Przemysław Śleszyński Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN Konferencja Nowe wyzwania w świetle zmiany Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym Warszawa 20 kwietnia 2016 r.
1. Czego możemy spodziewać się w przyszłości pod względem rozwoju demograficznego? 2. Jakie są uwarunkowania tych procesów? 3. Czy polityka przestrzenna dyskontuje przewidywane zmiany? 4. Jak racjonalnie kształtować tę politykę? Czy można sterować procesami demograficzno-osadniczymi?
D I A GNOZA P R OGNOZA OCENA I WA L ORYZACJA OPTYM A L I Z A C J A Główny cel planowania w perspektywie społecznej: optymalizacja, czyli wskazanie najlepszych możliwości racjonalnego, efektywnego gospodarowania przestrzenią z punktu widzenia zaspokajania potrzeb i jakości życia. Nie będzie dobrego dokumentu planistycznego, jeśli nie będzie on oparty na rzeczywistych faktach i zdarzeniach.! Nie można racjonalnie i efektywnie planować rozwoju, jeśli nie wiadomo ilu ludzi mieszka (będzie mieszkać), gdzie będą pracować, jak będą dojeżdżać, itp. itd.
1. Ilu stałych, faktycznych mieszkańców będzie miała Warszawa? 2. Jaka będzie ich struktura demograficzna i społecznozawodowa? 3. Jaka będzie rola dojazdów do pracy i ogólnie tzw. ludności dziennej? 4. Jakie będą potrzeby popytowe tych kategorii społecznych (mieszkania, infrastruktura, usługi)?
1. Liczba i struktura biologiczno-społeczna mieszkańców (dane GUS, zwłaszcza z rejestracji bieżącej, słabo nadają się dla potrzeb planowania społeczno-przestrzennego, gdyż nie uwzględniają wszystkich faktycznych przemieszczeń ludności). 2. Rynek pracy (brak nawet podstawowych informacji o sumarycznej liczbie pracujących - dane i szacunki mówią o 700-1700 tys. pracujących!). 3. Gospodarstwa domowe i rodziny (błędne założenia metodologiczne NSP 2011).
Źródło Obszar Dezagregacja Metodologia/dane źródłowe Obliczone niedoszacowanie (tys.) Bijak i in. 2007 Śleszyński 2010 Śleszyński 2011 Stępniak 2014 Warszawa miasto Porównanie różnych źródeł, w tym bilansu miejsc pracy P. Śleszyńskiego (2005) Warszawa + OMW woj. mazowieckie Warszawa miasto Oszacowanie różnych kategorii ludności, w tym bilans miejsc pracy 314 gmin Porównanie adresów zameldowania i korespondencji w bazach ZUS Dzielnice, rejony MSI, rejony komunikacyjne Baza adresowa PESEL, badanie CAPI urzędu m.st. Warszawy wg dzielnic, adresy korespondencyjne ZUS Warszawa OMW 250 --- 228 221 113 52 79 (180)* --- * 79 tys. w stosunku do danych BDL/GUS, 180 tys. w stosunku do danych PESEL (12%)
?
1. Wiemy, które dane są wiarygodne, a które nie. 2. Znamy ogólne prawidłowości, kierunki i tendencje zmian demograficznych. 3. Dość dobrze znamy aktualną sytuację demograficzną pod względem większości zdarzeń ruchu naturalnego (urodzenia, zgony). 4. Wiemy dużo o ruchu inwestycyjnym, popycie i podaży (zwłaszcza w segmencie mieszkaniowym). 5. Znamy zasięg oddziaływania stolicy (dojazdy do pracy).
Nadrzędnym strukturalnie procesem warunkującym osłabienie dynamiki demograficznej są głębokie zmiany kulturowo-obyczajowe, związane z tzw. drugim przejściem demograficznym, uzewnętrzniające się zwłaszcza na modernizujących się najszybciej obszarach zurbanizowanych oraz trudna sytuacja ekonomiczno-zawodowa i mieszkaniowa osób młodych. Obydwa czynniki skutkują spadkiem płodności i nie zapewniają prostej zastępowalności pokoleń, przyczyniając się do zaburzeń w strukturze demograficznej i geograficznej. LICZBA URODZEŃ NA 1000 KOBIET W WIEKU 20-39 LAT ŚREDNI WIEK URODZENIA DZIECKA Warszawa Warszawa
ZLEWNIE MIGRACYJNE Warszawa najatrakcyjniejszym miejscem migracji w kraju Źródło: Śleszyński 2011
Z WARSZAWY ZAMELDOWANIA Z OŚRODKÓW REGIONALNYCH Z OŚRODKÓW SUBREGIONALNYCH Źródło: Śleszyński 2014
osobo*km (liczba osób x odległość przemieszczenia wewnętrznego) macierz międzygminna około 400 tys. przemeldowań Źródło: Śleszyński 2014
macierz międzygminna około 400 tys. przemeldowań Źródło: Śleszyński 2015 zameldowania 2012 według 10 typów gmin
Źródło: Śleszyński 2014
zmiany w % 1. Faktyczna depopulacja miast może być o 10-15% większa od oficjalnej 2. Zahamowanie spadku możliwe jedynie poprzez wzrost imigracji międzynarodowej i krajowej
Osoby przebywające długoterminowo (>12m) za granicą w kategorii wieku 13+ (2002) Krotność liczby osób przebywających czasowo za granicą powyżej 12 miesięcy w maju 2002 r. w stosunku do wymeldowanych na pobyt stały za granicę w latach 1995-2002 (wymeldowania = 1) Wybrane miasta: Zambrów (7,6%), Racibórz (6,0%) Zabrze (5,4%), Stalowa Wola (5,7%), Kraków (1,5%), Poznań (0,6%), Łódź (0,7%) Źródło: P. Śleszyński, 2013 Studia Migracyjne-Przegląd Polonijny
Rejestrowana i szacowana liczba ludności w głównej zlewni migracyjnej Warszawy
PROGNOZA GUS ZGRUBNY SZACUNEK UWZGLĘDNIAJĄCY NIEREJESTROWANĄ EMIGRACJĘ ZAGRANICZNĄ 1. Faktyczna depopulacja miast może być o 10-30% większa od oficjalnej 2. Zahamowanie spadku możliwe jedynie poprzez wzrost imigracji międzynarodowej i krajowej
szacunkowe projekcje uwzględniające niezameldowaną liczbę mieszkańców (80 tys.) oraz regres zlewni migracyjnej Źródło: Śleszyński i in. 2014
CZY POLITYKA PRZESTRZENNA DYSKONTUJE OBSERWOWANE I PROGNOZOWANE ZMIANY DEMOGRAFICZNE?
Źródło: Śleszyński i in. 2015
Polska 1,2 mln ha pod zabudowę jedno- i wielorodzinną Źródło: Śleszyński i in. 2015
Ryc. 2.2. Udział terenów pod zabudowę jednorodzinną w obowiązujących studiach gminnych według dat ich uchwalenia (w tym ostatniej zmiany). W nawiasach podano liczbę gmin, dla których zebrano dane, a jaśniejszym odcieniem na wykresie oznaczono wskaźniki wyliczone dla poniżej 50 gmin. Źródło: Śleszyński i in. 2015
CHŁONNOŚĆ DEMOGRAFICZNA WEDŁUG KATEGORII GMIN NA PODSTAWIE OBOWIĄZUJĄCYCH PLANÓW MIEJSCOWYCH Kategoria gmin według stopnia urbanizacji Liczba gmin Pokrycie planistyczne (% pow. gmin objętych planami) Powierzchnia pod zabudowę mieszkaniową przewidziana w planach miejscowych (tys. ha) wielorodzinna jednorodzinna ogółem Chłonność demograficzna (tys. mieszkańców) wielorodzinna jednorodzinna ogółem Duże miasta 69 43,1 16,1 45,4 61,5 3 387 2 495 5 883 Mniejsze miasta 220 25,9 17,8 85,5 103,3 3 558 4 274 7 832 Strefy podmiejskie 402 38,8 20,4 313,5 333,9 3 883 14 107 17 990 Inne zurbanizowane gminy 417 26,5 20,9 197,5 218,3 3 755 7 899 11 653 Korytarze transportowe 276 28,8 8,0 128,3 136,3 1 368 4 489 5 857 Gminy rolnicze 412 25,5 8,9 213,1 222,0 1 424 6 394 7 819 Gminy ekstensywne 325 22,5 10,9 148,0 159,0 1 641 3 701 5 342 Razem 2121 27,9 103,1 1 131,2 1 234,3 19 016 43 359 62 375 Ostrożne założenia: zabudowa mieszkaniowa netto zajmuje 60% powierzchni, a średnia wielkość użytkowa mieszkania wynosi w przeliczeniu na 1 mieszkańca 30 m 2 (obecnie w Polsce wynosi on wraz z zabudową jednorodzinną 24 m 2 ). Zabudowa wielorodzinna - 200 osób na 1 ha, jednorodzinna 40 osób na ha. Źródło: Kowalewski i in. 2013, Śleszyński 2014
CHŁONNOŚĆ DEMOGRAFICZNA STREF PODMIEJSKICH WEDŁUG PLANÓW MIEJSCOWYCH strefa podmiejska warszawska: 3115 tys. krakowska 1509 tys. olsztyńska 472 tys. wrocławska 678 tys. kielecka 418 tys. Źródło: Śleszyński 2014
CHŁONNOŚĆ DEMOGRAFICZNA WEDŁUG PLANÓW MIEJSCOWYCH Krotność chłonności w stosunku do zaludnienia (ile razy więcej ludzi MOŻE zamieszkać, niż mieszka obecnie W Polsce według obowiązujących dokumentów może zamieszkać: według planów miejscowych około 60 mln osób według studiów uikzp 130-200 mln osób Źródło: Śleszyński i in. 2015
Region Warszawy Źródło: Śleszyński 2014
LUDNOŚĆ ZAMELDOWANA A CHŁONNOŚĆ DEMOGRAFICZNA W STUDIACH UIKZP Źródło: A. Kowalewski i in., 2013/2014, Raport o skutkach niekontrolowanej urbanizacji w Polsce
Chłonność demograficzna w Warszawie wg studium Według studium uikzp w Warszawie można zasiedlić około 2,5-3,5 mln mieszkańców Oznacza to, że liczba mieszkańców stolicy mogłaby się podwoić......gdyby trendy demograficzne były inne Źródło: Buczek i Śleszyński 2008 dla Reas / Vattenfall / SPEC U.M.st. Warszawy
CZY MOŻNA STEROWAĆ POLITYKĄ PRZESTRZENNĄ WOBEC PROGNOZOWANYCH ZMIAN DEMOGRAFICZNYCH?
wyże i niże demograficzne wzrost ekonomiczny i stopień polaryzacji alternatywne destynacje migracyjne polityka przestrzenno-osadnicza
SZACUNEK 2010-2035 Współzależność rdzenia i strefy podmiejskiej 1966 tys. 1747 tys. Źródło: Śleszyński 2010, 2012
1. Liczba ludności Polski będzie silnie spadać, zwłaszcza w regionach peryferyjnych. 2. Liczba ludności największych miast w najlepszym razie będzie stagnować (w tym w Warszawie). 3. Liczba ludności w strefach podmiejskich będzie rosnąć znacznie wolniej niż dotychczas. 4. Tereny inwestycyjne, zwłaszcza pod zabudowę mieszkaniową, są silnie przeszacowane w stosunku do prognoz demograficznych. 5. Koszty obsługi rozproszonego osadnictwa będą rosnąć wraz ze starzeniem się społeczeństwa.
1. Opracowania, takie jak zwłaszcza studium uikzp MUSZĄ być skoordynowane z prognozami demograficznymi. 2. Prognozy te MUSZĄ być oparte na wiarygodnych przesłankach, w tym zwłaszcza na liczbie ludności faktycznie zamieszkałej. 3. Potrzebne jest wykonanie alternatywnych dla GUS wariantowych prognoz, zwłaszcza dla obszarów metropolitalnych, ale i poszczególnych gmin. 4. Konieczne jest konfrontowanie prognoz demograficznych i spodziewanych potrzeb popytowych z bilansowaniem terenów pod różne funkcje w studium uikzp powinno być to obligatoryjnym zapisem w ustawie o pizp. 5. W przeciwnym razie polityka przestrzenna będzie nieefektywna i prowadzić do niedopasowania funkcji i konfliktów społeczno-przestrzennych oraz narastającego chaosu przestrzennego.
-------------------------------------------------------------------------------- dr hab. prof. PAN Przemysław Śleszyński Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN ul. Twarda 51/55, 00-818 Warszawa tel. (22) 6978824, 6978822 e-mail: psleszyn@twarda.pan.pl ---------------------------------------------------------------------------------
1) Wariant stagnacyjny (S) (wariant kontynuacji lub inercji) utrzymanie obecnych trendów w zakresie rozwoju przestrzennego (model koncentryczny aktywności gospodarczej, zachowanie silnej pozycji centrum jako głównej destynacji dojazdów do pracy), stagnacji lub słabego wzrostu na rynku pracy oraz umiarkowanej rozbudowy systemów komunikacyjnych pomiędzy centrum, strefą zewnętrzną i podmiejską, utrzymanie się obecnego tempa rozpraszania zabudowy poza Warszawą. 2) Wariant koncentracyjny (K) intensyfikacja obecnych trendów w zakresie rozwoju przestrzennego (pogłębianie koncentrycznego modelu aktywności gospodarczej), umiarkowany lub okresowo intensywny przyrost miejsc pracy głównie w centrum, umiarkowana rozbudowa systemów komunikacyjnych pomiędzy centrum, strefą zewnętrzną i podmiejską, ograniczenie procesów rozpraszania zabudowy. 3) Wariant dekoncentracyjny (D) osłabienie obecnych trendów w zakresie rozwoju przestrzennego (utrzymujący się, ale relatywnie słabnący koncentryczny model aktywności gospodarczej), umiarkowany przyrost miejsc pracy w centrum i poza centrum, silna rozbudowa systemów komunikacyjnych pomiędzy centrum, strefą zewnętrzną i podmiejską, pogłębienie rozpraszania zabudowy.
szacunek uwzględniający spadek zasobów migracyjnych 1. Faktyczna depopulacja miast będzie większa od oficjalnej (według szacunku 3-25%) 2. Zahamowanie spadku możliwe jedynie poprzez wzrost imigracji międzynarodowej i krajowej
szacunek uwzględniający spadek zasobów migracyjnych 1. Faktyczna depopulacja miast będzie większa od oficjalnej (według szacunku 3-25%) 2. Zahamowanie spadku możliwe jedynie poprzez wzrost imigracji międzynarodowej i krajowej
Źródło: P. Śleszyński, 2004, 2005 Studia Demograficzne, Przegląd Geograficzny
SUBSTYTUCJA MOBILNOŚCI A. Dojazdy do pracy z odległości >30 km 730 tys. (2011 r.) B. Osoby przebywające >3M za granicą (BAEL) 2 340 tys. (2014 r.) C. Odpływy (wymeldowania) 4 561 tys. (2004-2014) (w tym 270 tys. zagraniczne)
saldo dodatnie saldo ujemne Źródło: Śleszyński 2011, Studia Regionalia
tereny zabudowy (2010) okolice Olsztyna
1. Bardzo duże zróżnicowania (skala od ok. 12 do 46%) 2. Faktyczna starość biologiczna wyższa o kilka-kilkanaście pp. w głównych regionach migracyjnych (Opolszczyzna, Podlasie)
STATYSTYKA WEWNĄTRZMIEJSKA brak danych wewnątrz miast, ostatnie dość wiarygodne dane 2002 rok (NSP pełną metodą kwestionaruszową) Warszawa, 2002, udział ludności w wieku poprodukcyjnym wg NSP 2002 5/28