OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

UNIWERSYTET WROCŁAWSKI Instytut Archeologii OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17 REDAKCJA MIROSŁAW MASOJĆ WROCŁAW 2014

Recenzent: prof. dr hab. Michał Kobusiewicz prof. dr hab. Stanisław Pazda prof. dr hab. Jerzy Piekalski Opracowanie redakcyjne: Maria Derwich Korekta: Karol Bykowski Opracowanie techniczne i skład komputerowy: Marek J. Ba ek Tłumaczenie streszczeń i podpisów pod ryciny: Bartłomiej Madejski Projekt okładki: Nicole Lenkow ISBN 978-83-61416-92-0 Uniwersytet Wrocławski Instytut Archeologii Wydanie książki dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Copyright by Uniwersytet Wrocławski Wrocław 2014 4

SPIS TREŚCI 1. Mirosław Masojć Wprowadzenie... 7 2. Janusz Badura Położenie geomorfologiczne i geologiczne stanowiska...13 3. Maciej Ehlert, Mirosław Masojć Obozowiska mezolityczne. Możliwości interpretacyjne otwartych stanowisk wczesnoholoceńskich zniszczonych przez procesy podepozycyjne....19 4. Mirosław Masojć Pozostałe materiały krzemienne na stanowisku...71 5. Ewa Dreczko, Marta Mozgała Ślady aktywności grup ludzkich młodszej epoki kamienia...79 6. Irena Lasak Materiał ruchomy z osady kultury łużyckiej...89 7. Macin Bohr Zabytki ruchome kultury przeworskiej...159 8. Justyna Baron Kompleks osadniczy z epoki brązu, młodszego okresu przedrzymskiego, okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów. Analiza obiektów nieruchomych...235 9. Aleksandra Pankiewicz Wieś wczesnośredniowieczna oraz ślady osadnictwa późnośredniowiecznego i nowożytnego...321 10. Paweł Zawadzki Relikty związane z II wojną światową...349 11. Agata Hałuszko Analiza antropologiczna materiału kostnego...359 12. Renata Abłamowicz Badania archeozoologiczne szczątków kostnych...367 13. Agata Sady Badania archeobotaniczne...395 14. Agata Sady Wyniki analizy odcisków roślinnych zachowanych na polepie...419 5

15. Beata Miazga Wyniki badań archeometrycznych wybranych zabytków brązowych oraz pozostałości z procesów hutniczych żelaza...425 16. Michał Borowski Wyniki badań petrograficznych materiałów kamiennych...439 17. Mirosław Furmanek, Marek Krąpiec, Tomasz Goslar, Mirosław Masojć Chronologia absolutna stanowiska...451 Inwentarz obiektów odkrytych na stanowisku...457 Plan zbiorczy stanowiska, ryc. 3 i 27 art. J. Baron (pod opaską) 6

ALEKSANDRA PANKIEWICZ WIEŚ WCZESNOŚREDNIOWIECZNA ORAZ ŚLADY OSADNICTWA PÓŹNOŚREDNIOWIECZNEGO I NOWOŻYTNEGO WSTĘP Podczas badań ratowniczych prowadzonych przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego na wielokulturowej osadzie Wrocław-Widawa 17 odkryto także relikty osadnictwa średniowiecznego i nowożytnego. Materiały związane ze średniowiecznym epizodem funkcjonowania osady znaleziono w kilkunastu obiektach osadniczych (258, 266, 270, 271, 303, 307, 758, 799, 804, 945, 1019, 1020, 1039, 1048, 1073 por. Plan Rozplanowanie i chronologia obiektów na stanowisku) oraz w warstwie kulturowej zalegającej na stanowisku. Wśród nich zdecydowanie przeważały relikty datowane na wczesne średniowiecze. Zabytki wczesnośredniowieczne pozyskane w czasie badań pozwalają na wydzielenie dwóch faz zasiedlenia osady: starszej przypadającej na okres plemienny i późniejszej, datowanej na młodsze fazy wczesnego średniowiecza. Znaleziska związane z tym etapem zasiedlenia reprezentowane są przez ułamki ceramiki naczyniowej, żelazny topór, kości zwierzęce, pojedyncze grudki polepy oraz żużle, i mimo że są dość skromne, pozwalają na wyciągnięcie ciekawych wniosków dotyczących osadnictwa wczesnośredniowiecznego w okolicach Wrocławia. Mniej informacji dostarcza analiza materiału późnośredniowiecznego, znajdowanego w niektórych obiektach i warstwie kulturowej zalegającej na stanowisku. Ułamki ceramiki z XIV XV w. nie tworzyły przy tym zwartych zespołów, ale występowały pojedynczo i były silnie rozdrobnione. Jedynym obiektem nieruchomym, który można wiązać z tą fazą użytkowania terenu, jest grób szkieletowy (nr 1073) odkryty we wschodniej części stanowiska. Nieliczną grupę stanowią też zabytki z okresu nowożytnego, znajdowane w warstwie kulturowej, głównie zaś warstwie ornej zalegającej na stanowisku. OBIEKTY NIERUCHOME OBIEKTY WCZESNOŚREDNIOWIECZNE FAZA STARSZA Obiekt 258 Niewielki (0,62 0,24 m) obiekt 258 odsłonięto na arze I27 na poziomie 115,54 m n.p.m. (por. Plan Rozplanowanie i chronologia obiektów na stanowisku). Rysował się on w postaci nieregularnego, wydłużonego owalu (ryc. 1:2). Jego wypełnisko, które stanowiła ciemnoszara próchnica przemieszana z piaskiem, na obrzeżach mieszało się z żółtym piaskiem calcowym i nie odcinało od niego zbyt wyraźnie. 321

ALEKSANDRA PANKIEWICZ Ryc. 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. 1 obiekt 266; 2 obiekt 258; 3 obiekt 303; 4 obiekt 270; 5 obiekt 271. Legenda jest taka sama dla pozostałych rycin. Rys. E. Oborzyńska Fig. 1. Site Wrocław-Widawa 17. 1 object 266; 2 object 258; 3 object 303; 4 object 270; 5 object 271. The legend is the same as for the other illustrations. Drawing E. Oborzyńska 322

WIEŚ WCZESNOŚREDNIOWIECZNA... W obrębie obiektu znaleziono dwa ułamki ceramiki wczesnośredniowiecznej i fragment kości. Obiekt 266 Obiekt 266 odkryto na arze I34 (por. Plan Rozplanowanie i chronologia obiektów na stanowisku) na wysokości 115,36 m n.p.m. Miał on zarys owalu wydłużonego wzdłuż linii północ południe, o wymiarach 2,08 1,44 m (ryc. 1:1). Obiekt był zagłębiony w podłoże na 0,24 m, w rzucie pionowym zaś miał nieckowaty zarys, w spągu nieco nieregularny i pofałdowany. Wypełnisko obiektu stanowiła czarna próchnica wyraźnie odcinająca się na tle żółtego podłoża. Niewielkie wymiary i brak śladów konstrukcji, które można byłoby interpretować jako palenisko, wykluczają raczej mieszkalną funkcję obiektu, aczkolwiek ze względu na niewielki stopień zagłębienia jamy domniemywać można, że jej strop został zniszczony. Owalny zarys zagłębienia wskazuje natomiast, iż ściany budowli wzniesione zostały w konstrukcji plecionkowej. W obiekcie odkryto kilkadziesiąt ułamków ceramiki, grudkę polepy i fragmenty kości (34 sztuki). Szczątki kostne należały do bydła, drobnych przeżuwaczy oraz do świni (por. Abłamowicz w tym tomie). Obok materiałów datowanych na wczesne średniowiecze w obiekcie znaleziono także ułamki naczyń pradziejowych. Przewaga zabytków z okresu plemiennego przemawia jednak za uznaniem obiektu 266 za budowlę pochodzącą właśnie z tego czasu. Taką interpretację może potwierdzać również kształt jamy typowy dla reliktów wczesnośredniowiecznych (por. Lodowski 1980a, s. 76 94, ryc. 8, 10, 15 19). Obiekt 270 Jamę oznaczoną numerem 270 odkryto ok. 16 m na wschód od obiektu 266, w obrębie ara I35 (por. Plan Rozplanowanie i chronologia obiektów na stanowisku) na wysokości 115,44 m n.p.m. W rzucie poziomym miała ona kształt gruszkowaty, maksymalną długość 2,36 m i szerokość 1,4 m. Jej dłuższy bok usytuowany był wzdłuż linii wschód zachód, przy czym wyraźnie rozszerzała się w kierunku wschodnim. W profilu obiekt miał zarys nieckowaty o pofałdowanym spągu. Jego maksymalna miąższość wynosiła 0,2 m, a obiekt był mocniej zagłębiony od węższej, zachodniej strony (ryc. 1:4). Stanowiąca wypełnisko jamy czarna próchnica z zawartością grudek polepy i wapna wyraźnie odcinała się od gliniastego, żółtawego podłoża. Pośród zabytków pochodzących z obiektu dominowała ceramika naczyniowa w liczbie kilkudziesięciu fragmentów. W obrębie jamy odkryto ponadto grudki polepy oraz kości zwierzęce należące do gatunków bydła, świni oraz owcy/kozy (por. Abłamowicz w tym tomie). Na podstawie zachowanych reliktów nie można jednoznacznie określić funkcji obiektu, wątpliwości może budzić także jego wczesnośredniowieczna metryka. W obiekcie bowiem poza kilkunastoma ułamkami naczyń z okresu plemiennego przeważały materiały pradziejowe. Obiekt 270 znajdował się jednak niedaleko jamy 266 wiązanej z wczesnośredniowiecznym etapem funkcjonowania osady. Obecność skorup z tego okresu w wypełnisku jamy 270 łączy się zapewne z aktywnością mieszkańców wczesnośredniowiecznej osady w tej części stanowiska. Obiekt 271 Podobnie interpretować należałoby obecność materiałów wczesnośredniowiecznych w obiekcie 271, zlokalizowanym na arze I35, pomiędzy obiektami 266 a 270 (por. Plan Rozplanowanie i chronologia obiektów na stanowisku) na wysokości 115,53 115,52 m n.p.m. W jego wypełnisku ułamki naczyń pradziejowych (38 sztuk) zdecydowanie przeważały nad wczesnośredniowiecznymi (6 sztuk), kształtem natomiast obiekt przypominał konstrukcje wczesnośredniowieczne. Miał on zarys owalu, wydłużonego wzdłuż linii północny wschód południowy zachód, i wymiary 2,42 1,3 m. W profilu obiekt miał kształt nieckowaty, nieco nieregularny, z trzema mniejszymi przegłębieniami czytelnymi w części centralnej i bliżej obu krawędzi obiektu (ryc. 1:5). Przegłębienia te mogą być śladami po słupach wspierających zadaszenie budowli, jednak ich różne zarysy wskazywać mogą również na zdeformowanie spągu jamy przez działalność małych gryzoni. Zarys obiektu w postaci nieregularnego owalu wskazuje na zastosowanie konstrukcji plecionkowej do wzniesienia ścian budowli, a skupisko trzech większych kamieni o wymiarach 42 23 5, 40 18 10 i 30 24 10 cm, zlokalizowane 323

ALEKSANDRA PANKIEWICZ w południowej części jamy, może być reliktem paleniska. W centralnej części odkryto zaś koncentrację kości i mniejszych kamieni o średnicy kilku centymetrów. Wypełnisko obiektu stanowiła czarna próchnica wyraźnie odcinająca się od gliniastego, żółtawego podłoża. W czasie eksploracji obiektu odkryto skupisko lepiej zachowanych kości zwierzęcych (ryc. 4:1). Pochodziły one ze szkieletów trzody chlewnej, bydła oraz konia. W obiekcie oprócz kości i ceramiki znaleziono też regularny kamień (gładzik?) oraz bryłkę żużla. Obiekt 303 Obiekt 303 odkryto na granicy arów G36 i H36 (por. Plan Rozplanowanie i chronologia obiektów na stanowisku) na wysokości 115,42 m n.p.m. Miał on zarys nieznacznie tylko wydłużonego owalu i wymiary 2,3 1,7 m. Zagłębiony był w podłoże na 0,2 m, jego profil zaś miał nieckowaty, dość regularny zarys (ryc. 1:3). Wypełnisko obiektu stanowiła czarna próchnica z soczewkami żółtego piasku, wyraźnie odcinająca się na tle żółtego, gliniastego podłoża. W stropie obiektu zalegały pojedyncze kamienie o wymiarach 23 12 i 23 8 cm, nie stanowiły one jednak żadnej wyraźnej konstrukcji. Na podstawie wymiarów i kształtu obiektu nie można jednoznacznie określić jego funkcji. Wątpliwości budzi też łączenie obiektu z wczesnośredniowieczną fazą zasiedlenia stanowiska. Wprawdzie w jego wypełnisku odkryto kilkanaście ułamków ceramiki z okresu plemiennego, były to jednak fragmenty małe, a w materiale przeważały materiały pradziejowe. Obok ceramiki w obiekcie znaleziono także pojedyncze grudki polepy i żużla, a także kości bydła i drobnych przeżuwaczy (por. Abłamowicz w tym tomie). Obiekt 307 Podobne uwagi odnoszą się także do chronologii obiektu 307, znajdującego się kilka metrów dalej w kierunku północno-wschodnim i zlokalizowanego już na arze H37 (por. Plan Rozplanowanie i chronologia obiektów na stanowisku). Obiekt odkryty na wysokości 115,36 m n.p.m. miał zarys wydłużonego owalu, skierowanego osią ku północnemu wschodowi południowemu zachodowi, i wymiary 3,8 1,4 m. Był on zagłębiony w podłoże na 0,34 m, a jego profil miał kształt trapezowaty, cechujący się nieregularnym przebiegiem spągu (ryc. 2:1). Wypełnisko obiektu stanowiła czarnoszara próchnica, w spągu szarożółta, przemyta z żółtym gliniastym podłożem. Nie można wykluczyć, iż obiekt pełnił funkcje mieszkalne, aczkolwiek byłby to budynek dość wąski. We wnętrzu nie stwierdzono też żadnych konstrukcji, które mogą być reliktem paleniska. We wnętrzu jamy oprócz kilkudziesięciu fragmentów ceramiki naczyniowej znaleziono nieliczne kości bydła i owcy/kozy (por. Abłamowicz w tym tomie), a także pojedyncze żużle i grudki polepy. Obiekt przecięty był przez współczesny dren odwadniający. Obiekt 758 Położony na obrzeżach osady (ar L31) obiekt 758 został odsłonięty tylko częściowo, gdyż jego część północna pozostawała poza obrębem inwestycji (por. Plan Rozplanowanie i chronologia obiektów na stanowisku). Badana część południowa miała kształt półowalny i wymiary 1,6 0,35 m. W profilu obiekt miał zarys nieckowaty, o pofalowanym dnie (ryc. 2:2). Jego wypełnisko stanowiła czarna próchnica wyraźnie odcinająca się na tle żółtawego, gliniastego podłoża. Ze względu na fragmentaryczne rozpoznanie obiektu nie można określić jego funkcji. Niepewna jest też chronologia obiektu, gdyż znaleziono w nim pojedyncze ułamki naczyń wczesnośredniowiecznych, dominowały jednak materiały pradziejowe. Obiekt 799 Obiekt 799 odkryty został na arze J32, w odległości ok. 20 m na północny zachód od jamy 266 (por. Plan Rozplanowanie i chronologia obiektów na stanowisku), na wysokości 115,79 m n.p.m. Miał on zarys owalu wydłużonego wzdłuż osi wschód zachód i wymiary 3 1,32 m. Treść obiektu stanowiła czarna próchnica zawierająca pojedyncze grudki polepy zalegającej w stropie. Rysowała się ona na tle żółtawego, gliniastego podłoża w postaci niecki o lekko pofałdowanym dnie, przegłębiającej się w części centralnej do poziomu 0,4 m (ryc. 2:4). Funkcji obiektu nie można jednoznacznie określić, choć jamy o podobnej długości i nieco większej szerokości odkrywane na stanowiskach wczesnośredniowiecznych uznaje się za obiekty mieszkalne (Lodowski 1980a, s. 76 94). Wąt- 324

WIEŚ WCZESNOŚREDNIOWIECZNA... Ryc. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. 1 obiekt 307, rys. E. Oborzyńska; 2 obiekt 758, rys. G. Bujak, B. Różańska, E. Oborzyńska; 3 obiekt 804, rys. Knopik, E. Oborzyńska; 4 obiekt 799, rys. E. Oborzyńska Fig. 2. Site Wrocław-Widawa 17. 1 object 307, drawing E. Oborzyńska; 2 object 758, drawing G. Bujak, B. Różańska, E. Oborzyńska; 3 object 804, drawing Knopik, E. Oborzyńska; 4 object 799. Drawing E. Oborzyńska 325

ALEKSANDRA PANKIEWICZ pliwości może też budzić chronologia obiektu, w którym obok materiałów wczesnośredniowiecznych równie licznie wystąpiły ułamki naczyń pradziejowych. Fragmenty datowane na okres plemienny stanowią jednak zbiór okazów jednolitych stylistycznie i technologicznie, a przy tym stosunkowo dobrze zachowanych (ryc. 7:1 9). Wydaje się zatem dość prawdopodobne, że jama oznaczona nr 799 jest reliktem budowli wczesnośredniowiecznej. Obiekt 945 Podobny zarys (wydłużony owal, skierowany wzdłuż linii północny zachód południowy wschód) miał też obiekt 945, odkryty na granicy arów D36 i E36 (por. Plan Rozplanowanie i chronologia obiektów na stanowisku) na wysokości 115,38 m n.p.m. Miał on długość 3,6 m, szerokość 1,06 m i był zagłębiony w podłoże na 0,2 m. W profilu jama była nieckowata o lekko pofałdowanym, niejednolitym dnie. Jej wypełnisko stanowiła ciemna ziemia, odcinająca się na tle żółtego podłoża (ryc. 3:1; 4:2). Podobnie jak w innych obiektach wczesnośredniowiecznych fazy starszej, w jamie 945 odkryto ułamki ceramiki zarówno wczesnośredniowiecznej (26 sztuk), jak i pradziejowej (31 sztuk), aczkolwiek obiekt ten, ze względu na kształt analogiczny do kształtu innych jam zawierających ułamki wczesnośredniowieczne, także został zaliczony do tego okresu. Obiekt 1039 Zaciemnienie oznaczone nr 1039 odsłonięto na arze K26 na wysokości 116,06 m n.p.m. Znajdowało się ono w skupisku kilku obiektów (1040 1042, 1075 1076, 1049, 1051) określonych jako pradziejowe i w niewielkiej odległości od, określonej także jako wczesnośredniowieczna, jamy 1048 (por. Plan Rozplanowanie i chronologia obiektów na stanowisku). Obiekt miał szerokość 2,04 m, a jego zachowana długość wynosiła 1,4 m. Długości całkowitej nie można precyzyjnie określić, ponieważ był on częściowo zniszczony przez współczesny dren odwadniający, a sąsiadujące jamy zaburzały czytelność jego zarysu (ryc. 3:4). Porównując jego wymiary do innych, podobnych jednostek, wydaje się, że długość obiektu mogła pierwotnie wynosić ok. 3 m. W rzucie pionowym miał on zarys nieckowaty o lekko pofalowanym dnie. Wypełnisko obiektu stanowiła ciemna ziemia z zawartością grudek polepy. Może ona pochodzić ze zniszczonych ścian budowli, ale także może świadczyć, że w jamie istniało palenisko. Ponadto w wypełnisku znaleziono kości bydła oraz pojedyncze kości świni i drobnych przeżuwaczy (por. Abłamowicz w tym tomie), a także kilkadziesiąt ułamków ceramiki. Materiały te jednoznacznie wskazują na jego wczesnośredniowieczną metrykę i pozwalają zaliczyć go do starszej, plemiennej fazy funkcjonowania osady. Obiekt 1048 W okresie plemiennym ok. 10 m na północny zachód od obiektu 1039 istniał też budynek, którego relikty oznaczono nr 1048. Jego zarys w postaci niezbyt regularnego owalu odsłonięto w obrębie ara K25. Obiekt odsłonięty na wysokości 115,98 miał wymiary 2,3 1,68 m. Był on zagłębiony w podłoże do poziomu 0,44 m, a jego przekrój miał kształt niecki o nierównym, pofalowanym dnie, przy czym maksymalna miąższość obiektu zaznaczyła się w jego części centralnej. Wypełnisko obiektu stanowiła czarna, tłusta glina z pojedynczymi grudkami czerwonej polepy, w części centralnej zaś, w stropie, zaznaczyła się jaśniejsza plama szarej gliny o wymiarach 1,1 0,6 m. Soczewka o podobnej treści widoczna była też w profilu obiektu w jego części północnej (ryc. 3:3). Obecność grudek polepy i silnie przepalonej szarej ziemi (zawartość popiołu?) wskazuje na to, że obiekt mógł pełnić funkcję otwartego paleniska. Oprócz polepy w obiekcie odkryto kilka fragmentów rudy żelaznej, kości bydła, świni oraz jelenia (por. Abłamowicz w tym tomie), a także pojedynczy krzemień. Z jamy pochodzi również kilkadziesiąt ułamków ceramiki, wśród których zdecydowanie przeważają fragmenty wczesnośredniowieczne. OBIEKTY WCZESNOŚREDNIOWIECZNE FAZA MŁODSZA Obiekt 804 Obiekt ten z pewnością można łączyć z wczesnośredniowiecznym etapem zasiedlenia osady, jednak nie z fazą plemienną, której materiały dominują na osadzie, ale z młodszymi fazami wczesnego średniowiecza. Wśród zabytków od- 326

WIEŚ WCZESNOŚREDNIOWIECZNA... ob. 818 Ryc. 3. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. 1 obiekt 945, rys. M. Mozgała, K. Momot; 2 obiekt 1019; 3 obiekt 1048; 4 obiekt 1039, rys. K. Momot; 5 obiekt 818, rys. Knopik, E. Oborzyńska Fig. 3. Site Wrocław-Widawa 17. 1 object 945, drawing M. Mozgała, K. Momot; 2 object 1019; 3 object 1048; 4 object 1039, drawing K. Momot, 5 object 818. Drawing Knopik, E. Oborzyńska 327

ALEKSANDRA PANKIEWICZ krytych we wnętrzu jamy zdecydowanie przeważała ceramika datowana na 2. poł. XII 1. poł. XIII w. Obok ceramiki naczyniowej w obiekcie znaleziono grudki polepy oraz nieliczne kości, których przynależności gatunkowej nie dało się precyzyjnie ustalić (por. Abłamowicz w tym tomie). Kształtem wydłużonego owalu o wymiarach 3,1 2,06 m jama nie odbiegała zasadniczo od innych budowli zawierających materiały wczesnośredniowieczne, aczkolwiek została odkryta na nieco wyższym niż inne obiekty poziomie (116,03 m n.p.m.). Podobnie jak pozostałe obiekty wczesnośredniowieczne w przekroju miała ona zarys nieckowaty o lekko pofałdowanym dnie i maksymalną miąższość 36 cm. Jej wypełnisko stanowiła wyraźnie odcinająca się na tle żółtawego podłoża ciemnoszara próchnica zawierająca grudki polepy i pojedyncze kamienie średnicy 8 10 cm (ryc. 2:3). Zaciemnienie oznaczone nr 804 może być reliktem budynku mieszkalnego wzniesionego w konstrukcji plecionkowej, jednak przeznaczenia obiektu nie da się jednoznacznie określić. Obiekt 1019 Niewielki obiekt 1019 odkryto na arze H42, na obrzeżach osady (por. Plan Rozplanowanie i chronologia obiektów na stanowisku), na wysokości 115,72 m n.p.m. Obiekt miał kształt lekko wydłużonego owalu, usytuowanego na osi północ południe, i wymiary 0,8 0,98 m (ryc. 3:2). Jego wypełnisko stanowiła ciemna próchnica, w której odkryto większe fragmenty należące do jednego naczynia. Ze względu na niewielką powierzchnię obiektu można przypuszczać, iż pełnił on funkcję magazynującą. Technologia i stylistyka wzmiankowanego naczynia jednoznacznie wskazują, że obiekt jest związany z okresem funkcjonowania osady przypadającym na młodsze fazy wczesnego średniowiecza. Obiekt 1020 Obiekt 1020 odkryto na wschodnich obrzeżach stanowiska w obrębie ara G43. Nie był to obiekt o charakterze osadniczym, ale jama zawierająca szczątki ludzkie, które na podstawie analiz wykonanych w Poznańskim Laboratorium Węglowym wydatowano na 860 ± 30 BP, co po kalibracji umożliwia określenie wieku kości na rok 1170 ± 36 (kalibracja wg programu CalPal). Grób był bardzo słabo zachowany, a znajdowały się w nim kości potyliczne dość mocno zniszczonej czaszki oraz fragmenty kości udowej i piszczelowej. Pochówek zawierał szczątki dorosłego osobnika, najprawdopodobniej płci męskiej (por. Hałuszko w tym tomie). Wygląd obiektu budzi wątpliwości, czy zmarły został należycie pogrzebany, czy też szczątki ludzkie wrzucono do jamy grobowej bez stosownego ceremoniału. Jama nie rysowała się bowiem w postaci regularnej trumny, ale miała, podobnie jak obiekty osadnicze, kształt wydłużonego owalu o wymiarach 1,22 0,76 m, była zatem zbyt krótka, aby pomieścić zwłoki dorosłej osoby. Ponadto szkielet był mocno zdekompletowany i nie było widać wyraźnego układu anatomicznego rozrzuconych kości (ryc. 4:3). Z drugiej strony przyczyną takiego wyglądu grobu może być znaczny stopień zniszczenia obiektu. Naruszenie jego stropu mogło spowodować znaczne ubytki szkieletu, a także zaburzenie pierwotnego zarysu jamy grobowej. Na taką interpretację może wskazywać znalezienie in situ tylko części potyliczej czaszki. Należy również zwrócić uwagę na to, że zmarłego pochowano wzdłuż osi wschód zachód, z głową ku zachodowi, a także (na co wskazuje ułożenie kości potylicy) na wznak. Taki układ ciała jest charakterystyczny dla grobów wczesno- i, zwłaszcza, późnośredniowiecznych (Wachowski 1975, s. 30 34; 2002), należy zatem przyjąć, że obiekt 1020 jest reliktem regularnego pochówku. Materiały wczesnośredniowieczne poza obiektami Materiały wczesnośredniowieczne w postaci ułamków ceramiki znajdowano też w obrębie warstwy ornej warstwy kulturowej zalegającej na stanowisku. Ich koncentrację oraz występowanie fragmentów większych i lepiej zachowanych stwierdzono w pobliżu obiektów osadniczych w obrębie arów: I27, 30, 33 36; G33, 36; H34, 36, 38; K30, oraz w południowo- -wschodniej części stanowiska (ary A 20 23; B 28 30; C 20, 25; D 18 28; E 20 21, 32 33, por. Plan Rozplanowanie i chronologia obiektów na stanowisku). 328

WIEŚ WCZESNOŚREDNIOWIECZNA... Ryc. 4. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. 1 skupisko kości w obiekcie 271; 2 obiekt 945, widok od południa; 3 obiekt (grób) 1020, widok od południa; 4 obiekt (grób) 1073, widok całego grobu od wschodu; 5 obiekt (grób) 1073, widok górnej części szkieletu od północy. 1 4 fot. A. Mostek, 5 fot. M. Bohr Fig. 4. Site Wrocław-Widawa 17. 1 deposit of bones in object 271; 2 object 945, view from the south; 3 object (grave) 1020, view from the south; 4 object (grave) 1073, view of the whole grave from the east; 5 object (grave) 1073, view of the upper part of the skeleton from the north. 1 4 photo A. Mostek, 5 photo M. Bohr 329

ALEKSANDRA PANKIEWICZ OBIEKTY PÓŹNOŚREDNIOWIECZNE Obiekt 1073 Drugi z grobów szkieletowych odkrytych w obrębie stanowiska (ar I40/H40, por. Plan Rozplanowanie i chronologia obiektów na stanowisku) wiązano początkowo z pradziejową fazą użytkowania terenu, w wypełnisku jamy grobowej odkryto bowiem kilka fragmentów ceramiki kultury przeworskiej. Badania laboratoryjne wykazały jednak, że kości osobnika złożonego do grobu datować należy na czas 655 ± 30 BP (data uzyskana w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym), co po kalibracji pozwala określić moment pochówku na rok 1333 ± 42 (kalibracja wg programu CalPal). Jama grobowa w postaci mocno wydłużonego owalu o wymiarach 1,7 0,5 m dość wyraźnie rysowała się na tle podłoża. Jej wypełnisko stanowiła szara próchnica. W jej obrębie odsłonięto szkielet należący najprawdopodobniej do osobnika płci żeńskiej zmarłego w wieku 23 27 lat. Pochówek, choć w miarę kompletny, był bardzo źle zachowany, co uniemożliwiało dokładniejszą analizę (por. Hałuszko w tym tomie). Zwraca jednak uwagę dość niedbałe ułożenie szkieletu w jamie grobowej. Nogi zmarłego osobnika były rozchylone i odległe od siebie o ok. 30 cm, jedna z rąk była lekko zgięta, druga mocniej podkurczona, a dokumentacja terenowa zachowanego szkieletu nie pozwala wykluczyć możliwości, że ciało ułożone było na brzuchu (ryc. 4:4). Układ nóg wskazuje także na to, iż zmarłą pochowano bez trumny, aczkolwiek o jej obecności mogłoby świadczyć znalezienie gwoździa tuż przy czaszce, czyli w miejscu, gdzie domniemana trumna miałaby się kończyć (ryc. 4:5). Położenie nóg mogłoby w tym przypadku wynikać z szybkiego rozłożenia drewna trumiennego i częściowego rozkładu kości w jamie grobowej. Na regularność pochówku wskazuje też ułożenie ciała wzdłuż osi wschód zachód, z głową skierowaną na zachód, zgodne ze średniowiecznymi chrześcijańskimi tradycjami grzebania zmarłych. Materiały późnośredniowieczne poza obiektami We wschodniej partii stanowiska, gdzie odkryto grób nr 1073, frekwencja zabytków związanych z tym okresem użytkowania terenu była dość niska. Materiały datowane na późne średniowiecze (najczęściej drobne ułamki ceramiki) występowały natomiast liczniej w południowej i południowo-zachodniej części stanowiska (ary od A15 20 do F 19 20). Pojedyncze ułamki ceramiki późnośredniowiecznej znaleziono w obiektach 529 i 538, zlokalizowanych w tej części osady. Datowanie tych jam na XIV XV w. nie wydaje się jednak zasadne, gdyż pochodzą z nich tylko pojedyncze, bardzo rozdrobnione ułamki naczyń późnośredniowiecznych, przy udziale większych i nieco liczniejszych materiałów pradziejowych. OBIEKTY NOWOŻYTNE Obiekt 818 Obiekt 818 odkryto na granicy arów J34 i J35 (por. Plan Rozplanowanie i chronologia obiektów na stanowisku). Jama miała zarys owalu o średnicy ok. 2,6 m (2,9 2,42 m). Jej wypełnisko stanowiła ciemnoszara ziemia przewarstwiona soczewką szarej ziemi przemieszanej z żółtą gliną. W profilu obiekt miał zarys niecki, przegłębionej na 0,6 m (ryc. 3:5). Jego przeznaczenie trudno określić. Być może jest to dół śmietniskowy zawiera kilkadziesiąt ułamków ceramiki z XIX XX w., pojedyncze kości, a także fragment fajki. Materiały nowożytne poza obiektami Ślady osadnictwa nowożytnego reprezentowane są przez pojedyncze ułamki ceramiki, rozproszone i rozdrobnione podobnie jak materiały późnośredniowieczne. Analogicznie do tych ostatnich grupują się także w tej samej części stanowiska (południowa, a zwłaszcza południowo-zachodnia jego partia ary od A15 20 do F19 20). Skupisko materiałów nowożytnych znajduje się w znacznym oddaleniu od obiektu 818, w którego pobliżu nie stwierdzono wyraźnej ich koncentracji. 330

WIEŚ WCZESNOŚREDNIOWIECZNA... ANALIZA ZABYTKÓW RUCHOMYCH WCZESNOŚREDNIOWIECZNA CERAMIKA NACZYNIOWA Ceramika naczyniowa stanowi najliczniejszą kategorię źródeł reprezentujących osadnictwo wczesnośredniowieczne na stanowisku Wrocław-Widawa 17. Jej zbiór liczy ok. 650 fragmentów, z czego zdecydowania większość (ok. 75%) pochodzi z obiektów osadniczych, pozostałe ułamki natomiast zostały znalezione w warstwie kulturowej. Wśród materiałów wczesnośredniowiecznych wyraźnie wyodrębniają się dwie grupy: naczynia wykonane według wzorców charakterystycznych dla starszych faz wczesnego średniowiecza (przed połową X w.) oraz młodsze, wpisujące się w nurt w. garncarstwa wczesnopolskiego. Te pierwsze reprezentowane są przez materiały z większości jam osadniczych (obiekty 258, 266, 270, 271, 303, 307, 758, 799, 945, 1039 i 1048) i 84% ułamków wczesnośredniowiecznych pochodzących z warstwy kulturowej, do drugiej zaś grupy zaliczono materiały z obiektów 804 i 1019 oraz pozostałe 16% fragmentów z warstwy. CERAMIKA FAZY STARSZEJ Ceramikę starszą cechuje jeszcze dość słaby poziom warsztatowy. Większość (59,5%) ułamków pochodzi z naczyń wykonanych z masy garncarskiej opartej na domieszce zawierającej ziarna grube, o wielkości powyżej 1 mm (ryc. 5:1). Z zasady były to ziarna ostrokrawędzistego tłucznia granitowego, rzadziej drobne otoczaki. Domieszka gruboziarnista nie była zbyt obfita i najczęściej (37,5%) występowała z częstotliwością kilku, rzadziej (22%) kilkunastu ziaren na cm 2. Dość często (21,5%) notowana jest także domieszka średnia, wielkości 0,5 1 mm (ryc. 5:2). Dodawana była ona do masy garncarskiej dość obficie, co nadawało naczyniom szorstką fakturę powierzchni. Rzadziej (19%) stosowano domieszkę drobną (poniżej 0,5 mm), dość starannie wyselekcjonowaną i zawierającą tylko pojedyncze, nieco większe okruchy. Podobnie jak substancje schudzające średniej frakcji była ona dodawana do masy garncarskiej dość obficie (ryc. 5:3). Na powierzchni i w ściankach niektórych naczyń widoczne były też niekiedy grudki polepy (ryc. 5:4), co może świadczyć o dodawaniu do masy garncarskiej szamotu ceramicznego. Domieszka tego typu towarzyszyła ziarnom grubej frakcji, nie stwierdzono jej zaś w towarzystwie substancji drobnoziarnistych. Grudki polepy wystąpiły jako domieszka towarzysząca w masie garncarskiej ok. 10% spośród naczyń z obiektów 258, 266, 270, 271, 303, 307, 758, 799, 945, 1039 i 1048. Stosowanie grubych domieszek w znacznym stopniu utrudniało należyte opracowanie powierzchni naczyń, w tym także obróbkę za pomocą rotacji koła garncarskiego. Wśród ułamków fazy starszej nie stwierdzono egzemplarzy bez śladów obtaczania. Na 32% spośród górnych partii naczyń natomiast ciągi garncarskie widoczne były tylko przy samej krawędzi, na wylewie, przy czym widoczne było bardzo słabe obtaczanie, niepokrywające nawet wszystkich nierówności powstałych przy lepieniu brzegów. Na większości (63,5%) analizowanych okazów obtaczanie obejmowało wylew, szyjkę i sięgało do barku naczynia, nie wchodząc już na górną część brzuśca. Tylko w wypadku 4,5% naczyń ciągi garncarskie schodziły w okolice załomu brzuśca. Partie naczyń nieobjęte obtaczaniem wygładzane były pionowymi pociągnięciami wykonywanymi za pomocą mokrej szmatki. Od strony zewnętrznej obróbka wykończeniowa była bardziej staranna, mimo to powierzchnia obfituje w drobne nierówności, czytelne zwłaszcza w części przydennej. Od strony wewnętrznej wygładzanie było natomiast bardzo pobieżne i skupiało się tylko na równomiernym rozłożeniu masy garncarskiej we wnętrzu naczynia, pozostawiało zaś spore nierówności i ślady ugniatania, dobrze widoczne przy dnach naczyń. Ślady te sugerują, że dno i zaczątek ścianki lepiono z jednej porcji masy garncarskiej techniką ugniatania, następnie dolepiano kolejne taśmy, tworząc ściankę. Sposób spękania naczyń dowodzi, że kolejne taśmy łączono ze sobą poprzez dolepienie prostopadle od góry. Taki sposób lepienia naczyń jest charakterystyczny 331

ALEKSANDRA PANKIEWICZ Ryc. 5. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Domieszki stosowane w ceramice wczesnośredniowiecznej: 1 gruboziarnista; 2 o średniej wielkości ziaren; 3 drobnoziarnista; 4 zawierająca grudki polepy. Fot. A. Pankiewicz Fig. 5. Site Wrocław-Widawa 17. Admixtures used in early- medieval po ery: 1 coarse-grained; 2 medium-grained; 3 fine-grained; 4 containing pugging lumps. Photo A. Pankiewicz właśnie dla okresu przed połową X w. i został rozpoznany także na innych stanowiskach śląskich (Pankiewicz 2005, s. 33). O pewnym prymitywizmie wykonania naczyń z Wrocławia-Widawy świadczy także to, iż większość z nich zaliczyć można do egzemplarzy grubościennych. Aż 19% ścianek miało grubość 1 cm i większą, 19% grubość ok. 0,9 cm, tylko 13% zaś to okazy cienkościenne o grubości ścianek do 0,6 cm. Ścianki średnie (0,7 0,8 cm) miało łącznie 49% naczyń, ale wśród nich przeważały okazy nieco grubsze (0,8 cm). Mimo że większość garnków z osady to okazy grubościenne, nie należą one do form dużych, ale zazwyczaj do naczyń o średniej pojemności. Rekonstruowane średnice oscylowały najczęściej w granicach 18 21 cm (9 egzemplarzy), choć nie brakowało też naczyń mniejszych, których średnice wylewu wynosiły 12 14 cm (3 egzemplarze). Wszystkie garnki zaliczyć można do form bezuchych, esowatych, słabo profilowanych. Formy te cechuje przede wszystkim bardzo nikły stopień profilacji barku, który niekiedy nie jest zaznaczony żadną wypukłością, tylko biegnie w postaci prostego odcinka do załomu brzuśca (ryc. 6:3; 7:13). Także brzusiec jest słabo wysklepiony, uformowany w postaci delikatnego łuku (ryc. 6:6, 8; 7:3, 5, 10; 8:1 2). Nikłą profilację całej bryły naczynia podkreśla też nieznaczne wcięcie szyjki i niewielki stopień wychylenia wylewu (ryc. 6:3, 6, 8; 7:1 3, 10 11; 8:1 2). Tylko w pojedynczych przypadkach brzegi wychylone są nieco silniej (ryc. 6:7; 7:5). Również dna naczyń są bardzo słabo podcięte, gdyż przy średnicy brzuśca równej 20 cm średnica dna wynosiła 14 cm (ryc. 8:2). Jedyne zachowane w całości naczynie zaliczyć można do form smukłych (ryc. 8:2). Należało ono, podobnie jak kilka innych okazów (ryc. 6:1; 7:3), do naczyń nieznacznie zamkniętych, choć w przypadku innych egzemplarzy średnica wylewu była zazwyczaj równa średnicy brzuśca (ryc. 6:3, 8; 7:5, 11 12, 8:1). Dna naczyń są płaskie, lepione na podsypce z piasku lub bez śladów podsypki. Na niektórych z nich znajdują się zarówno wklęsłe, jak i wypukłe negatywy osi koła garncarskiego (ryc. 7:6). Naczynia zwieńczano wylewami prostymi, najczęściej tylko zaokrąglonymi dość dokładnie za pomocą obtaczania (ryc. 6:3, 6, 8; 7:2, 10, 13; 8:1 2). Pojedyncze egzemplarze są przy tym jedynie wychylone na zewnątrz i obrobione za pomocą rotacji w nieznaczny sposób. Niektóre okazy miały zaś krawędź zewnętrzną lekko ściętą (ryc. 6:1; 7:11 12) lub ściętą i starannie wymodelowaną (ryc. 6:7; 7:1, 3). Etapem następującym po ukształtowaniu całej bryły naczynia było ozdobienie jego powierzchni, niekiedy garncarze rezygnowali jednak z nanoszenia ornamentu na swoje wyroby. Brak zdobień odnotowano w przypadku 30% naczyń z Wrocławia-Widawy (ryc. 6:3, 6; 7:9 11; 8:2), jednak biorąc pod uwagę frekwencję ornamentyki i jej braku tylko w lepiej zachowanych, górnych partiach naczyń, wydaje się, że odsetek okazów niezdobionych wynosi realnie ok. 50%. Gamę wątków na naczyniach ornamentowanych wyczerpywały wyłącznie motywy grzebykowe. Wśród nich najpowszechniejsze (53%) były zwielokrotnione pasma linii falistych oraz kombinacje pasm falistych i prostych. Te ostatnie pojawiały się zawsze w układzie pojedynczego lub podwójnego pasma ostro zarysowanych linii falistych ujętych 332

WIEŚ WCZESNOŚREDNIOWIECZNA... Ryc. 6. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Ceramika wczesnośredniowieczna: 1 3 obiekt 266; 4 6 obiekt 270; 7 obiekt 271; 8 obiekt 945. Rys. N. Lenkow Fig. 6. Site Wrocław-Widawa 17. Early- medieval po ery from the site: 1 3 object 266; 4 6 object 270; 7 object 271; 8 object 945. Drawing N. Lenkow 333

ALEKSANDRA PANKIEWICZ Ryc. 7. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Ceramika wczesnośredniowieczna: 1 9 obiekt 799; 10 14 obiekt 1048. Rys. N. Lenkow Fig. 7. Site Wrocław-Widawa 17. Early- medieval po ery from the site: 1 9 object 799; 10 14 object 1048. Drawing N. Lenkow 334

WIEŚ WCZESNOŚREDNIOWIECZNA... między pasmami linii prostych (ryc. 6:1, 8; 7:8; 8:1). Ostry i nieco nieudolny rysunek był także cechą samodzielnych pasm linii falistych (ryc. 6:4; 7:4 5, 13), często też miały one nieregularny, niekiedy urywany przebieg (ryc. 6:4; 7:4). Do wątków popularnych na naczyniach z Wrocławia-Widawy należały też motywy grzebykowe w układach pionowych, nieciągłych (łącznie 17%). Wśród nich zazwyczaj spotykane były rzędy ukośnych krzyży wykonanych grzebykiem i ograniczonych dwoma pasmami linii prostych (ryc. 6:2; 7:3) lub występujące samodzielnie (ryc. 6:7). W podobnych kombinacjach pojawiały się rzędy ukośnych kresek (ryc. 6:5). Po wykonaniu ornamentu naczynia suszono, a następnie wypalano. W omawianym zbiorze ceramiki barwy czerepów były różnorakie, ale częste pojawianie się różnych odcieni braw brunatnych, czerwonych i kremowych świadczy o tym, że wypału dokonywano w atmosferze utleniającej, przy czym różnobarwne przełomy i przebarwienia w obrębie jednego naczynia wskazują na zmienne warunki w czasie wypału. Domniemywać można, że dokonywano go w ogniskach, badania fizykochemiczne na podobnych zbiorach ceramiki dowodzą zaś, że w czasie tego procesu osiągano temperaturę 550 600ºC (Stoksik 2007, s. 81). Wśród barw gotowych wyrobów najczęściej spotykane były odcienie brunatnoszare jasne (52%) lub ciemne (21,5%). Powszechne były też barwy czerwonawe: brunatnoczerwona (11%), jasnoczerwona (10%) i kremowoczerwona (13%). Niekiedy naczynia miały kolor kremowy (4,5%) albo kremowoszary (5%). Rzadziej spotykano odcienie szare (6,5% jasne i ciemne) oraz czarne (0,5%) osiągane w warunkach redukcyjnych. Należy zaznaczyć, że naczynia z obiektów 258, 266, 270, 271, 303, 307, 758, 799, 945, 1039 i 1048 prezentują zbiór dość jednolity, obejmujący egzemplarze wykonane według podobnych receptur masy garncarskiej w tej samej technologii. Są one także zbieżne pod względem rozpoznanych form typów wylewów i ornamentyki. CERAMIKA FAZY MŁODSZEJ Wyżej podkreślano już odmienność materiałów z obiektów 804 i 1019 związanych z młodszą fazą funkcjonowania osady. Od skorup znalezionych w innych jamach odróżnia je zarówno stylistyka, jak i technologia wykonania. Wszystkie naczynia z obiektów 804 i 1019 wykonano z masy garncarskiej opartej na domieszce drobnej, najczęściej starannie selekcjonowanej i niezawierającej grubszych ziaren. W przypadku 28,5% naczyń z tych zespołów domieszkę można określić jako pylistą, zawierającą wyłącznie frakcje bardzo drobne, nieuchwytne makroskopowo; 35,5% garnków oprócz mikroskopijnych zawierało także pojedyncze ziarna wielkości ok. 1 mm; 14,5% zaś domieszkę pylistą oraz drobny piasek. Naczynia wylepione z masy garncarskiej, która schudzona była wyłącznie drobnym piaskiem, stanowiły 21,5% całego zbioru. W przypadku jednego z garnków stwierdzono, iż oprócz domieszki pylistej i pojedynczych nieco większych ziaren w masie garncarskiej znajdowały się także grudki wypalonej na kolor czerwony gliny, które znalazły się w ściance naczynia zapewne w wyniku dodania do masy szamotu ceramicznego. Egzemplarze młodszej fazy bez wyjątku zakwalifikowano do całkowicie obtaczanych. Wprawdzie ciągi garncarskie nie były niekiedy widoczne w środkowej partii korpusu naczynia, gdzie dostrzeżono ślady pionowego lub ukośnego wygładzania powierzchni naczynia mokrą szmatką, jednak ślady obtaczania stwierdzono na wszystkich fragmentach pochodzących z części przydennych. Ponadto na niektórych ułamkach od strony wewnętrznej widoczne były łezki, rozpoznane jako ślad pozostający na naczyniach lepionych techniką krótkiego ślizgu (Rzeźnik 1995, s. 45 49). Lepiąc naczynia tą techniką, garncarz budował praktyczne cały korpus naczynia na kole garncarskim, poprzez dolepiane kolejnych porcji gliny w czasie obrotu koła (Rzeźnik 1995, s. 48 49), zatem nawet jeśli ich powierzchnia nie jest w całości pokryta ciągami garncarskimi, pod względem technologicznym należy je zaliczyć do całkowicie obtaczanych. Na pojedynczych fragmentach w partiach przydennych ślady obtaczania zaznaczyły się nie tylko w postaci ciągów, ale także nieznacznych, regularnych wgłębień w ściance naczynia. Ze względu na bardzo słaby stopień ich wyżłobienia nie można ich jeszcze zaliczyć do w. ciągów wklęsło-wypukłych, charakterystycznych dla egzemplarzy późnośredniowiecznych (Rzeźnik 1998, s. 137 139), jednak świadczą one 335

ALEKSANDRA PANKIEWICZ Ryc. 8. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Ceramika wczesnośredniowieczna: 1 2 obiekt 1039. Rys. N. Lenkow Fig. 8. Site Wrocław-Widawa 17. Early- medieval po ery from the site: 1 2 object 1039. Drawing N. Lenkow o dość szybkich obrotach koła w czasie formowania naczyń. Na dość zaawansowaną technologię wykonania garnków z obiektów 804 i 1019 pośrednio może wskazywać też ich cienkościenność. Większość okazów miała ścianki o grubości ok. 0,5 0,6 cm (74%), pozostałe zaś były nieznacznie (0,7 cm) grubsze. Skorupy o grubości 0,8 1 cm pochodziły tylko z partii przydennych. 336

WIEŚ WCZESNOŚREDNIOWIECZNA... Uwagi dotyczące niewielkiej grubości ścianek naczyń, nieprzekraczających 0,8 cm, dotyczą także egzemplarzy dużych, o średnicy ok. 30 cm. Trzeba zaznaczyć, że wśród lepiej zachowanych naczyń mniej więcej połowę stanowiły fragmenty pochodzące z pojemników większych. Spośród ośmiu garnków, których średnicę wylewu dało się zrekonstruować, jeden miał średnicę 36 cm, dwa inne 32 cm, jeden zaś 28 cm, co pozwala je zaliczyć do form dużych. Trzy okazy mieściły się w obrębie grupy naczyń średnich (25 15 cm), a tylko jeden sklasyfikować można jako mniejszy (14 cm średnicy). Omawianą grupę naczyń w całości zaliczyć można do form o esowatym profilu, z wyodrębnionym wylewem, szyjką i łukowatym brzuścem. Na podstawie zachowanych górnych partii naczyń można określić formy 11 naczyń pochodzących ze wzmiankowanych zespołów. Spośród tego zbioru jeden okaz należał do form z nieco dłuższą szyjką zaznaczoną prostym odcinkiem, słabo profilowanym barkiem, średnio wysklepionym, łukowatym brzuścem i nieznacznie tylko wychylonym wylewem (ryc. 10:1). Pozostałe zaliczono do garnków z krótką, ale wyraźnie zaznaczoną, łukowatą szyjką i także łukowato wysklepionym brzuścem (ryc. 9:1 2; 10:2 6). Cztery z nich miały wyraźniej podkreślony, średnio wysklepiony bark (ryc. 9:2; 10:2 4, 6), w przypadku zaś kolejnych czterech był on dodatkowo podkreślony lekkim uskokiem (ryc. 10:3, 7). Dwa okazy miały słabiej profilowany bark, przy czym jeden miał wyraźniej zaznaczony, baniasty brzusiec (ryc. 10:5), drugi zaś słabiej profilowany zarówno bark, jak i brzusiec (ryc. 9:1). Średnica wylewów naczyń w omawianych zespołach była zazwyczaj nieco mniejsza niż maksymalna wydętość brzuśca, zatem garnki zaliczyć można do form lekko zamkniętych (ryc. 9 10). Ze względu na brak zachowanych całych naczyń i większych partii przydennych nie można precyzyjne określić stopnia ich zwężenia w kierunku dna. Na podstawie lepiej zachowanych fragmentów oraz stosunku średnicy wylewów i den stwierdzono, iż naczynia nie były mocno podcięte, a średnica dna wynosiła ok. 0,4 średnicy wylewu. Nieliczne zachowane dna naczyń były płaskie, niekiedy z czytelną bruzdą dookolną, biegnącą 0,5 cm od krawędzi. Ich powierzchnia zewnętrzna była pozbawiona większych nierówności i grubszych ziaren domieszki, stąd wnioskować można, że osadzano je na podsypce z popiołu lub popiołu i drobnego piasku. Naczynia z obiektów 804 i 1019 zwieńczone były zarówno prostymi, jak i bardziej rozbudowanymi wylewami. Brzegi proste, z profilowaną głównie zewnętrzną krawędzią, stwierdzono w wypadku 42% naczyń. Wśród nich występowały odmiany z krawędzią zewnętrzną prosto ściętą, zaopatrzoną w mały daszek, lekko profilowaną z góry i z dołu (ryc. 10:4) oraz zaokrągloną. Mniejszy odsetek (15%) stanowiły wylewy z profilowaną krawędzią zewnętrzną i wewnętrzną (ryc. 10:3, 5), a chyba najliczniejszą grupę (43%) stanowiły wylewy rozbudowane z krawędzią zewnętrzną wymodelowaną w postaci niewielkiej, płaskiej listwy plastycznej, a wewnętrzną wyprofilowaną wgłębieniem (ryc. 9:1 2; 10:2, 6). W jednym przypadku listwa była wyraźniej zaznaczona i miała kształt okapu (ryc. 10:1). Po uformowaniu całej bryły naczynia, a następnie jego wylewu przystępowano do wykonania ornamentu. Opisywaną grupę ceramiki z osady we Wrocławiu-Widawie najczęściej zdobiono za pomocą dookolnych żłobków nanoszonych w czasie obrotu koła garncarskiego. Motyw ten wystąpił na 87% naczyń, przy czym w większości (74%) nie towarzyszył mu już żaden inny wątek (ryc. 9:1; 10:2, 4 6), ewentualne nad rowkami umieszczano rząd ukośnych nacięć (13% ryc. 9:2; 10:3, 7). Dookolne bruzdy pokrywały większą część naczynia, począwszy od barku do partii przydennych. Żłobki były zazwyczaj gęsto rozmieszczone w górnej części, niżej natomiast rozstrzelone (ryc. 9:1), albo też występowały w dużym zagęszczeniu na całej powierzchni garnka (ryc. 10:2, 5), rzadziej wykonywano je w większych odstępach (ryc. 10:4). Wśród innych wątków warto wymienić motywy grzebykowe w postaci pojedynczego, rozwleczonego pasma linii falistej i naniesionych poniżej przylegających do siebie pasm linii prostych (ryc. 10:1). Ostatnim etapem produkcji naczyń był ich wypał. Gama rozmaitych barw garnków z obiektów 804 i 1019 dowodzi, iż wypalane były w rozmaitych warunkach zarówno utleniających (kolory: kremowy, brunatnoszary, brunatnoczerwony), jak i redukcyjnych (barwa szara i czarna). Różne odcienie jednego czerepu naczynia mogą natomiast świadczyć o tym, że wypał odbywał się w ogniskach, nie zaś w pie- 337

ALEKSANDRA PANKIEWICZ Ryc. 9. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Ceramika wczesnośredniowieczna: 1 2 obiekt 804. Rys. N. Lenkow Fig. 9. Site Wrocław-Widawa 17. Early-medieval po ery from the site: 1 2 object 804. Drawing N. Lenkow cach garncarskich, gdzie utrzymywano stałe warunki termiczne. Wśród barw wypału przeważały tonacje brunatnoszare (35%), zazwyczaj ciemne, rzadziej jasne, a także kolory czerwonobrunatne (23%). Powszechne były też barwy jasne: kremowe i szarokremowe (łącznie 28%). Z mniejszą częstotliwością występowały ułamki szare i czarne (łącznie 14%). 338

WIEŚ WCZESNOŚREDNIOWIECZNA... Ryc. 10. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Ceramika wczesnośredniowieczna: 1 6 obiekt 804; 7 8 obiekt 1019. Rys. N. Lenkow Fig. 10. Site Wrocław-Widawa 17. Early- medieval po ery from the site: 1 6 object 804; 7 8 object 1019. Drawing N. Lenkow 339

ALEKSANDRA PANKIEWICZ Bez wykonania analiz specjalistycznych nie jest możliwe określenie temperatury wypału opisywanej grupy naczyń, jednak podobne egzemplarze pochodzące z wrocławskiego Ostrowa Tumskiego i innych stanowisk śląskich wypalane były w temperaturze 550 600 C (Stoksik 2007, s. 147, 233 234). TOPÓR ŻELAZNY liska, nie zachował się, przy osadzie natomiast widoczne są jeszcze resztki drzewca. Na tle bardzo skromnych znalezisk wczesnośredniowiecznych, reprezentowanych głównie przez ceramikę, rzadziej kości i tylko sporadycznie przez inne kategorie zabytków, wśród których brakuje przedmiotów metalowych (por. poniżej), obecność topora jawi się jako bardzo wyjątkowa. Topory typu III należą jednak do dość rzadko spotykanych na ziemiach polskich (Nadolski 1954, s. 43). Także na Śląsku wzmiankowane są one rzadko albo wcale (por. Sarnowska 1962; Wachowski 2001). Podobny do widawskiego okaz znany jest z wrocławskiego Ostrowa Tumskiego (Kaźmierczyk 1995, ryc. 64). POZOSTAŁE KATEGORIE ZABYTKÓW WCZESNOŚREDNIOWIECZNYCH Z wyjątkiem opisywanych już ułamków naczyń i znaleziska topora wśród zabytków wczesnośredniowiecznych z osady można wymienić kości zwierzęce. Pośród nich dominowały kości bydła, przy nieznacznie mniejszym udziale szczątków świni. Często spotykane były także kości owcy lub kozy, do pojedynczych zaś należą kości konia (obiekt 271) i jelenia (obiekt 1048). Kości pochodzące z fazy średniowiecznej zasiedlenia stanowiska są typowymi szczątkami pokonsumpcyjnymi. Nie stwierdzono wśród nich fragmentów, które można uznać za przedmioty czy półfabrykaty, choć niektóre nosiły ślady cięcia (por. Abłamowicz w tym tomie). Kości zwierzęce znajdowane były pojedynczo w większości jam zawierających ułamki naczyń wczesnośredniowiecznych, jednak niektóre obiekty były pozbawione nawet tego typu znalezisk. Problematyczne jest również określenie chronologii zabytków kościanych pochodzących z warstwy kulturowej, gdyż materiały w jej Poza najliczniejszą grupą zabytków, jaką jest ceramika naczyniowa, uwagę przykuwa znalezisko żelaznego topora wczesnośredniowiecznego. Przedmiot nie pochodzi niestety z obiektu ani warstwy kulturowej, ale został znaleziony przy cieku wodnym płynącym w okolicach stanowiska. Egzemplarz z Wrocławia-Widawy należy do toporów typu III wg Nadolskiego (1954, 43, tabl. XV), z szerokim, wyciągniętym ku dołowi i niemal prostym ostrzem oraz długą i wąską szyjką (ryc. 11). Okaz ten, podobnie jak inne topory typu III, ma osadę zaopatrzoną w wąsy i prosto ściętą brodę. Fragment brody topora, wysunięty pierwotnie w kierunku styobrębie były mocno przemieszane. Kościom i skorupom znajdowanym w jamach towarzyszyły także niekiedy grudki polepy, pochodzące najpewniej z konstrukcji ścian budynków, oraz pojedyncze kamienie. Niektóre z nich nosiły wyraźne ślady przepalenia, choć z wyjątkiem skupiska odkrytego w obiekcie 271 nie tworzyły wyraźnych konstrukcji, które można uznać za paleniska. Spośród zabytków kamiennych wymienić można jedynie krzemień pochodzący z obiektu 1048 oraz regularny kamień (gładzik?) z obiektu 271. Na podstawie pozyskanych zabytków niewiele można powiedzieć na temat codziennych zajęć ludności zamieszkującej osadę. Jedynymi śladami produkcji (pomijając garncarstwo) są związane z wytopem żelaza fragmenty rudy z obiektu 1048 i grudka żużla z obiektu 303. Są to jednak ślady bardzo nikłe i na ich podstawie nie można budować żadnych wniosków dotyczących funkcjonowania tej gałęzi wytwórczości. PÓŹNOŚREDNIOWIECZNA CERAMIKA NACZYNIOWA Ułamki późnośredniowieczne znalezione na stanowisku pochodzą z naczyń wykonanych z masy garncarskiej opartej na domieszce drobnej, nieuchwytnej makroskopowo, lub z pojedynczymi ziarnami wielkości ok. 0,5 cm. 340

WIEŚ WCZESNOŚREDNIOWIECZNA... Ryc. 11. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Topór żelazny znaleziony w pobliżu cieku wodnego. Rys. N. Lenkow Fig. 11. Site Wrocław-Widawa 17. Iron axe found near the water course. Drawing N. Lenkow Silne rozdrobnienie materiału nie daje możliwości obserwacji śladów produkcyjnych na naczyniach, jednak analogie z tego okresu pozwalają przypuszczać, że były one zarówno lepione na kole przy zastosowaniu szybkiej, silnie formującej rotacji, jak i w całości toczone. Nie da się także zrekonstruować form naczyń, aczkolwiek wśród ułamków można było rozpoznać fragmenty pokrywek, naczyń miniaturowych, ucha dzbanów, a zapewne także partie zwykłych garnków. Nieliczne zachowane brzegi świadczą o tym, że naczynia zwieńczano, formując zarówno okapy, jak i wylewy kolbowate. Średniowieczne garnki z Wrocławia-Widawy zdobiono za pomocą drobnych, ściśle przylegających do siebie dookolnych żłobków, ewentualnie glazurowano jasnym, żółtawym szkliwem. Gotowe wyroby wypalano w warunkach utleniających na kolor kremowy, rzadziej jasnoceglasty. KAFEL Oprócz ceramiki naczyniowej na stanowisku odkryto także fragment kafla. Podobnie jak ceramika naczyniowa, został wykonany z drobnoziarnistej masy garncarskiej i wypalony na kolor kremowoszary. Zachowany ułamek pochodzi zapewne z kafla płytowego, którego zewnętrzna, ozdobna część niestety się nie zachowała. 341

ALEKSANDRA PANKIEWICZ NOWOŻYTNA CERAMIKA NACZYNIOWA Ułamki naczyń nowożytnych, podobnie jak fragmenty późnośredniowieczne, są mocno rozdrobnione i występują zazwyczaj w pojedynczych egzemplarzach w materiale z warstwy kulturowej. Pochodzą one z naczyń wykonanych z masy garncarskiej opartej na domieszce drobnej i bardzo drobnej, wypalone są najczęściej na kolor kremowy, ewentualnie jasnoceglasty. Świadczy to o przeprowadzaniu wypału w atmosferze utleniającej, niekiedy w bardzo wysokiej temperaturze, gdyż część zbioru ceramiki nowożytnej stanowi kamionka. Naczynia nowożytne znacznie częściej (około połowy zbioru) niż średniowieczne były glazurowane, przy czym stosowano rozmaite kolory szkliwa. Kamionkę pokrywano zazwyczaj szkliwem brązowym lub szarym, rzadziej żółtobrunatnym. Inne naczynia także nosiły glazurę brunatną, a niekiedy również zieloną czy niebieską. POZOSTAŁE KATEGORIE ZABYTKÓW NOWOŻYTNYCH Obok rozdrobnionych i nielicznych ułamków nowożytnej ceramiki naczyniowej ciekawsze znaleziska stanowią fragmenty fajek glinianych. Wśród nich znajdują się dwa ułamki wykonanych z delikatnej, białej glinki cybuchów fajek nieglazurowanych, a także główka fajki pokrytej białym szkliwem. Do ciekawszych przedmiotów ceramicznych zaliczyć można także pochodzące już z czasów współczesnych (2. poł. XIX 1. poł. XX w.) wieczko prostokątnego, porcelanowego pudełka. Z tego czasu pochodzą także dwie współczesne ozdoby. Znaleziony na powierzchni stanowiska fragment klamry (?) lub broszki (?) ma kwadratową ozdobną ramkę z wprawionym w nią czarnym szkłem. Inny przedmiot to częściowo zniszczony guzik (?) z wizerunkiem głowy męskiej stylizowanej na wizerunki znane z monet antycznych. Metrykę zupełnie współczesną ma zapewne także większość przedmiotów żelaznych pochodzących z warstwy ornej. Pośród nich znajdują się gwoździe, przebijaki, sztabki żelazne, podłużne i owalne okucia, a być może także fragmenty noży. CHRONOLOGIA MATERIAŁY WCZESNOŚREDNIOWIECZNE FAZA STARSZA Podstawą datowania osady odkrytej na stanowisku Wrocław-Widawa 17 jest ceramika i nieliczne zabytki wydzielone. Pierwszy ogląd materiałów ceramicznych z fazy starszej sugerowałby bardzo wczesną chronologię tego etapu osadnictwa wczesnośredniowiecznego. Naczynia z obiektów 258, 266, 270, 271, 303, 307, 758, 799, 945, 1039 i 1048 mają bowiem wiele cech archaicznych. Wykonane są z masy garncarskiej opartej na domieszce grubej, a ich powierzchnia jest opracowana bardzo niestarannie, z niewielkim udziałem rotacji. Formy naczyń są bardzo słabo profilowane, a niektóre egzemplarze nawiązują nawet do kształtów naczyń typu praskiego (por. ryc. 8:2; Parczewski 1988, ryc. 3 6, 8). Mniej więcej połowa egzemplarzy jest pozbawiona zdobień, a na pozostałych ornament wykonany jest niedbale. Stylistyka wątków zdobniczych takich jak układy ostro prowadzonych pasm linii falistych zamkniętych między pasmami prostymi jest analogiczna do egzemplarzy zaliczanych do w. typu naddunajskiego, datowanego na okres od VII VIII do początków IX w. (Eisner 1952, s. 333) lub ogólnie VII IX w. (Wachowski 1997, s. 86 88, ryc. 66). Ceramika ze starszej fazy zasiedlenia osady wczesnośredniowiecznej we Wrocławiu- -Widawie nawiązuje też wyraźnie do materiałów z Chwałkowa datowanych na 2. poł. lub od schyłku VI w. do końca VII w. (Lodowski 1981, s. 159), w nowszych zaś ujęciach na 2. poł. VII 1. poł. VIII w. (Wachowski 1997, s. 10, 20). Analogie dla ceramiki widawskiej znajdujemy też na osadzie w Żukowicach pod Głogowem, datowanej na okres od 2. poł. VI do poł. VIII w. (Parczewski 1989, s. 28 37, 44 47, tabl. I CXII), a także na osadzie ze starszych faz wczesnego średniowiecza (2. poł. VII VIII w.) odkrytej na 342

WIEŚ WCZESNOŚREDNIOWIECZNA... wrocławskim Ołbinie (Piekalski 1991, s. 17 23). Niektóre cechy naczyń z Wrocławia-Widawy odpowiadają też właściwościom garnków ogólnie datowanych na VII VIII lub IX w. (Lodowski 1980a, s. 25 34; Wachowski 1997, s. 86 92, ryc. 64 67). W materiałach z Wrocławia- Widawy dostrzegamy jednak także elementy, które mogą wskazywać na metrykę młodszą niż VI VIII w. Na osadzie nie stwierdzono egzemplarzy lepionych bez użycia koła garncarskiego. Niektóre naczynia wylepione są z masy garncarskiej zawierającej domieszkę drobną, często spotykaną na stanowiskach śląskich datowanych na IX X w. Udział domieszek grubych także nie musi świadczyć o bardzo wczesnej chronologii osady, gdyż obecność ziaren grubszych jest często notowana na stanowiskach północnej części Dolnego Śląska, których datowanie zamyka się w IX X w. (por. Rzeźnik 1997, s. 276). W tym okresie na północy Dolnego Śląska dość często występowały też naczynia o chropowatej, źle wyrównanej powierzchni i niestarannie ukształtowanych, asymetrycznych brzegach, np. w Połupinie (Dąbrowski 1965, s. 68 69, ryc. 4 6), Klenicy (Petersen 1937, ryc. 8 9, 14, 17, 26), Wszemirowie (Kaźmierczyk 1963, s. 30 31) i Kaszowie (Dzieduszycki 1972, s. 392 393, 396 397). Na stanowiskach IX X-wiecznych w tym regionie często spotykane są także pionowe, nieciągłe wątki ornamentacyjne (Petersen 1937, ryc. 30; Dzieduszycki 1972, s. 398, ryc. 8; Pokora, Rzeźnik 1998, s. 330 331, ryc. 4:b d; Paternoga 2003, s. 166, ryc. 8:1). Niektóre z nich, znane także z osady na stanowisku Wrocław-Widawa 17 (ryc. 7:7; 8:3), przypominają wątki zdobnicze ceramiki typu Menkendorf, typowej dla Pomorza i rozpoznanej na licznych stanowiskach nizinnych ziem polskich, datowanej obecnie na schyłek IX X w. (Dulinicz 2001, s. 54 55). Pojedyncze naczynia z Wrocławia-Widawy należą też do form nieco silniej profilowanych i zwieńczonych starannie wymodelowanym wylewem. Porównując tę ceramikę z wytworami garncarstwa wielkopolskiego z IX X w., także nie można jej uznać za archaiczną i technologiczne zacofaną (por. Hilczer-Kurnatowska, Kara 1994, ryc. 6, 8 9). Przykłady ceramiki analogicznej do znanej z Wrocławia-Widawy znajdujemy również na innych stanowiskach śląskich datowanych na IX X w. (Pankiewicz 2008). Progresywne cechy ceramiki ze stanowiska należy zatem zapewne łączyć z rozwojem osady w IX w. Wiele archaizmów rozpoznanych w materiale z Wrocławia-Widawy sugeruje zaś jej funkcjonowanie już od VIII w. Wydaje się więc, że chronologię starszej fazy należałoby zamknąć w granicach od VIII do IX, ewentualnie do początków X w. Analizując opisywany zespół ułamków, nie dostrzegamy bowiem pierwiastków, które mogłyby świadczyć o tym, że osada funkcjonowała w późniejszych latach X w. W materiałach z fazy starszej brakuje okazów obtaczanych w większym zakresie, profilacja naczyń jest bardzo słaba, frekwencja egzemplarzy zdobionych nie odpowiada zespołom X-wiecznym, a wśród wątków ornamentacyjnych nie stwierdzono dookolnych żłobków czy rozbudowanych kompozycji wieloelementowych charakterystycznych dla zaawansowanego X w. (Hilczerówna 1967, s. 123 139). MATERIAŁY WCZESNOŚREDNIOWIECZNE FAZA MŁODSZA Z zupełnie innym, choć też przypadającym na wczesne średniowiecze czasem funkcjonowania należy natomiast wiązać obiekty 804, 1019 i 1020. Materiały ceramiczne pochodzące z ich wypełnisk (z obiektów 804 i 1019; obiekt 1020, choć związany z młodszą fazą wczesnego średniowiecza, nie zawierał ułamków naczyń z tego okresu) różnią się bowiem diametralnie od skorup wczesnośredniowiecznych znajdowanych zarówno w innych jamach, jak i w warstwie kulturowej. Ułamki ze wzmiankowanych zespołów cechuje znacznie wyższy poziom technologiczny i odmienna stylistyka (por. charakterystyka powyżej). Naczynia takie są typowe dla młodszych faz wczesnego średniowiecza, przypadających na 2. poł. X 1. poł. XIII w., pewne cechy ceramiki z obiektów 1019 i 804 (zwłaszcza obiektu 804, który zawierał liczny i dość reprezentatywny zbiór ułamków naczyń) pozwalają jednak nieco zawęzić chronologię zespołu. Stwierdzono, że wśród fragmentów naczyń nie wystąpiły żadne, które noszą jakiekolwiek znamiona stylistyki z okresu plemiennego. Na stanowiskach dolnośląskich datowanych na 2. poł. X i przełom X i XI w. naczynia tradycyjne były natomiast jeszcze 343

ALEKSANDRA PANKIEWICZ bardzo często spotykane (por. Lasota 1980, ryc. 46 47; Lodowski 1980b, s. 217 218, ryc. 7; Rzeźnik 1995, s. 114 118; Pankiewicz, Rzeźnik 2007, s. 272, 281 282), co pozwala z dużą dozą prawdopodobieństwa wykluczyć datowanie obiektu na 2. poł. X w., a nawet początki XI w. W 1. poł. XI w. dość często spotykane są natomiast, rozpoznane też w materiałach z obiektu 804, wylewy z krawędzią zewnętrzną profilowaną w formie niewielkiej płaskiej listwy i lekko wgłębioną krawędzią wewnętrzną (por. ryc. 9:1 2; 10:2, 6; Lasota 1980, ryc. 36:7; Rzeźnik 1995, ryc. 58: f g, i; Pankiewicz, Rzeźnik 2007, s. 281 282, ryc. 1:8; 3:7). Podobne typy wylewów pojawiają się jednak także w 2. poł. XII i 1. poł. XIII w. (Kaźmierczyk 1970, ryc. 78:2 3, 21 22, 28 29, 38 40; Rzeźnik 1998, ryc. 3:2 3, 9 10; 4:3, 7; 7:2; Szwed 2003, ryc. 37:3; 38:1; 40:1 2; 42:2, 4 5; 43:2; 48:2 4, 7; 49:1), co stwarza problem możliwości precyzyjnego datowania zespołu. W wypadku dość jednolitej technologicznie i stylistycznie ceramiki z okresu od XI do początków XIII w. warto wziąć pod uwagę także szczegóły technologiczne i stylistyczne jej wykonania, takie jak np. skład masy garncarskiej. W omawianym okresie powszechna była domieszka pylista, ale w naczyniach z obiektu 804 dość często pojawia się też piasek (por. charakterystyka powyżej). Ten rodzaj domieszki znany jest ze stanowisk XI-wiecznych (Rzeźnik 1995, s. 75). Udział naczyń schudzanych piaskiem wzrasta też u schyłku wczesnego średniowiecza, a w 2. poł. XIII w. egzemplarze z tego typu domieszką dominują już nad garnkami wykonanymi według innych receptur (Rzeźnik 1998, s. 136). Skład masy garncarskiej nie może być zatem precyzyjnym wyznacznikiem datowania. Na korzyść uznania omawianej ceramiki za zespół młodszy, z okresu 2. poł. XII 1. poł. XIII w., przemawia natomiast obecność w obiekcie wyłącznie den płaskich, spotykanych wprawdzie pojedynczo w XI w., ale zyskujących wyraźną przewagę już od 2. poł. XII w. i powszechnych w następnym stuleciu (Rzeźnik 1998, s. 123). Innym argumentem, który może świadczyć o młodszej chronologii zbioru, jest występowanie pojedynczych wylewów uformowanych na kształt późnośredniowiecznych okapów (ryc. 10:1). Funkcjonowanie obiektu w 2. poł. XII, ewentualnie w początkach XIII w. zdaje się też potwierdzać obecność pewnych wątków zdobniczych, takich jak np. rozciągnięte pasmo grzebykowych linii falistych zwieńczające pasma proste (ryc. 10:1), do których analogie znajdujemy m.in. w studniach z pl. Dominikańskiego we Wrocławiu, datowanych na pierwsze dekady XIII w. (por. Rzeźnik 1998, ryc. 4:7). Nie ma natomiast podstaw do przeciągania chronologii obiektów 804 i 1019 w głąb XIII w. Ceramika z nich pochodząca technologicznie i stylistycznie całkowicie odpowiada standardom garncarstwa wczesnośredniowiecznego. Wśród naczyń dominują bezuche garnki, brakuje zaś takich form jak puchary, czy nawet garnki pucharowate, dzbany lub pokrywki. Nie stwierdzono też powszechnych od XIII w. na terenie Starego Miasta we Wrocławiu naczyń stalowoszarych; wypał egzemplarzy z Wrocławia-Widawy jest wielobarwny i nieregularny. Z młodszą fazą osadnictwa średniowiecznego można także wiązać grób szkieletowy (obiekt 1020) datowany na 1170 ± 36 cal AD. Czas złożenia zmarłego do ziemi dokładnie odpowiada okresowi funkcjonowania osady w młodszych fazach wczesnego średniowiecza. Należy się zatem liczyć z możliwością, że w jej pobliżu (jak wynika z lokalizacji grobu na wschód od osady) funkcjonował także cmentarz. Problematyczne pozostaje jednak zagadnienie, z którą fazą osady wczesnośredniowiecznej należałoby łączyć znalezisko innego, bardzo istotnego zabytku pochodzącego ze stanowiska Wrocław-Widawa żelaznego topora. Topory typu III datowane są bowiem na ziemiach polskich na X lub, co jest bardziej prawdopodobne, na XI w. (Nadolski 1954, s. 43). MATERIAŁY PÓŹNOŚREDNIOWIECZNE Drobna masa garncarska, jasny wypał, zwieńczanie naczyń wylewami kolbowatymi i sposób ich zdobienia wskazują na to, że wzmiankowane relikty osadnictwa pochodzą z wieku XV, a nawet XVI. Pojedyncze fragmenty naczyń z wylewami w postaci okapów świadczyć mogą jednak o osadnictwie w tym regionie także w XIV w. Użytkowanie terenu stanowiska już w XIV w. potwierdza również obecność grobu szkieletowego datowanego na 1333 ± 42 AD, odkrytego w jego wschodniej części. 344

WIEŚ WCZESNOŚREDNIOWIECZNA... MATERIAŁY NOWOŻYTNE Materiały nowożytne ze stanowiska datować można od XVI w. (niektóre fragmenty ceramiki naczyniowej) poprzez XVII i XVIII stulecie (fragmenty naczyń, zarówno glazurowanych, jak i pozbawionych szkliwa, oraz dwa cybuchy fajek) po czasy niemal współczesne przypadające na XIX XX w. (niektóre ułamki kamionki, główka glazurowanej fajki, współczesne ozdoby i zapewne większość przedmiotów żelaznych). ROZPLANOWANIE OSADY WCZESNOŚREDNIOWIECZNEJ Wątpliwości dotyczące czasu funkcjonowania niektórych obiektów zawierających ceramikę wczesnośredniowieczną utrudniają wyciągnięcie wniosków na temat całokształtu osady. Typowy dla wczesnego średniowiecza zarys obiektów w postaci wydłużonego owalu jest jednak charakterystyczny dla wszystkich jam z materiałem z tego okresu (por. ryc. 1 4). Daje się także zauważyć wyraźną koncentrację występowania ceramiki wczesnośredniowiecznej (zarówno w obiektach, jak i w warstwie kulturowej) w północnej części stanowiska. Zasięg jej występowania grupował się na obrzeżach osadnictwa pradziejowego i ciągnął się wzdłuż linii północny zachód południowy wschód (por. Plan Rozplanowanie i chronologia obiektów na stanowisku). Skupienie nawarstwień zawierających materiały wczesnośredniowieczne wzdłuż jednej linii sugeruje, że osada mogła mieć kształt ulicówki, przy czym na tej samej osi grupują się zarówno materiały starsze, jak i datowane na młodsze fazy wczesnego średniowiecza. PROBLEM ISTNIENIA CMENTARZYSKA WCZESNO- I PÓŹNOŚREDNIOWIECZNEGO Odkrycie we wschodniej części stanowiska (ary I40/H40 i G43) dwóch grobów szkieletowych (obiekty 1020 i 1073) datowanych na XII i XIV w. każe się zastanowić, czy u schyłku wczesnego średniowiecza i w późnej jego fazie w pobliżu stanowiska nie funkcjonował cmentarz, którego peryferyjną część stanowiłyby dwa wspomniane pochówki. Dość klarowne oddzielenie faz osadniczych przypadających na wczesne i późne średniowiecze, a przy tym brak materiałów, które można byłoby datować na zaawansowany XIII w., wyklucza raczej jednak koncepcję długotrwałego funkcjonowania nekropolii. Groby należy zatem uznać za związane z konkretnymi fazami osadnictwa przypadającymi na XII i XIV w., aczkolwiek nie można jednoznacznie stwierdzić czy w obu przypadkach są to pochówki odosobnione, czy też groby położone na obrzeżach cmentarzy. ZAKOŃCZENIE Średniowieczny i nowożytny etap funkcjonowania osady na stanowisku Wrocław-Widawa 17, mimo że nie dostarczył wielu materiałów ruchomych i reliktów zabudowy, jest niezmiernie ciekawy i wartościowy naukowo. Za szczególnie interesujące należy uznać materiały związane z wczesnośredniowiecznym etapem użytkowania stanowiska. Zespoły te mogą, przy pozyskaniu większej ilości danych do datowania obiektów dolnośląskich, okazać się kluczowe dla lepszego poznania zarówno najstarszego, jak i młodszych etapów zasiedlenia tej części ziem polskich we wczesnym średniowieczu. Ceramika pozyskana z obiektów jest bowiem doskonałą bazą do dyskusji nad rozpoznaniem kultury materialnej VIII IX w. Kwestie sporne dotyczące datowania ceramiki z Wrocławia- -Widawy nie tylko odnoszą się do tego jednego stanowiska, ale przekładają się na problemy z ustalaniem chronologii większości zespołów pochodzących sprzed 1. poł. X w. Z tymi trudnościami borykają się badacze całego Śląska, a także innych części ziem polskich. Duże rozbieżności w określaniu czasu funkcjonowania poszczególnych stanowisk wynikają nie tylko z niedostatecznych podstaw datowania ceramiki 345

ALEKSANDRA PANKIEWICZ z VI IX w., ale także ze zróżnicowania regionalnego materiałów. Analizując ceramikę fazy starszej z Wrocławia-Widawy, zauważono szereg elementów, które łączą ją z północnym nurtem garncarstwa dolnośląskiego. Opisywana grupa naczyń wykazuje wiele podobieństw do okazów z osady w Żukowicach pod Głogowem datowanej do VIII w. włącznie. Od naczyń spotykanych w IX X w. w rejonie Wzgórz Dalkowskich i pogranicza śląsko-wielkopolsko-łużyckiego naczynia z Wrocławia-Widawy różnią jednak bardzo słaba profilacja korpusu i nieznaczne podcięcie dna. Te cechy spotykamy zaś na IX X- -wiecznych stanowiskach dorzecza Baryczy: Kaszowo (Dzieduszycki 1972), Wszemirów (Kaźmierczyk 1963; Paternoga 2003), Sądowel (Lodowski 1972). W IX X w. zupełnie odmiennie prezentuje się natomiast ceramika w południowej części Dolnego Śląska, gdzie w IX w. powszechnie występują naczynia gładkie, zupełnie niepodobne do garnków widawskich (por. Pankiewicz 2005, s. 59). Jak podkreślano we fragmencie dotyczącym chronologii, analogie do materiałów z osady znajdujemy jednak także na południu regionu, ale na stanowiskach datowanych jeszcze na VII VIII w. Przykład ceramiki z Wrocławia-Widawy każe się zatem zastanowić, czy większy wpływ na cechy danych zespołów ceramicznych ma chronologia, czy też region ich występowania. Odpowiedź na to pytanie będzie jednak możliwa tylko wówczas, gdy materiały ze stanowiska porówna się ze zbiorami pochodzącymi z innych stanowisk Wrocławia i jego najbliższych okolic. Studia tego typu przyczyniłyby się zapewne do lepszego poznania materiałów masowych z tego mikroregionu. Niezależnie od tego, z którą fazą zasiedlenia osady należałoby łączyć znalezisko topora typu III, na terenie Śląska jest to zabytek unikatowy. Być może jego pojawienie się na stanowisku we Wrocławiu-Widawie wiąże się z bliskością ośrodka wrocławskiego, prężnie rozwijającego się w X i XI w. Dalszy rozwój Wrocławia przypada na XII XIII w. Wówczas wokół ośrodka powstawały wsie stanowiące zaplecze gospodarcze kształtującego się miasta. Z tego czasu (1193 r.) pochodzi także pierwsza wzmianka pisana na temat wsi Widawa (Młynarska-Kaletynowa 1986, s. 17 33, mapa 1). Zapewne nieprzypadkowe jest, że właśnie na ten okres przypada młodsza faza zasiedlenia osady na stanowisku Wrocław-Widawa 17 we wczesnym średniowieczu. LITERATURA Dąbrowski E. 1965 Sprawozdanie z badań archeologicznych na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Połupinie pow. Krosno Odrzańskie, Materiały Komisji Archeologicznej Lubuskiego Towarzystwa Naukowego w Zielonej Górze, t. 1, s. 58 78. Dulinicz M. 2001 Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej. Studium Archeologiczne, Warszawa. Dzieduszycki W. 1972 Ceramika z wczesnośredniowiecznego Kaszowa w pow. milickim, Archeologia Polski, t. 17, z. 2, s. 391 444. Eisner J. 1952 Devínská Nová Ves, Bratislava. Hilczer-Kurnatowska Z., Kara M. 1994 Die Keramik vom 9. bis zur Mi e des 11. Jahrhunderts in Großpolen, (w:) Č. Staňa (red.), Slawische Keramik in Mi eleuropa vom 8. bis zum 11. Jahrhundert, Internationale Tagungen in Mikulčice, t. 1, Brno, s. 121 141. Hilczerówna Z. (Kurnatowska Z.) 1967 Dorzecze górnej i środkowej Obry od VI do początków XI wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków. Kaźmierczyk J. 1963 Tymczasowe sprawozdanie z badań wczesnośredniowiecznej osady i ciałopalnego cmentarzyska koło wsi Wszemirów, pow. Trzebnica, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 6, s. 29 34. 1970 Wrocław lewobrzeżny we wczesnym średniowieczu, cz. 2, Wrocław. 1995 Ku początkom Wrocławia. Cz.3. Gród na Ostrowie Tumskim w X XIII wieku, Wrocław. Lasota Cz. 1980 Legnica we wczesnym średniowieczu, maszynopis pracy doktorskiej dostępny w archiwum Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, Wrocław. Lodowski J. 1972 Sądowel we wczesnym średniowieczu, Wrocław- -Warszawa-Kraków. 1980a Dolny Śląsk na początku średniowiecza (VI-X w.). Podstawy osadnicze i gospodarcze, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. 1980b Grodzisko wczesnośredniowieczne w Strachowie, gm. Sobótka, woj. Wrocław, Sprawozdania Archeologiczne, t. 32, s. 207 225. 346

WIEŚ WCZESNOŚREDNIOWIECZNA... 1981 Osada wczesnośredniowieczna z VI VII w. w Chwałkowie, woj. Wałbrzych, Silesia Antiqua, t. 23, s. 149 162. Młynarska-Kaletynowa M. 1986 Wrocław w XII XIII w. Przemiany społeczne i osadnicze, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź. Nadolski A. 1954 Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku, Łódź. Pankiewicz A. 2005 Grodziszcze. Wczesnośredniowieczne grodzisko plemienne na Przedgórzu Sudeckim, Acta Universitatis Wratislaviensis, No 2768, Studia Archeologiczne 37, Wrocław. 2008 Wczesnośredniowieczna ceramika ze stanowiska w Kostomłotach a problem występowania niektórych form ceramicznych na Śląsku w VIII X wieku, (w:) A. Błażejewski (red.), Labor et Patientia. Studia archaeologica Stanislao Pazda dedicata, Wrocław, s. 399 414. Pankiewicz A., Rzeźnik P. 2007 Problem mozaiki kulturowej grodziska w Rzymówce koło Złotoryi (X XI w.) w świetle analizy materiałów ceramicznych, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 48, s. 271 286. Parczewski M. 1988 Początki kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce. Krytyka i datowanie źródeł archeologicznych, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź. 1989 Żukowice pod Głogowem w zaraniu średniowiecza, Głogów. Paternoga M. 2003 Stanowisko nr 1 we Wszemirowie, pow. Trzebnica, w świetle dawniejszych i najnowszych badań, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 45, s. 157 174. Petersen E. 1937 Der Burgwall von Kleni, Kr. Grünberg, Altschlesien, t. 7, s. 59 75. Piekalski J. 1991 Wrocław średniowieczny. Studium kompleksu osadniczego na Ołbinie w VII XIII wieku, Wrocław. Pokora H., Rzeźnik P. 1998 Wznowienie badań wykopaliskowych na wczesnośredniowiecznej osadzie w Obiszowie, gm. Grębocice, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 40, s. 321 333. Rzeźnik P. 1995 Ceramika naczyniowa z Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu w X-XI wieku, Poznań. 1997 Wznowienie badań wykopaliskowych na wczesnośredniowiecznym grodzisku w Gostyniu, gm. Gaworzyce, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 39, s. 263 286. 1998 Przemiany wytwórczości garncarskiej średniowiecznego Wrocławia w czasie wielkiej reformy miejskiej, (w:) K. Wachowski (red.), Kultura średniowiecznego Śląska i Czech. Rewolucja XIII wieku, Wrocław, s. 121 154. Sarnowska W. 1962 Topory wczesnośredniowieczne z obszaru Śląska, Światowit, t. 24, s. 493 514. Stoksik H. 2007 Technologia warsztatu ceramicznego średniowiecznego Śląska w świetle badań specjalistycznych i eksperymentalnych, Wrocław. Szwed R. 2003 Osada wczesnośredniowieczna w miejscowości Ślęza, stan. 13, pow. Wrocław, (w:) B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, z. 2: Badania na autostradzie A4, cz. I, Wrocław, s. 377 471. Wachowski K. 1975 Cmentarzyska doby wczesnopiastowskiej na Śląsku, Wrocław-Warszawa-Kraków Gdańsk. 1997 Śląsk w dobie przedpiastowskiej. Studium archeologiczne, Wrocław. 2001 Elementy rodzime i obce w uzbrojeniu na wczesnośredniowiecznym Śląsku, Folia Archaeologica, t. 23, s. 153 176. 2002 Problematyka cmentarzy przykościelnych w średniowiecznym Wrocławiu, (w:) C. Buśko, J. Klápště, L. Leciejewicz, S. Moździoch (red.), Civitas et villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie środkowej, Wrocław-Praha, s. 113 122. 347

ALEKSANDRA PANKIEWICZ ALEKSANDRA PANKIEWICZ EARLY-MEDIEVAL VILLAGE AND LATE MEDIEVAL AND MODERN-TIME SETTLEMENT The excavations carried out by the Institute of Archaeology, University of Wrocław, in multi-cultural site Wreocław-Widawa 17 revealed remains of an early-medieval se lement. The early-medieval material was acquired in about a dozen se lement objects, the cultural layer from within the site and from single finds excavated during its exploration. Most objects which provided the early-medieval material also included prehistorical artefacts from other stages of the se lement s functioning, therefore the medieval chronology of the former is not certain. However, their early-medieval origins are confirmed by their outlines in the form of an oval or an elongated oval as well as the dark colour of the fill, which is typical for the se lement remains from that period. Another reason to assume that the pits mentioned above constitute the remains of an early-medieval building development is the fact that they are arranged along a line and clustered at the site s northern part, where, within the cultural layer, fragments of medieval vessels were also found. Relatively regular arrangement of the objects may indicate that the early-medieval se lement in question was a linear village. The material excavated within the se lement is predominated by vessel po ery, which comes from two phases: the older dated to the 8 th 9 th century or perhaps to the early 10 th century and the younger dated to the period between the 11 th and the 13 th centuries and most probably to the 12 th century. The po ery from the older phase is represented by slightly profiled vessels, surficially turned in the upper part, frequently to a small degree. Many vessels lack decoration, others are ornamented with comb decoration of careless wavy lines or wavy lines marked between straight lines. Such a decoration style corresponds to the horizon of Slavic po ery from the 7 th 8 th centuries. However, the po ery from the older phase also provided specimens of more considerably profiled vessels, decorated with motifs popular in the 9 th -10 th centuries. The po ery of the younger phase represents the trend called early-polish. Vessels from the objects from this stage of se lement are fully turned, more considerably profiled and usually decorated with circular grooves or other motifs. The fact that the po ery of tribal tradition is absent in the assemblages from the younger phase narrows down the chronology of this stage of se lement s functioning to the 11 th 13 th centuries, while precise analysis of the features of the vessels prompts the conclusion that it functioned mainly in the 12 th century. The remaining categories of artefacts are quite modest. An exception is constituted by the single find of an early-medieval axe of type III according to Nadolski, in Poland dated to the 10 th or, which is more probable, 11 th century. Yet the axe was found outside the se lement context, which causes doubts as to which early-medieval phase, older or younger, it belongs. The early-medieval phase in functioning of the settlement at site Wrocław-Widawa 17 is exceptionally interesting and scientifically rewarding, even though it did not provide much movable material and building development remains. The axe mentioned above constitutes a unique find in the Silesian context. After acquiring more data concerning the chronology of Lower-Silesian objects, the material from the older phase of the site s se lement may substantially contribute to be er understanding of the oldest and younger stages of se ling this part of Poland in the early Middle Ages. 348