniewa œredni udzia³ tego gatunku w masie plonu w czwartym roku u ytkowania, niezale nie od odmiany (5 odmian), wyniós³ tylko oko³o 17,5%. W ramach testowanych odmian stwierdzono równie znaczne zró nicowanie, poniewa odmiana Bartovia stanowi³a oko³o 36% masy plonu a odmiana Fala tylko 3,4% (BARY A, 1995). Prowadzono równie badania z ocen¹ trwa³oœci w mieszankach ró nych odmian Lolium perenne (8 odmian i 1 ród) w warunkach u ytkowania koœnego (15 lat) na glebie torfowo-murszowej. Najwy sz¹ trwa³oœci¹ charakteryzowa³a siê odmiana Anna (œredni udzia³ w plonie suchej masy za wielolecie wyniós³ 35,0%, natomiast najni sz¹ z testowanych odmiany Barezane (11,4%) oraz Rela (14,5%; ryc. 5). Odnotowano du e zró nicowanie udzia³u Lolium perenne, jako gatunku (niezale nie od odmian) w poszczególnych latach badañ. Zwi¹zane to by³o z du ¹ dynamik¹ zmian warunków siedliskowych (sumy i rozk³ad opadów w okresie wegetacyjnym, poziom wody gruntowej, warunki termiczne okresu zimowego), co potwierdzaj¹ wyniki innych badañ (KOZ OWSKI i WSP., 1995; JANICKA, 1996). Szczególnie du y wp³yw na udzia³ Lolium perenne w badanej runi mia³y niekorzystne warunki zimowe prze³omu lat 2002 2003 (BARY A ikulik, 2006b) oraz niski lub wysoki poziom wód gruntowych w drugiej po³owie okresu wegetacji roku poprzedniego. PT, ¹karstwo w Polsce, 15, 2012

Podsiew jako sposób poprawy runi ³¹k i pastwisk w aspekcie komponowania mieszanek 19 Ryc. 5. Œredni udzia³ odmian Lolium perenne w runi mieszanek ³¹kowych na glebie torfowo-murszowej (1997 2011) Fig. 5. Mean share of Lolium perenne cultivars in meadow mixture sward on peat-muck soil (1997 2011) Analizuj¹c przydatnoœæ gatunków do podsiewu wy³ania siê pytanie czy stosowaæ podsiewy jednogatunkowe czy wielogatunkowe. Siewy jednogatunkowe mog¹ mieæ uzasadnienie w warunkach wzbogacania runi trawiastej, zw³aszcza u ytkowanej pastwiskowo w roœliny motylkowate, ale wówczas wskazane jest stosowanie mieszanek odmianowych (GOLIÑSKI ikoz OWSKI, 2003). Bardziej zasadne w warunkach wykonywanych podsiewów jest stosowanie mieszanek uproszczonych (2 3 gatunki) lub wielosk³adnikowych (4 6 gatunków). Podyktowane to jest uzyskaniem paszy o wiêkszej bioró norodnoœci i bardziej korzystnym sk³adzie chemicznym. Ponadto zalecane do podsiewu gatunki (w oparciu o wyniki badañ) charakteryzuj¹ siê ró nym tempem wchodzenia w pe³niê plonowania. Roœliny motylkowate (Trifolium pratense i Trifolium repens) oraz Lolium perenne, Festulolium braunii czy Phleum pratense pe³niê plonowania uzyskuj¹ w 1 2 roku po zasiewie, a Dactylis glomerata, Festuca arundinacea w 2 4 roku. Stosowanie tych gatunków (równie z innymi) w mieszankach do podsiewu stwarza mo liwoœæ uzyskana optymalnych plonów i korzystnego sk³adu gatunkowego w roku zastosowanego podsiewu, jak i w kolejnych latach u ytkowania. Wa nym zagadnieniem jest równie iloœæ wysiewu nasion w ramach podsiewu. W wiêkszoœci badañ prowadzonych w naszym kraju uwzglêdniano 50% iloœæ wysiewu, niezale nie czy stosowano podsiewy jednogatunkowe czy wielogatunkowe, co jest zgodne z zasad¹ tej metody (ograniczona iloœæ wysiewu nasion). Iloœæ wysiewu nasion powinna byæ uzale- niona od stopnia zadarnienia powierzchni. W warunkach du ego rozluÿnienia runi oraz znacznego udzia³u roœlin dwuliœciennych z grupy zió³ i chwastów (po ich ograniczeniu herbicydami selektywnymi) mo e byæ uzasadniona wiêksza iloœæ wysiewu (75 100%), co stwarza wiêksze mo liwoœci dobrego zadarnienia powierzchni. Zwiêkszona iloœæ wysiewu mo e byæ stosowana równie w warunkach defoliacji runi glifosatem w dawkach 1080 1440 g ha 1 (3 4 l Roundupu). Przeprowadzone badania z podsiewem ³¹ki z dominacj¹ Poa pratensis i du ym udzia³em roœlin dwuliœciennych (zastosowano ró ne herbicydy) nie wykaza³y istotnego zró nicowania uzyskanych plonów w zale noœci od iloœci wysiewu nasion (50 i 100%) i nie wp³ynê³y w wiêkszym stopniu na zró nicowanie PT, Grassland Science in Poland, 15, 2012

20 R. Bary³a, M. Kulik sk³adu gatunkowego runi (BARY A, 1999). Zwiêkszenie normy wysiewu, zdaniem GOLIÑSKIEGO (1995) jest czynnikiem sprzyjaj¹cym trwa³oœci odnawianych zbiorowisk trawiastych i korzystniejszym ich sk³adem gatunkowym. 6. Technika wykonania podsiewu O powodzeniu podsiewu decyduje równie technika jego wykonania. W przesz³oœci wysiew mieszanek traw, niezale nie od metody zagospodarowania (podsiew czy ponowny zasiew po zniszczeniu starej darni) wykonywano najczêœciej rêcznie, a tylko sporadycznie z wykorzystaniem siewników zbo owych. Ten sposób wysiewu mieszanek by³ zasadny w warunkach nowych zasiewów, poniewa stosowano ró ne narzêdzia do wymieszania i zespolenia nasion z gleb¹ (brony, wa³y itp.). W warunkach stosowania podsiewów konieczne by³o rozluÿnienie darni i wzruszenie wierzchniej warstwy gleby do wprowadzenia nasion. W prowadzonych badaniach stosowano ró ne narzêdzia o p³ytkim dzia³aniu (brony, glebogryzarki, itp.). Najlepsze efekty wykonanego podsiewu uzyskiwano w warunkach intensywnego uszkodzenia starej darni przy u yciu glebogryzarki (BUKOWIECKI, 1974; GRABOWSKI, 1992) lub p³ugofrezarki (GOS iczy, 1995). Obecnie do wysiewu nasion w ramach regeneracji starej darni metod¹ podsiewu wykorzystuje siê specjalistyczne siewniki ró nych typów do tzw. siewów bezpoœrednich (GOLIÑSKI, 1998). Ich zastosowanie umo liwia bezpoœredni wsiew nasion w star¹ darñ, bez koniecznoœci jej czêœciowego niszczenia. Ten sposób wsiewu nasion w star¹ darñ by³ w naszym kraju w ostatnim dwudziestoleciu w badaniach czêsto stosowany. Stosunkowo ma³o natomiast by³o badañ, w których porównywano ró ne technologie przygotowania wierzchnicy glebowej i sposobów wysiewu nasion (GRABOWSKI, 1992; NAZARUK i WSP., 1996; BARY A isawicki, 1998; BARY A, 2001). Tabela 4. Œrednie plony siana (t ha 1 ) w zale noœci od ró nych technologii podsiewu runi ³¹kowej na glebach torfowo-murszowych (BARY A, 2001; BARY A isawicki, 1998) Table 4. Mean hay yields (t ha 1 ) in dependence on different overdrilling technology of meadow sward on peat-muck soils (BARY A, 2001; BARY A and SAWICKI, 1998) Technologia Technology Kontrola Control Glebogryzarka + siew rêczny Rototiller + hand sown Podsiew Overdrilling Roundup + siew bezpoœredni Roundup + overdrilling Lata Years 1990 1994 1994 1996 1994 1997 9,15 6,69 7,00 8,70 6,68 7,12 8,82 7,07 7,24 8,72 7,48 8,42 PT, ¹karstwo w Polsce, 15, 2012

Podsiew jako sposób poprawy runi ³¹k i pastwisk w aspekcie komponowania mieszanek 21 Ryc. 6. Sk³ad gatunkowy runi ³¹kowej po zastosowaniu ró nych technologii podsiewu na glebie torfowo-murszowej (œrednia z lat 1990 1994) Fig. 6. Species composition of meadow sward after use of different overdrilling technologies on peat-muck soil (mean of 1990 1994) Wyniki tych badañ wskazuj¹ na wiêksz¹ efektywnoœæ siewu rêcznego po uprawie glebogryzark¹ w porównaniu do siewu bezpoœredniego, zw³aszcza w odniesieniu do korzystniejszego sk³adu gatunkowego runi (tab. 4; ryc. 6 i 7) Tylko w nielicznych badaniach porównywano siew bezpoœredni w star¹ darñ (bez jej gryzowania) i po zastosowaniu gryzowania oraz po zastosowaniu defoliacji (KULIK, 2010). Najlepsze efekty uzyskano po wsiewie nasion w darñ po uprzednim jej p³ytkim jednorazowym gryzowaniu (ryc. 8). Ta technologia wsiewu nasion mo e mieæ uzasadnienie w warunkach silnego zwarcia runi starej darni, jakie tworzy czêsto zbiorowisko z dominacj¹ Poa pratensis na glebach torfowo-murszowych oraz na glebach zwiêz³ych. Brak jest natomiast badañ dotycz¹cych oceny skutecznoœci podsiewu ró nymi typami siewników w tych samych warunkach glebowych. Badania YSZCZARZA i WSP. (2010), wykaza³y ma³¹ przydatnoœæ siewników specjalistycznych (Vredo i Kockerling Herbamat) do podsiewu zbiorowisk trawiastych na glebach torfowo-murszowych. W warunkach stosowania podsiewu, jak i nowych zasiewów, konieczne jest zabezpieczenie roœlin w niezbêdne sk³adniki pokarmowe. Przed podsiewem nale y zastosowaæ nawo enie fosforowo-potasowe, dostosowane do aktualnej zasobnoœci gleby oraz potrzeb pokarmowych roœlin zbiorowisk trawiastych, natomiast nawo enie azotem w pocz¹tkowym okresie krzewienia siê traw lub po przykoszeniu pielêgnacyjnym. Dostarczenie niezbêdnych sk³adników pokarmowych zapewni szybki wzrost i rozwój gatunków wysianych. PT, Grassland Science in Poland, 15, 2012

22 R. Bary³a, M. Kulik Ryc. 7. Zmiany sk³adu gatunkowego runi ³¹kowej po zastosowaniu ró nych technologii podsiewu Fig. 7. Changes of species composition of meadow sward after use of different overdrilling technologies PT, ¹karstwo w Polsce, 15, 2012

Podsiew jako sposób poprawy runi ³¹k i pastwisk w aspekcie komponowania mieszanek 23 Ryc. 8. Zmiany sk³adu gatunkowego runi ³¹kowej po zastosowaniu ró nych technologii podsiewu (KULIK, 2010) Fig. 8. Changes of species composition of meadow sward after use of different overdrilling technologies (KULIK, 2010) PT, Grassland Science in Poland, 15, 2012

24 R. Bary³a, M. Kulik 7. Podsumowanie Ocenê trwa³oœci zarówno gatunków, jak i ich odmian prowadzi siê g³ównie w siewach czystych (monokulturach), a stosunkowo rzadko w siewach mieszanych. Ocena tej cechy jest bardziej miarodajna w siewach mieszanych, w których jednym z wa nych czynników jest konkurencyjnoœæ (RUTKOWSKA i WSP., 1995). Inaczej bowiem zachowuj¹ siê poszczególne gatunki czy odmiany w runi mieszanej z innymi o du ej ich konkurencyjnoœci (Dactylis glomerata, Lolium perenne), a inaczej bez nich. Dla oceny wiarygodnoœci wyników du y wp³yw ma czynnik czasowy (badania wieloletnie) z uwagi na du ¹ zmiennoœæ warunków hydrotermicznych. Wiêkszoœæ badañ ³¹karskich w naszym kraju, w tym tak e z podsiewami, by³a prowadzona w cyklach 3 4 letnich. Jest to stosunkowo krótki okres do oceny trwa³oœci poszczególnych gatunków traw, jak i ich odmian jako roœlin wieloletnich. Równie ocena trwa³oœci zbiorowisk po ich podsiewie jest wa nym problemem, na który dotychczas nie zwracano wiêkszej uwagi. W zwi¹zku z tym wy³ania siê pytanie czy trwa³oœæ zbiorowisk ukszta³towanych przez podsiew jest d³u sza w czasie w porównaniu do nowych zasiewów. Uzyskane wyniki z dotychczas przeprowadzonych badañ, dotycz¹cych regeneracji zdegradowanych zbiorowisk trawiastych metod¹ podsiewu, realizowanych w ró nych latach, w zró nicowanych warunkach glebowych i fizjograficznych, z uwzglêdnieniem ró nych technik przygotowania wierzchnicy glebowej i wysiewu nasion oraz doboru ca³ej gamy gatunków, zarówno traw jak i roœlin motylkowatych do mieszanek s¹ czêsto bardzo rozbie ne, co w znacznym stopniu utrudnia ich syntetyczne opracowanie. Z analizy wyników dotychczas przeprowadzonych badañ, mo na w ogólnym ujêciu okreœliæ czynniki warunkuj¹ce efektywnoœæ podsiewu: 1. Obecnoœæ w runi starej darni wartoœciowych gatunków roœlin gwarantuj¹cych ³¹cznie z wprowadzonymi w ramach podsiewu szybk¹ jej regeneracjê, 2. Odpowiednie uwilgotnienie gleby i zwi¹zane z tym optymalne terminy wykonania podsiewu (wczesna wiosna, póÿne lato), 3. Os³abienie konkurencyjnoœci roœlin starej darni (mechaniczne, chemiczne lub mechaniczno-chemiczne), 4. Zastosowanie odpowiedniej technologii przygotowania wierzchnicy glebowej i wprowadzenia do niej nasion z wykorzystaniem specjalistycznych siewników do siewów bezpoœrednich w zale noœci od warunków siedliskowych i sk³adu gatunkowego runi starej darni, 5. Dobór odpowiednich gatunków i ich odmian (mieszanki odmianowe) do danych warunków siedliskowych i sposobu u ytkowania runi, 6. Zastosowanie nawo enia i prowadzenie racjonalnej gospodarki ³¹kowo-pastwiskowej. Przestrzeganie tych warunków stwarza szansê uzyskania pozytywnych efektów zastosowanego podsiewu, wyra aj¹cego siê wzrostem plonów, a zw³aszcza korzystn¹ zmian¹ sk³adu gatunkowego runi, decyduj¹cej o wartoœci biologicznej paszy. PT, ¹karstwo w Polsce, 15, 2012

Podsiew jako sposób poprawy runi ³¹k i pastwisk w aspekcie komponowania mieszanek 25 Literatura BARTMAÑSKI A., MIKO AJCZAK Z., 1995. Wp³yw siewu bezpoœredniego na rozwój traw i koniczyny ³¹kowej. Annales UMCS, Sectio E, 50, Supplementum, 139 142. BARTMAÑSKI Z., MIKO AJCZAK Z., 1997. Ocena przydatnoœci Trifolium pratense L., Trifolium repens L., i Trifolium hybridum L. do siewu bezpoœredniego w warunkach Ni u Dolnoœl¹skiego. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 453, 275 282. BARY A R., 1996. Ocena plonowania i trwa³oœci odmian wybranych gatunków traw wysokich wysianych w monokulturach na glebie torfowo-murszowej. Annales UMCS, Sectio E, 51, 95 101. BARY A R., 1997. Dynamika zmian sk³adu gatunkowego mieszanek ³¹kowych na glebie torfowo-murszowej w warunkach wieloletniego u ytkowania. Annales UMCS, Sectio E, 52, 163 170. BARY A R., 1999. Skutecznoœæ wybranych herbicydów i ich mieszanek do odnawiania runi za pomoc¹ siewu bezpoœredniego. Annales UMCS, Sectio E, 54, 105 112. BARY A R., 2001. Podsiew jako metoda renowacji runi trawiastej. ¹karstwo w Polsce, 4, 9 24. BARY A R., HARKOT W., WY UPEK T., 2001. Podsiew jako proekologiczna metoda renowacji runi ³¹kowej. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych. 479, 23 29. BARY A R., KULIK M., 2006a. Ocena przydatnoœci gatunków traw i roœlin motylkowatych do podsiewu zbiorowisk trawiastych w siedliskach pobagiennych. Zeszyty Naukowe UP we Wroc³awiu, 545, Rolnictwo, 88, 13 19. BARY A R., KULIK M., 2006b. Trwa³oœæ i stabilnoœæ ró nych odmian Lolium perenne w runi pastwiskowej i ³¹kowej na glebach torfowo-murszowych. Acta Scientiarum Polonorum, Agricultura, 5 (2), 5 13. BARY A R., KULIK M., 2008. Ocena przydatnoœci ró nych mieszanek do podsiewu zdegradowanej runi ³¹kowej. ¹karstwo w Polsce, 11, 17 24. BARY A R., SAWICKI J., 1991. Przydatnoœæ traw wysokich do podsiewu ³¹k na glebach torfowo-murszowych. Materia³y Seminarium Poprawa wykorzystania potencja³u produkcyjnego trwa³ych u ytków zielonych, Falenty, 210 218. BARY A R., SAWICKI J., 1994. Wp³yw podsiewu runi ³¹kowej koniczynami na plonowanie i sk³ad gatunkowy. Annales UMCS, Sectio E, 49, Supplementum, 149 154. BARY A R., SAWICKI J., 1998. Porównanie ró nych metod renowacji zdegradowanego zbiorowiska ³¹kowego. ¹karstwo w Polsce, 1, 99 104. BORAWSKA-JARMU OWICZ B., 2004. Wp³yw 12-letniego u ytkowania na trwa³oœæ odmian traw o póÿnym typie fenologicznym w mieszankach ³¹kowych. ¹karstwo w Polsce, 7, 45 53. BUKOWIECKI F., 1974. Technologie zagospodarowania i renowacji u ytków zielonych na glebach pobagiennych. Biblioteczka Wiadomoœci IMUZ, 49, CHURSKI T., CHURSKA C., 1995. Przeobra enia zachodz¹ce w jednakowo odwodnionych rodzajowo ró nych glebach torfowo-murszowych. Wiadomoœci IMUZ, 18, 3, 195 122. DOBROMILSKI M,. YDUCH L., 1993. Regeneracja runi u ytków zielonych na glebach organicznych Pomorza Szczeciñskiego. Roczniki AR w Poznaniu, Rolnictwo, 41, 285 293. FILIPEK J., KASPERCZYK M., BORCZYK H., 1983. Zastosowanie rajgrasu wynios³ego i koniczyny ³¹kowej do podsiewu ³¹ki ³êgowej. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 442, 87 90. GAWLIK J., HARKOT W., 1998. Wp³yw fizyczno-wodnych w³aœciwoœci gleb murszowych na prze- ywalnoœæ siewek traw. Annales UMCS, Sectio E, 53, 187 192. GOLIÑSKI P., 1995. Ocena zale noœci pomiêdzy iloœci¹ wysiewu nasion traw a warunkami rozwoju runi w aspekcie trwa³oœci ³¹k. Materia³y z Konferencji Naukowej Kierunki rozwoju PT, Grassland Science in Poland, 15, 2012

26 R. Bary³a, M. Kulik ³¹karstwa na tle aktualnego poziomu wiedzy w najwa niejszych jego dzia³ach, Warszawa, 165 171. GOLIÑSKI P., 1998. Nowoczesne sposoby podsiewu u ytków zielonych. ¹karstwo w Polsce, 1, 17 29. GOLIÑSKI P., KOZ OWSKI S., 2003. Rola mieszanek odmianowych Lolium perenne i Trifolium repens w podsiewie pastwiska. Biuletyn IHAR, 225, 151 158. GOS A., CZY H., 1995. Ocena sposobów niszczenia darni do podsiewu ³¹k po³o onych na glebie torfowo-murszowej. Annales UMCS, Sectio E, 50, Supplementum, 153 156. GRABOWSKI K., 1992. Renowacja ³¹k trwa³ych ró nymi sposobami. Acta Academiae Agriculturae ac Technicae Olstenensis, Agricultura, 53, Supplementum B, 3 50. GRZEGORCZYK S., 1992. Dobór komponentów do mieszanek na u ytki zielone w warunkach klimatycznych Pojezierza Mazurskiego. Roczniki AR Poznañ, 232, 39, 71 78. GRZEGORCZYK S., 1998. Czynniki warunkuj¹ce podsiew u ytków zielonych siedlisko. ¹karstwo w Polsce, 1, 45 52. HRYNCEWICZ Z., CETERA L., 1954. Mo liwoœci poprawy u ytków zielony drog¹ tzw. pó³œrodków. Zeszyty Naukowe WSR we Wroc³awiu, 14, 83 104. JANICKA M., 1995. Zmiany sk³adu gatunkowego runi ³¹kowej podsianej mieszank¹ na tle samozadarnienia i starej darni. Annales UMCS, Sectio E, 50, Supplementum, 161 167. JANICKA M., 1996. Niektóre cechy biologiczne rajgrasu wynios³ego i ycicy trwa³ej w aspekcie ich wykorzystaniu do podsiewu ³¹k gr¹dowych. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 442, 169 182. KAMIÑSKI J., 2000. Plonowanie, zmiany florystyczne i wartoœæ pokarmowa czterech fenologicznie zró nicowanych mieszanek ³¹kowych na glebie torfowo-murszowej. Wiadomoœci IMUZ, 20, 4, 23 37. KAMIÑSKI J., 2002. Przydatnoœæ wybranych gatunków traw do podsiewu ³¹k wiechlinowych na glebie torfowo-murszowej. Woda-Œrodowisko-Obszary Wiejskie, 2, 1(4), 89 100. KITCZAK T., DOBROMILSKI M., 1995. Wp³yw podsiewu ³¹ki po³o onej na glebie torfowo-murszowej na plonowanie i obsadê roœlin wsiewanych. Annales UMCS, Sectio E,50, Supplementum, 173 177. KOPEÆ S., MISZTAL A., 1988. Metody renowacji runi u ytków zielonych podsiewem. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 336, 117 126. KOZ OWSKI S., 1998. Czynniki warunkuj¹ce podsiew u ytków zielonych roœlina. ¹karstwo w Polsce, 1, 31 44. KOZ OWSKI S., GOLIÑSKI P., STUCZYÑSKA E., 1995. W³aœciwoœci Lolium perenne istotne dla jej wykorzystania w renowacji u ytków zielonych. Annales UMCS, Sectio E, 50, Supplementum, 179 183. KULIK M., 2010. Wp³yw technologii regeneracji runi ³¹kowej na zmiany jej sk³adu gatunkowego. Annales UMCS, Sectio E, 65, 94 104. LIPIÑSKA H., HARKOT W., 1998. Fitotoksyny martwych korzeni Poa pratensis jako czynnik hamuj¹cy kie³kowanie nasion traw. ¹karstwo w Polsce, 1, 159 164. YSZCZARZ R., DEMBEK R., SUŒ R., ZIMMER-GRAJEWSKA M., KORNACKI P., 2010. Renowacja ³¹k trwa³ych po³o onych na glebach torfowo-murszowych. Woda-Œrodowisko-Obszary Wiejskie, 10, 4/32/, 129 148. MIKO AJCZAK Z., 1998. Czynniki warunkuj¹ce podsiew agrotechnika. ¹karstwo w Polsce, 1, 53 64. NAZARUK M., PIEKUT K., BARY A R., SAWICKI J., GREUB L., TAUBMAN W., 1996. Ocena przydatnoœci bezuprawowej metody odnawiania runi ³¹k i pastwisk na glebach torfowo-mur- PT, ¹karstwo w Polsce, 15, 2012

Podsiew jako sposób poprawy runi ³¹k i pastwisk w aspekcie komponowania mieszanek 27 szowych. Ogólnopolska Konferencja Naukowa Wybrane problemy przyrodniczo-rolniczych podstaw in ynierii œrodowiska. Warszawa, 131 139. NIEWIADOMSKI W., ZAWIŒLAK K., 1964. Zagadnienie podsiewu trwa³ych u ytków zielonych w literaturze krajowej i obcej. Postêpy Nauk Rolniczych, 1, 128 142. RUTKOWSKA B., STYPIÑSKI P., JANICKA M., KOZ OWSKI S., 1995. Ocena dorobku hodowli traw i roœlin motylkowatych na podstawie wyników badañ ³¹karskich w latach 1945 1994. Materia³y z Konferencji Naukowej Kierunki rozwoju ³¹karstwa na tle aktualnego poziomu wiedzy w najwa niejszych jego dzia³ach, Warszawa, 74 91. SZYD OWSKA J., CZY H., KITCZAK T., TRZASKOŒ M., 2003. Przydatnoœæ Festulolium do renowacji u ytków zielonych. Biuletyn IHAR, 225, 43 52. TILEY G.E.D., FRAME J., 1991. Improvement of upland permanent pastures and lowland swards by surface sowing methods. Report of the EGF-Symposium Grassland renovation and weed control in Europe, Graz, 89 94. TWARDY S., 1992. Plonowanie i sk³ad botaniczny koszarzonej i podsiewanej runi pastwisk owczych. Wiadomoœci IMUZ, 17, 2, 369 382. WARDA M., ÆWINTAL H., KRZYWIEC D., 1986. Wieloodmianowe zasiewy motylkowato-trawiaste sposobem na zwiêkszenie ró norodnoœci florystycznej i wartoœæ paszowej runi pastwiskowej. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 442, 453 464. WOLSKI K., 2001. Wp³yw ró nych sposobów renowacji na plonowanie i wartoœæ pokarmow¹ runi ³¹kowej. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 479, 287 295. WOLSKI K., 2002. Wp³yw uproszczonych metod renowacji runi ³¹kowej na jej produkcyjnoœæ. Zeszyty Naukowe AR we Wroc³awiu, Rolnictwo, 91, 1 65. WOLSKI K., BARTMAÑSKI A., GAWÊCKI J., 2006. Wp³yw ró nych metod renowacji ³¹k z wykorzystaniem Festulolium na sk³ad botaniczny i plon runi. ¹karstwo w Polsce, 9, 245 251. WRÓBEL B., JANKOWSKA-HUFLEJT H., ZASTAWNY J., 2003. Trwa³oœæ i plonowanie traw pastewnych w fenologicznie zró nicowanych mieszankach ³¹kowych. Biuletyn IHAR, 225, 53 64. Overdrilling as a means of improving the sward of meadows and pastures from the perspective of composing mixtures R. BARY A, M.KULIK Department of Grassland and Landscape Forming, University of Life Sciences in Lublin Summary The value of fodder originating from meadows and pastures depends on many factors, but primarily on the species composition of the sward. Unfavourable habitat conditions as well as agrotechnological errors often result in the degradation of grass communities, manifested in a simplified or reduced species composition of the sward due to the disappearance of valuable plants. One of the methods of grassland regeneration is overdrilling based on introducing valuable plants into the sward of old turf without destroying it completely. Compared with other methods, overdrilling is distinguished by the partial damage to the turf and direct introduction of seeds into the soil with PT, Grassland Science in Poland, 15, 2012

28 R. Bary³a, M. Kulik a reduced seed rate (50%). In order to reduce its competitiveness, the old turf is partially damaged mechanically (scratchers, tine harrows, disc harrows, cultivators) and chemically (defoliating herbicides Reglone or Roundup, doses of 0.75 to 3.0 l ha 1 ). Currently, overdrilling is carried out by means of specialist seed drills for direct seeding into the old turf. The success of the overdrilling depends on the presence of valuable plant species which have adapted to the local habitat conditions, and on the limited presence of rampant grassland and pasture weeds in the sward. The proper level of soil humidity is also important for the quick germination of seeds and growth of young seedlings, and requires choosing the optimum time for overdrilling (early spring or late summer). Furthermore, the efficiency of overdrilling depends on the choice of species and cultivars appropriate for simplified or multi-ingredient mixtures. The components of these mixtures should have a short seed germination period, fast seedling growth rate, and sufficient competitiveness in the community, particularly in relation to the plants of the old turf. Such characteristics are demonstrated by Dactylis glomerata, Lolium perenne, Festulolium braunii, Trifolium pratense and Trifolium repens. However, grasses exhibit a greater persistence in grass communities than legumes. The success of overdrilling is also determined by the proper fertilisation and harvesting of the sward at optimum times for a given type of community and utilisation. Adres do korespondencji Address for correspondence: Prof. dr hab. Ryszard Bary³a Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Katedra ¹karstwa i Kszta³towania Krajobrazu ul. Akademicka 15, 20-950 Lublin tel. 81 445 67 01 e-mail: mariusz.kulik@up.lublin.pl PT, ¹karstwo w Polsce, 15, 2012