STAROSTWO POWIATOWE W POLKOWICACH

BADANIA GLEB I PŁODÓW ROLNYCH, ZLOKALIZOWANYCH NA OBSZARZE POWIATU POLKOWICKIEGO, OBEJMUJĄCE BADANIA SKAŻENIA GLEB W ZAKRESIE WWA (9 WĘGLOWODORÓW) NA OBSZARACH UŻYTKOWANYCH ROLNICZO POŁOŻONYCH NA TERENIE ODDZIAŁYWANIA OBIEKTU UNIESZKODLIWIANIA ODPADÓW WYDOBYWCZYCH ŻELAZNY MOST W GRANICACH POWIATU POLKOWICKIEGO ZLECENIODAWCA: STAROSTWO POWIATOWE W POLKOWICACH ENVGT01.01

SGS is the world s leading inspection, verification, testing and certification company. Recognised as the global benchmark for quality and integrity, We provide innovative services and solutions for every part of the environmental industry. Our global network of offices and laboratories, alongside our dedicated team, allows us to respond to your needs, when and where they occur. BADANIA GLEB I PŁODÓW ROLNYCH, ZLOKALIZOWANYCH NA OBSZARZE POWIATU POLKOWICKIEGO, OBEJMUJĄCE BADANIA SKAŻENIA GLEB W ZAKRESIE WWA (9 WĘGLOWODORÓW) NA OBSZARACH UŻYTKOWANYCH ROLNICZO POŁOŻONYCH NA TERENIE ODDZIAŁYWANIA OBIEKTU UNIESZKODLIWIANIA ODPADÓW WYDOBYWCZYCH ŻELAZNY MOST W GRANICACH POWIATU POLKOWICKIEGO 30/09/2014 Wykonawca SGS EKO-PROJEKT Ul. Cieszyńska 52A 43-200 Pszczyna Zlecenie: 14008180 Zleceniodawca STAROSTWO POWIATOWE W POLKOWICACH Ul. Św. Sebastiana 1 59-100 Polkowice Skład autorski: ----------------------------------------------------------- mgr Anna Olszowy ----------------------------------------------------------- mgr inż. Wiesław Polak SGS EKO-PROJEKT Sp. z o.o. Ul. Cieszyńska 52A, 43-200 Pszczyna www.sgs.com

SPIS TREŚCI 1. WSTĘP... 4 2. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA... 6 1.... 7 3. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POWIATU... 8 3.1 POŁOŻENIE GEOGRAFICZNO - GEOLOGICZNE... 8 3.2 KLIMAT... 9 3.3 UŻYTKOWANIE TERENU... 9 4. CHARAKTERYSTYKA GLEB... 10 4.1 TYPY GLEB... 10 4.2 BONITACJA GLEB... 11 4.3 KOMPLEKSY PRZYDATNOŚCI ROLNICZEJ... 12 4.4 WALORYZACJA ROLNICZEJ PRZESTRZENI PRODUKCYJNEJ... 14 5. POBÓR PRÓBEK DO BADAŃ... 16 6. ZAKRES ANALITYCZNY I METODYKA BADAŃ... 17 7. WYNIKI BADAŃ GLEB... 18 7.1 SKŁAD GRANULOMETRYCZNY... 18 7.2 ZAWARTOŚĆ WIELOPIERŚCIENIOWYCH WĘGLOWODORÓW AROMATYCZNYCH W GLEBIE... 19 7.2.1 Porównanie wyników badań zawartości sumy wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych dla dwóch okresów badań 2013 i 2014 rok.... 24 8. KIERUNKI OPTYMALIZACJI DECYZJI AGROTECHNICZNYCH... 27 9. PODSUMOWANIE - WNIOSKI... 29 10. LITERATURA... 31 11. ZAŁĄCZNIKI... 33 3/50

1. WSTĘP Gleba jest jednym z głównych elementów środowiska przyrodniczego. Stanowi ona podstawowe ogniwo w obiegu pierwiastków chemicznych w przyrodzie, a zarazem podstawowy element w łańcuchu troficznym gleba roślina człowiek. W warunkach naturalnych gleba pełni rolę buforującą i chroni przed nadmiernym przemieszczaniem się związków i substancji pochodzenia antropogenicznego do wód gruntowych i roślin. Gleba jest źródłem składników mineralnych, które obok energii słonecznej, wody i powietrza warunkują rozwój życia, zwłaszcza w ekosystemach lądowych. W wyniku urbanizacji, rozwoju przemysłu, motoryzacji, a także rolnictwa, człowiek doprowadził do zachwiania naturalnego obiegu pierwiastków w przyrodzie. Gleba jako jeden z elementów biosfery była i jest narażona na chemiczną degradację związaną z dopływem kontaminantów lub ubytkiem składników naturalnie w niej występujących. Wszelkie zmiany w składzie chemicznym gleb, spowodowane zanieczyszczeniem środowiska przyrodniczego, zmieniają właściwości biologiczno chemiczne i ograniczają filtrujące i buforujące działanie gleb. Zmiany w składzie chemicznym gleby oddziałują bezpośrednio na rośliny, a pośrednio na człowieka i zwierzęta. Szczególnie niebezpieczne są zmiany w zawartości pierwiastków śladowych (zwanych powszechnie metalami ciężkimi), ponieważ organizmy reagują zarówno na ich niedobór jak i nadmiar oraz zmiany ich wzajemnych proporcji. Każda gleba, obok układu czynników takich jak skała macierzysta, czas lub kierunek procesu glebotwórczego, podlega ciągłym modyfikacjom, w tym i antropogenicznym. Gleba powinna więc stanowić przedmiot szczególnej ochrony, a kierunki i rozmiary zmian zachodzących w środowisku glebowym powinny być poddawane stałemu badaniu (monitorowaniu). Podstawową funkcją każdej gleby jest produkowanie odpowiedniej ilości biomasy o pożądanej jakości. W warunkach naturalnych wzrost, rozwój i plon roślin limitowane są wieloma czynnikami, które można przedstawić w układzie gleba klimat roślina. Czynniki te wzajemnie na siebie oddziaływają, zgodnie z prawami przyrody. Kiedy do wspomnianych czynników przyrodniczych dołącza się działalność człowieka, dochodzi do przekształceń środowiska naturalnego, które mogą prowadzić do jego degradacji. O stopniu zanieczyszczenia gleb decyduje nie tylko dawka i właściwości chemicznych substancji zanieczyszczających, ale również fizykochemiczne cechy pokrywy glebowej. Jak z powyższych rozważań wynika gleba stanowi wyjątkowo skomplikowany twór charakteryzujący się określonym układem właściwości, które to właściwości mogą być w mniejszym lub większym stopniu w zależności od zdolności buforowych gleby, modyfikowane działalnością gospodarczą człowieka. Zakres i rozmiary tych zmian powinny być okresowo badane. 4/50

Badania gleb wykonane w zakresie niniejszego zadania, na terenie dwóch gmin powiatu polkowickiego, ukierunkowano na określenie w nich aktualnego poziomu zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (9 węglowodorów). 5/50

2. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA Niniejsze opracowanie powstało na mocy Umowy zawartej w dniu 27 maja 2014 r. pomiędzy Powiatem Polkowickim, ul. Św. Sebastiana 1, 59-100 Polkowice, a SGS EKO PROJEKT Sp. z o.o., ul. Cieszyńska 52 A, 43-200 Pszczyna. Przedmiotem umowy było wykonanie badań gleb na obszarach użytkowanych rolniczo położonych na terenie oddziaływania Obiektu Unieszkodliwiania Odpadów Wydobywczych Żelazny Most w granicach powiatu Polkowickiego. Zgodnie z przedmiotem zamówienia wykonane badania były ukierunkowane na wykazanie aktualnego stanu gleb, w strefie oddziaływania przedmiotowego zbiornika, na sąsiadującą z nim rolniczą przestrzeń produkcyjną. Badania te winny również wskazać zakres i treść decyzji, których celem i skutkiem będzie minimalizacja lub likwidacja ujemnych skutków zanieczyszczenia środowiska rolniczego w tym rejonie. Zakres ilościowy pobranych prób glebowych przedstawiono w tabeli 1. Tabela. 1. Ilość pobranych próbek glebowych Gmina Ilość próbek glebowych Polkowice 81 Grębocice 82 Razem 163 6/50

Tabela. 2. Ilościowa i analityczna lokalizacja próbek glebowych w obrębach Ilość próbek Gmina/obręb Skład granulometryczny, WWA Gmina Polkowice Komorniki 27 Tarnówek 21 Żuków 8 Żelazny Most 10 Dąbrowa 9 Trzebcz 6 Razem 81 Gmina Grębocice Grodowiec 14 Krzydłowice 35 Grodziszcze 14 Stara Rzeka 11 Proszyce 8 Razem 82 OGÓŁEM 163 Zakres analityczno ilościowy próbek glebowych obejmuje oznaczenie następujących parametrów: skład granulometrycznych w 163 próbkach; zawartość wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w 163 próbkach; Lokalizację poboru próbek glebowych w obszarze badań, podano w Zestawie 1. Pobór i analiza laboratoryjna próbek gleb została przeprowadzona przez akredytowane laboratorium SGS Eko-Projekt Sp. z o.o., posiadające akredytację w rozumieniu ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności (Dz. U. 2002, Nr 166, poz. 1360, z późn. zm.). 7/50

3. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POWIATU 3.1 POŁOŻENIE GEOGRAFICZNO - GEOLOGICZNE Powiat polkowicki położony jest w północno-zachodniej części województwa dolnośląskiego. Powierzchnia powiatu wynosi 779 km2, co stanowi 3,9% powierzchni województwa dolnośląskiego. W skład powiatu wchodzi 6 jednostek administracyjnych: Miasto i Gmina Chocianów, Gmina Grębocice, Miasto i Gmina Polkowice, Miasto i Gmina Przemków, Gmina Gaworzyce, Gmina Radwanice. Powiat polkowicki obejmuje region monokliny przedsudeckiej oraz bloku przedsudeckiego. Pod względem geograficznym jest to obszar Nizin Sasko-Łużyckich. Pod względem hydrograficznym wszystkie cieki należą do dorzecza Odry środkowej. Największą zlewnią powiatu polkowickiego jest zlewnia rzeki Szprotawy oraz rzeki Rudna. Atlas hydrogeologiczny Polski powiat Polkowice należy do regionów: wielkopolskiego (VI), wrocławskiego (XV) oraz sudeckiego (XVI). Powiat Polkowice znajduje się w zasięgu 4 Jednolitych Części Wód Podziemnych (JCWPd) nr 77, nr 78, nr 94 oraz nr 95. Głębokość wód słodkich waha się lokalnie i występuje do głębokości nawet 400 m. Na obszarze powiatu (rejon gminy Przemków oraz gminy Chocianów) występują warstwy wodonośne nie osłonięte warstwami słabo przepuszczalnymi. Naraża to je na migrację zanieczyszczeń z powierzchni terenu. Działania Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego zaburzyły naturalne warunki hydrogeologiczne tego regionu. Procesy odwadniania kopalń powodują leje depresyjne oraz obniżenie poziomu wód poziemnych. W strategii rozwoju obszarów wiejskich województwa dolnośląskiego Gminy Grębocice, Gaworzyce oraz Polkowice zakwalifikowane są do regionu IV rolniczo - przemysłowego, natomiast Gminy Chocianów, Przemków oraz Radwanice do regionu V - rolniczo - przemysłowo - rekreacyjnego. Cele szczegółowe dla rozwoju regionu IV zakładają przekształcenie struktury agrarnej, likwidację monokultury przemysłowej, poprzez rozwój funkcji pozarolniczych, niezwiązanych z wydobyciem, przetwórstwem miedzi i funkcji obsługi kompleksu gospodarki żywnościowej oraz poprawę stanu środowiska przyrodniczego. Cele szczegółowe dla rozwoju regionu IV zakładają odbudowę krajobrazu przyrodniczego, modernizację rolnictwa, rozwój gospodarki leśnej, rozwój funkcji pozarolniczych oraz poprawę stanu środowiska przyrodniczego. 8/50

3.2 KLIMAT Warunki termiczne powiatu polkowickiego są mało zróżnicowanie. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 9,3 C. Najwyższą średnią temperaturę miesięczną odnotowuje się w lipcu i wynosi ona 18,8 C. Najniższa średnia temperatura miesięczna występuje w styczniu i wynosi -0,4 C. Najwyższe opady występują w okresie lipca (80,6 mm) i sierpnia (71,6 mm). Roczny opad wynosi w powiecie 582 mm. Na okres od kwietnia do września przypada 64% rocznego opadu (374 mm). Długość okresu wegetacyjnego wynosi 234 dni. Rozpoczyna się on ok. 20 marca i kończy ok. 10 listopada. 3.3 UŻYTKOWANIE TERENU W powiecie polkowickim grunty orne zajmują powierzchnię 29 854 ha co stanowi 38,32% w skali powierzchni powiatu. Łąki stanowią 9,89%, natomiast pastwiska 0,01%. Poniższa tabela przedstawia powierzchnie użytków rolnych w badanych gminach. Tabela. 3. Powierzchnia użytków rolnych w skali Gminy Gmina/Powiat Grunty orne -ha- Łąki -ha- Pastwiska -ha- Sady -ha- Razem -ha- Miasto i Gmina Chocianów 5700 2355 634 27 8716 Gmina Grębocice 7593 663 467 20 8743 Miasto i Gmina Polkowice 5276 1154 523 10 6963 Miasto i Gmina Przemków 2632 1398 670 33 4733 Gmina Gaworzyce 4183 455 194 17 4849 Gmina Radwanice 4470 1680 287 9 6446 Źródło - Dane GUS, 2007 r. Powiat 29854 7705 2775 116 40450 9/50

4. CHARAKTERYSTYKA GLEB Gleba jest układem czterofazowym, złożonym z fazy stałej, płynnej i gazowej oraz bioty. Jest ożywionym tworem przyrody, mającym zdolność produkcji biomasy, w którym zachodzą ciągłe procesy rozkładu i syntezy związków mineralnych i organicznych oraz ich przemieszczanie i akumulacja. Gleba jest integralnym składnikiem wszystkich ekosystemów lądowych i niektórych wodnych podlegających stałej ewolucji. W procesie rozwoju następuje zróżnicowanie gleby na określone poziomy genetyczne. Rodzaj, układ i właściwości poziomów genetycznych są wynikiem minionych i współczesnych procesów glebotwórczych przebiegających w określonych warunkach środowiska przyrodniczego. Zespół poziomów genetycznych tworzy daną glebę. Morfologia i właściwości poziomów genetycznych stanowią jedno z podstawowych kryteriów jej podziału. Gleba jest podstawowym elementem gospodarstwa wiejskiego. Charakterystykę gleb powiatu polkowickiego dokonano biorąc pod uwagę następujące kryteria: typy gleb, bonitacyjną klasyfikację gleb, kompleksy przydatności rolniczej gleb, waloryzację rolniczej przestrzeni produkcyjnej. 4.1 TYPY GLEB Na przebieg procesów kształtowania gleb i ich stadium rozwojowe mają wpływ przede wszystkim takie czynniki jak: skała macierzysta, warunki klimatyczne, warunki wodne, rzeźba terenu, szata roślinna, działalność człowieka. Efektem działalności tych procesów (czynników) jest kształtowanie i powstanie różnych typów gleb. Typ gleby obejmuje gleby o takim samym układzie poziomów genetycznych, zbliżonych właściwościach chemicznych i fizyko-chemicznych, jednakowym rodzaju wietrzenia, przemieszczaniu się i osadzaniu składników oraz o podobnym typie próchnicy. W naturalnym rozwoju gleb, typ stanowi względnie trwałą fazę jej ewolucji. 10/50

W obszarach gmin powiatu polkowickiego, wykazano niżej wymienione udziały poszczególnych typów gleb, w powierzchni użytków rolnych tych gmin oraz procentowy udział poszczególnych typów gleb powiatu polkowickiego (tabela 4). 4.2 BONITACJA GLEB Pod pojęciem bonitacji rozumiemy podział gleb na podstawie ich cech jakościowych, decydujących o wartości użytkowo-rolniczej. Bonitacja gleb przeprowadzana jest w celu zakładania jednolitej ewidencji gruntów rolnych, będącej podstawą do określania wymiaru podatku rolnego, scalania gruntów oraz racjonalnego ich wykorzystania na cele nierolnicze. W obrębie gleb gruntów ornych wydzielono 9 klas bonitacyjnych, które oznaczono symbolami: I, II, IIIa, IIIb, IVa, IVb, V, VI, VIZ. Klasy IIIa i IIIb oraz IVa i IVb nie należy traktować jako podklasy ale jako odrębne, samodzielne klasy. Wśród gleb trwałych użytków zielonych, wyróżnia się 7 klas bonitacyjnych I, II, III, IV, V, VI i VIZ. Na gruntach ornych i użytkach zielonych powiatu polkowickiego udział procentowy poszczególnych klas bonitacyjnych zestawiono w tabeli 5. Tabela. 4. Klasy bonitacyjne gleb grunty orne oraz użytki zielone Klasy bonitacyjne grunty orne oraz użytki zielone - % - Gmina/Powiat Grunty orne Użytki zielone I II IIIa + IIIb IVa + IVb V VI I + II III+IV V+VI Miasto i Gmina Chocianów 0,00 0,00 7,28 48,14 28,74 15,84 0,00 62,42 37,58 Gmina Grębocice 0,77 10,11 27,39 35,78 19,76 6,19 3,23 78,88 17,89 Miasto i Gmina Polkowice 0,07 0,39 12,53 25,72 36,83 24,46 0,00 54,58 45,42 Miasto i Gmina Przemków 0,00 0,00 1,44 18,60 58,16 21,80 0,00 85,84 14,16 Gmina Gaworzyce 0,55 14,16 35,17 26,50 19,21 4,42 1,06 69,12 29,82 Gmina Radwanice 0,00 0,02 10,89 5,92 70,31 12,87 0,03 67,05 32,92 Powiat 0,31 5,00 17,86 30,19 33,58 13,07 0,42 67,86 31,72 Najlepsze warunki pod względem procentowego udziału bonitacji wykazują Gminy Gaworzyce oraz Grębocice. Analiza klasy bonitacyjnej w odniesieniu do powierzchni gruntów rolnych wskazuje w powiecie najlepsze warunki do uprawy w Gminie Gaworzyce i Gminie Grębocice. Miasto i Gmina Chocianów posiada 48,14% gruntów ornych w grupach IVa oraz IVb co przy powierzchni 5700 ha gruntów ornych stanowi dużą powierzchnię gleb o dobrych właściwościach rolnych 11/50

4.3 KOMPLEKSY PRZYDATNOŚCI ROLNICZEJ Kompleksami przydatności rolniczej gleb nazywa się zespoły różnych jednostek taksonomicznych, które wskazują zbliżone właściwości rolnicze i mogą być podobnie użytkowane, na których udają się najlepiej określone grupy roślin uprawnych. Nazwy kompleksów gleb ornych pochodzą od nazw gatunków zbóż pszenicy ozimej i żyta, w odniesieniu do gleb terenów równinnych oraz dodatkowo owsa w odniesieniu do gleb terenów górskich. Kompleksy przydatności rolniczej wydzielono, biorąc pod uwagę następujące kryteria: charakter i właściwości samej gleby (typ, podtyp, rodzaj, gatunek, właściwości fizyko-chemiczne, stopień kultury), warunki klimatyczne i agroekologiczne gleb, sytuację geomorfologiczną gleby (położenie w rzeźbie terenu), stosunki wilgotnościowe gleby, przydatność gleb pod użytki rolnicze. Kompleksy przydatności rolniczej ustalono oddzielnie dla gleb ornych i użytków zielonych. W oparciu o powyższe kryteria, wśród gruntów ornych wydzielono 14 kompleksów przydatności rolniczej: 9 na ternach nizinnych i wyżynnych, 4 na terenach górskich, 1 na obu w/w obszarach (gleby orne przydatne pod użytki zielone). Na podstawie kryteriów przydatności rolniczej wydzielono 3 kompleksy użytków zielonych: 1z kompleks użytków zielonych bardzo dobrych i dobrych, 2z kompleks użytków zielonych średnich, 3z kompleks użytków zielonych słabych i bardzo słabych. Na gruntach ornych i na użytkach zielonych powiatu polkowickiego udział poszczególnych kompleksów rolniczej przydatności gleb przedstawiono w tabeli 6. Uwaga na gruntach ornych powiatu badania gleboznawcze wykazały występowanie 9 kompleksów (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9), a na użytkach zielonych 3 kompleksów (1z, 2z i 3z). 12/50

Tabela. 5. Procentowy udział kompleksów rolniczej przydatności gleb grunty orne oraz użytki zielone Gmina/Powiat Miasto i Gmina Chocianów Kompleksy gruntów ornych* Kompleksy użytków zielonych** 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1z 2z 3z 0,00 5,26 0,09 34,43 17,39 31,63 10,47 0,51 0,23 0,00 74,88 25,12 Gmina Grębocice 10,23 20,55 1,41 7,44 18,19 20,34 6,64 10,62 4,57 7,52 76,84 15,63 Miasto i Gmina Polkowice Miasto i Gmina Przemków 0,47 8,67 0,00 11,75 21,22 40,33 16,89 0,66 0,00 0,00 68,18 31,82 0,00 0,78 0,00 3,00 8,99 55,32 20,22 0,99 10,70 0,00 80,59 19,41 Gmina Gaworzyce 11,56 26,72 4,52 12,57 19,69 16,45 3,97 1,57 2,96 2,70 71,51 25,79 Gmina Radwanice 0,03 3,57 0,07 9,03 15,45 48,83 11,76 4,40 6,86 0,00 86,95 13,05 Powiat 4,40 12,26 1,05 14,26 17,59 32,42 10,56 3,92 3,54 1,13 77,82 21,05 *1 - pszenny bardzo dobry; 2 - pszenny dobry; 3 - pszenny wadliwy; 4 - żytni bardzo dobry; 5 - żytni dobry; 6 - żytni słaby; 7 - żytni bardzo słaby; 8 - żbożowo-pastewny mocny; 9 - zbożowo-pastewny słaby, **1z - bardzo dobry; 2z - średni; 3z - słaby i bardzo słaby. Największy odsetek gleb o najlepszych właściwościach uprawnych (głębokim poziomem próchnicznym, przepuszczalne, zasobne w składniki pokarmowe, o uregulowanym odczynie, dobrej strukturze i optymalnych stosunkach wodnych) znaleźć można w Gminach Grębocice oraz Gaworzyce. Gminy Polkowice, Przemków oraz Radwanice, pod względem przydatności ich gleb pod uprawy, wypadają najgorzej w powiecie. Gleby w obszarze tych gmin klasyfikowane są przeważnie do kompleksu 6 (ponad 40% gruntów), które to gleby wytworzone są z piasków słabo gliniastych całkowitych oraz piasków gliniastych lekkich, podścielonych płytko piaskiem luźnym lub żwirem piaszczystym. Są one nadmiernie przepuszczalne i mają słabą zdolność magazynowania wody, wykazują bardzo niską zasobność w składniki, często są silnie zakwaszone i trwale lub okresowo za suche. Cały obszar powiatu charakteryzuje się natomiast zbliżonym stanem pod względem jakości użytków zielonych. Przeważająca ich część zaliczana jest do kompleksu 2z. Zalicza się tutaj użytki zielone na glebach mineralnych i mułowo-torfowych, jak również na glebach torfowych i murszowych o nieuregulowanych stosunkach wodnych. Wszystkie gleby tego kompleksu zaliczane są do III bądź IV klasy bonitacyjnej. 13/50

4.4 WALORYZACJA ROLNICZEJ PRZESTRZENI PRODUKCYJNEJ Do oceny warunków przyrodniczych rolniczej przestrzeni produkcyjnej, wykorzystuje się wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (WWRPP). WWRPP ma charakter kompleksowy, syntetycznie ujmujący wpływ jakości i przydatności gleb na warunki plonowania, a także wpływ innych czynników, częściowo już uwzględnionych w wycenie jakości gleb, takich jak: klimat, warunki wodne i rzeźba terenu. Wymienionym parametrom podporządkowano wagi liczbowe, odpowiadające względnemu ich oddziaływaniu na jakość siedliska oraz plonowanie roślin. Przedziały wartości WWRPP i jego składowych zamieszczono w tabeli 6. Tabela. 6. Przedziały wartości WWRPP i wskaźników cząstkowych Wskaźnik cząstkowy Zakres punktów Jakość i przydatność rolnicza gleb 18 95 Agroklimat 1 15 Rzeźba terenu 0 5 Warunki wodne 0,5 5 Razem WWRPP 19,5 120 Maksymalna, teoretyczna wartość wskaźnika waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej wynosi 120 punktów, jednak w rzeczywistości wartość WWRPP w Polsce mieści się w przedziale od 31 do 111 punktów. Średni ogólny wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej dla województwa dolnośląskiego wynosi 73,2 pkt. i jest o 10% wyższy od średniego wskaźnika dla kraju. Syntetyczny wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej dla powiatu polkowickiego wynosi 63,7 pkt. Skalę zróżnicowania potencjału produkcji rolniczej, odzwierciedloną wskaźnikiem WWRPP oraz wskaźnikami cząstkowymi tego wskaźnika, odniesioną dla gmin powiatu polkowickiego, zestawiono w tabeli 7. 14/50

Tabela. 7. Ogólny wskaźnik i wskaźniki cząstkowe rolniczej przestrzeni produkcyjnej Gmina/Powiat Miasto i Gmina Chocianów Jakości i przydatności rolniczej gleb Wskaźniki cząstkowe Agroklimatu Rzeźby terenu Warunków wodnych Ogólny wskaźnik WWRPP 42,6 13,4 4,5 3,4 63,9 Gmina Grębocice 54,8 13 4,5 3,6 75,9 Miasto i Gmina Polkowice Miasto i Gmina Przemków 39 13 4 2,8 58,8 34,5 13 4,4 2,8 54,7 Gmina Gaworzyce 59,1 13 4 3,5 79,6 Gmina Radwanice 39,9 13 4,4 3,2 60,5 Powiat* 44,5 13,1 3,7 2,4 63,7 Źródło IUNG, PIB w Puławach, 2010r. *Źródło - opracowanie IUNG pt "Stan i zmiany właściwości gleb użytkowanych rolniczo w województwie dolnośląskim w latach 2000 2005" 2007r. Syntetyczny wskaźnik waloryzacji przestrzeni produkcyjnej dla powiatu polkowickiego w skali województwa dolnośląskiego wypada dużo poniżej średniej. Jest to efektem słabej oceny jakości i przydatności rolniczej gleb. Duży stopień gleb zakwaszonych jest główną przyczyną uzyskiwania niskich plonów. Pod względem agroklimatu oraz rzeźby tereny jest to obszar sprzyjający rolnictwu. Warunki wodne na tym terenie są najniższe w całym województwie dolnośląskim. Jest to efekt zmian w hydrologii oraz hydrogeologii wywołanych przez działalność Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego. Spowodował on obniżenie poziomu zwierciadła wód podziemnych na całym obszarze w wyniku eksploatacji złóż. Na terenie powiatu przeważają gospodarstwa małe (<5 ha). Tabela. 8. Typy gleb Gmina/Powiat Miasto i Gmina Chocianów Bielicowe i pseudobielicowe Typy gleb - % udział typów gleb powiatu polkowickiego Brunatne Czarne ziemie Mady Glejowe Murszowe Torfowe Mułowotorfowe i torfowomułowe 43,25 16,45 6,95 5,25-26,32 1,78 - Gmina Grębocice 2,49 45,88 26,79 23,10 0,00 1,70 0,03 - Miasto i Gmina Polkowice Miasto i Gmina Przemków 30,76 47,39 4,08 2,70-14,30 0,69 0,09 7,06 27,15 18,54 2,17-27,20 14,03 3,85 Gmina Gaworzyce 11,54 67,61 16,41-0,03 3,32 0,69 0,40 Gmina Radwanice 8,35 48,06 13,83 1,49-21,45 5,59 1,24 Powiat 18,62 40,26 14,53 7,29 0,00 15,51 3,09 0,69 15/50

Typologicznie na obszarze terenów użytkowanych rolniczo powiatu polkowickiego dominują gleby brunatne. Znaczną część zajmują również gleby bielicowe, murszowe oraz czarne ziemi. Największy odsetek gleb brunatnych posiada Gmina Gaworzyce - 67,61%. W Gminie Chocianów oraz Polkowice występują duże powierzchnie gleb bielicowych, co wpływa na ogólny poziom tych gleb w skali całego powiatu. Gmina Grębocice prócz 45,88% udziału gleb brunatnych posiada również 26,79% czarne ziemie. W skali całego powiatu udział procentowy gleb bielicowych wynosi 18,62%, natomiast gleb brunatnych 40,26%. 5. POBÓR PRÓBEK DO BADAŃ Pobór próbek glebowych został dokonany w okresie od 28 maja do 23 lipca 2014 r. Ogółem pobrano 163 próbki, na obszarze dwóch gmin powiatu polkowickiego. Punkty poboru próbek glebowych (pola) zostały wytypowane (wyznaczone) z uwzględnieniem niżej wymienionych uwarunkowań: pokrycie z punktami badawczo kontrolnymi wytypowanymi w roku 2013, zagęszczenie siatki punktów poboru w lokalizacjach, gdzie w roku 2013 stwierdzono podwyższone, przekraczające standardy, wartości WWA, możliwości porównania otrzymanych wyników badań z wynikami badań uzyskanymi w 2013 r. Próbki glebowe w punktach badawczo kontrolnych pobrano z uwzględnieniem wymogów określonych Polskimi Normami: PN-R-04031, PN-R-04032, PN-ISO 10381-2 oraz z uwzględnieniem uwarunkowań wynikających z zapisów w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby. Materiał glebowy do badań pobrano z głębokości 0,0 0,3 m p.p.t. Próbki pobrano na wytypowanych polach, z wyznaczonych miejsc o powierzchni 1 ara, jako średnie z 20 25 nakłuć laską glebową. Próbki pierwotne zostały wymieszane, w celu otrzymania próbki średniej, reprezentatywnej dla danego punktu badawczo kontrolnego. Dodatkowo, zgodnie z wymogami przedmiotu zamówienia, w wytypowanych punktach badawczo kontrolnych, dokonano pomiaru współrzędnych geograficznych, przy użyciu odbiornika GPS. Lokalizację poboru próbek glebowych oraz współrzędne geograficzne dla każdej pobranej próbki, zamieszczono w Zestawie 1. 16/50

6. ZAKRES ANALITYCZNY I METODYKA BADAŃ Zakres analityczny obejmuje parametry określone Umową, a badania laboratoryjne gleb wykonano zgodnie z polskimi normami i procedurami, w niżej wymienionym zakresie analitycznym: WWA KJ-I-5.4-202 wersja 03 z dnia 29.11.2012, chromatografia gazowa z detekcją spektrometrią mas (GC/MS) metodyka akredytowana. oznaczenie zawartości suchej masy - PN-ISO 11465; 1999, Oznaczanie zawartości suchej masy gleby i wody w glebie w przeliczeniu na suchą masę gleby - metoda wagowa metodyka akredytowana, skład granulometryczny PN-R-04032; 1998, PN-R-04033; 1998 Gleby i utwory mineralne Pobieranie próbek i oznaczanie składu granulometrycznego ; oznaczenie wykonuje się przy zastosowaniu metody areometrycznej metodyka nieakredytowana, 17/50

7. WYNIKI BADAŃ GLEB 7.1 SKŁAD GRANULOMETRYCZNY Skład granulometryczny gleb decyduje w dużym stopniu o fizycznych i chemicznych właściwościach gruntów, mających podstawowe znaczenie dla przebiegu procesów glebotwórczych. Skład granulometryczny gleb charakteryzuje stopień rozdrobnienia mineralnej części fazy stałej gleby na poszczególne frakcje, różniące się między sobą pod względem chemicznomineralogicznym. Uziarnienie gleb w głównej mierze decyduje o ich porowatości, zawartości składników mineralnych, zdolności sorpcyjnej, buforowatości, a zatem określa ich wartość użytkową. W składzie granulometrycznym gleb szczególne znaczenie ma zawartość frakcji cząstek o średnicy mniejszej od 0,02 mm (zawartość frakcji spławialnej). Udział frakcji spławialnej w uziarnieniu gleb jest obok próchnicy i odczynu jednym z zasadniczych czynników decydujących o mobilności metali ciężkich w glebach i ich pobieraniu przez rośliny. W glebach o dużej zawartości frakcji spławialnej dostępność metali dla roślin jest z reguły niższa. Zawartość frakcji spławialnej i ph gleby stanowi kryterium do podziału gleb na grupy, które uwzględnia się do oceny zawartości składników pokarmowych roślin, określając klasy zawartości. W przypadku oceny zawartości metali ciężkich grupy gleb uwzględnia się do określenia zanieczyszczenia gleb zakwalifikowania ich do stopni zanieczyszczenia. Tabela. 9. Grupy gleb Grupy gleb I bardzo lekkie II lekkie III średnie IV ciężkie % frakcji < 0,02 mm (frakcji spławialnej) 0 10 11 20 21 35 > 35 Udział próbek glebowych w poszczególnych grupach, w obszarach dwóch gmin powiatu polkowickiego, zestawiono w tabeli 10. Tabela. 10. Udział % gleb w grupach Gmina Grupy gleb - % udział Bardzo lekkie Lekkie Średnie Ciężkie Gmina Grębocice 0,0 0,0 100,0 0,0 Gmina Polkowice 0,0 0,0 100,0 0,0 Powiat* 0,0 0,0 100,0 0,0 *wartość określona na podstawie danych z obszarów badawczych dwóch gmin 18/50

7.2 ZAWARTOŚĆ WIELOPIERŚCIENIOWYCH WĘGLOWODORÓW AROMATYCZNYCH W GLEBIE Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) reprezentują grupę związków organicznych o cząsteczkach zbudowanych z atomów węgla i wodoru. Ogólnie WWA zaliczane są do tzw. trwałych zanieczyszczeń organicznych, słabo rozpuszczalnych w wodzie, o silnych właściwościach sorpcyjnych w stosunku do glebowych substancji organicznych, mało podatnych na biodegradację i stosunkowo łatwo ulegających bioakumulacji. Związki te powstają w procesach niepełnego spalania substancji organicznych. Mogą więc pochodzić zarówno ze źródeł naturalnych, jak i w większości ze źródeł antropogenicznych (przemysł, komunikacja i in.). WWA występują we wszystkich elementach środowiska naturalnego, ale przeważająca ich ilość gromadzi się w ostatecznej kolejności w glebie, stanowiąc aktualne lub potencjalne zagrożenie nie tylko dla ekosystemów glebowych, ale również dla zdrowia człowieka i zwierząt. Najbardziej znanym i najbardziej przebadanym węglowodorem z tej grupy WWA jest benzo(a)piren (BaP), traktowany często jako substancja wskaźnikowa dla całej grupy tych związków. Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne należą, ze względu na swe silne działanie rakotwórcze i mutagenne, do grupy zanieczyszczeń organicznych wysoce niebezpiecznych dla zdrowia ludzkiego. Ocenia się, że ponad 90% narażenia człowieka na działanie WWA związane jest z pobieraniem żywności. Informacje o fitotoksycznym oddziaływaniu WWA w środowisku glebowym są niezbędne przy ocenie ryzyka związanego z zanieczyszczeniem gleb. Wysoki poziom zanieczyszczenia gleb tymi związkami może prowadzić do hamowania wzrostu roślin uprawnych i niekorzystnych zmian w plonowaniu. Ocena zawartości WWA w glebach powiatu polkowickiego odbyła się w oparciu o kryteria Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleb oraz standardów jakości ziemi (Dz.U. nr 165, poz. 1359) dla gruntów grupy B, zawartych w Zestawie 3 do niniejszego opracowania. W ramach wykonanych badań zawartość wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) oznaczono w 163 próbkach glebowych zlokalizowanych na terenie powiatu polkowickiego. W zbadanych glebach zawartość sumy wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych wykazuje zróżnicowanie od <0,09 mg/kg (dolna granica oznaczalności) do 7,19 mg/kg. 19/50

Badania wykazały przekroczenia wartości dopuszczalnej sumy wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, określonej Rozporządzeniem Ministra Środowiska dla gruntów grupy B (1 mg/kg), w 22 badanych próbkach glebowych. Zestawienie próbek glebowych, w których stwierdzono przekroczenia WWA zawiera poniższa tabela. Tabela. 11. Próbki glebowe, w których stwierdzono przekroczenia WWA Gmina/powiat Nr próbki WWA [mg/kg] Powiat Polkowice, Gmina Polkowice, Obręb Tarnówek Próbka nr 323 2,43 Powiat Polkowice, Gmina Polkowice, Obręb Tarnówek Próbka nr 327 1,77 Powiat Polkowice, Gmina Polkowice, Obręb Tarnówek Próbka nr 336 2,05 Powiat Polkowice, Gmina Polkowice, Obręb Tarnówek Próbka nr 342 1,37 Powiat Polkowice, Gmina Polkowice, Obręb Tarnówek Próbka nr 596 1,03 Powiat Polkowice, Gmina Polkowice, Obręb Tarnówek Próbka nr 597 2,18 Powiat Polkowice, Gmina Polkowice, Obręb Tarnówek Próbka nr 636 1,37 Powiat Polkowice, Gmina Polkowice, Obręb Dąbrowa Próbka nr 527 1,26 Powiat Polkowice, Gmina Polkowice, Obręb Dąbrowa Próbka nr 587 1,06 Powiat Polkowice, Gmina Polkowice, Obręb Dąbrowa Próbka nr 646 2,18 Powiat Polkowice, Gmina Polkowice, Obręb Żuków Próbka nr 357 1,36 Powiat Polkowice, Gmina Polkowice, Obręb Żuków Próbka nr 593 1,39 Powiat Polkowice, Gmina Polkowice, Obręb Komorniki Próbka nr 303 2,72 Powiat Polkowice, Gmina Polkowice, Obręb Komorniki Próbka nr 598 2,27 Powiat Polkowice, Gmina Polkowice, Obręb Żelazny Most Próbka nr 590 3,29 Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Proszyce Próbka nr 495 7,19 Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Proszyce Próbka nr 675 1,06 Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Stara Rzeka Próbka nr 487 1,08 Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodziszcze Próbka nr 582 1,27 Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Krzydłowice Próbka nr 388 1,37 Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Krzydłowice Próbka nr 390 1,85 Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Krzydłowice Próbka nr 412 6,54 Dokonano również analizy zawartości WWA na podstawie wytycznych Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska oraz Instytutu Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach Podstawy oceny chemicznego zanieczyszczenia gleb, metale ciężkie, siarka i WWA. Do oceny 20/50

zawartości WWA w glebach posłużono się orientacyjnymi wartościami granicznymi umieszczonymi w tabeli 12 Podstaw oceny. Wg powyższych wytycznych przy oznaczeniu sumy WWA uwzględnia się 13 związków podanych w tabeli 11 Podstaw oceny, natomiast wg standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi oznacza się tylko 9 związków WWA. Ponadto, podane w tabeli 12 ww wytycznych, zakresy odnoszą się do gleby średniej zawierającej 2,0% OS. W badanych próbka nie oznaczano zawartości materii organicznej (próchnicy), dlatego też niemożliwe było przeliczenie otrzymanych wyników WWA na 2% materii organicznej. W związku z powyższym jedynie pomocniczo posłużono się orientacyjnymi granicznymi zawartościami WWA w powierzchniowej warstwie gleb zawartymi w tabeli 12. Szczegółową ocenę gleby oraz stopień zanieczyszczania uwzględniono w Zestawie 3. Tabela. 12. Orientacyjne graniczne zawartości a) WWA [µg/kg] w powierzchniowej warstwie gleb Suma zawartości WWA [µg/kg] b) Stopień zanieczyszczenia <200 0 200 600 I Ocena gleby Nie zanieczyszczona (zawartość naturalna) Nie zanieczyszczona (zawartość podwyższona) 600 1000 II Mało zanieczyszczona 1000 5000 III Zanieczyszczona 5000 10000 IV Silnie zanieczyszczona >10000 V Bardzo silnie zanieczyszczona a) wartości odnoszą się do gleby średniej zawierającej 2,0% OS. b) 16 związków z grupy WWA wg tzw. listy US EPA Poniższa tabela nr 13 zawiera zestawienie procentowego udziału danego stopnia zanieczyszczenia gleb w poszczególnych obrębach oraz w gminach Polkowice i Grębocice. Z poniższego zestawienia wynika, że zarówno w badanych obrębach jak i w gminach Polkowice i Grębocice największy udział procentowy stanowią gleby o III stopniu zanieczyszczania, tzn. gleby zanieczyszczone. Wyjątek stanowi obręb Dąbrowa, w którym to gleby II, III i V stopnia zanieczyszczenia stanowią równy udział procentowy. Gleby bardzo silnie zanieczyszczone (V stopień zanieczyszczenia) stanowią od 0% w obrębie Trzebcz i Grodowiec do 33,3% w obrębach Tarnówek oraz Dąbrowa. 21/50

Gleb silnie zanieczyszczonych (IV stopień zanieczyszczenia) nie rozpoznano w obrębie Żelazny Most, Dąbrowa, Trzebcz, Grodowiec oraz Proszyce. Najwyższy udział opisywanych gleb stwierdzono w obrębie Żuków (25% analizowanych gleb). Gleb mało zanieczyszczonych (II stopień) nie opisano w obrębie Żuków, natomiast w obrębie Grodowiec gleby te stanowiły 35,7% ogółu badanych gleb (wartość najwyższa spośród analizowanych obszarów). Żadna z przebadanych próbek gleb, pod katem zawartości WWA, nie klasyfikuje się do 0 i I stopnia zanieczyszczenia (nie zanieczyszczone o zawartości naturalnej i podwyższonej). 22/50

Tabela. 13. Procentowy udział poszczególnych stopni zanieczyszczenia gleb. % udział poszczególnych stopni zanieczyszczenia 0 I V Gmina/obręb II III IV Nie zanieczyszczona Nie zanieczyszczona Bardzo silnie Mało zanieczyszczona Zanieczyszczona Silnie zanieczyszczona (zawartość naturalna) (zawartość podwyższona) zanieczyszczona Gmina Polkowice Komorniki 0% 0% 14,8% 70,4% 7,4% 7,4% Tarnówek 0% 0% 9,5% 52,4% 4,8% 33,3% Żuków 0% 0% 0% 50% 25% 25% Żelazny Most 0% 0% 40% 50% 0% 10% Dąbrowa 0% 0% 33,3% 33,3% 0% 33,3% Trzebcz 0% 0% 33,3% 66,7% 0% 0% Gmina Polkowice 0% 0% 18,5% 56,8% 6,2% 18,5% Gmina Grębocice Grodowiec 0% 0% 35,7% 64,3% 0% 0% Krzydłowice 0% 0% 14,3% 68,6% 8,55% 8,55% Grodziszcze 0% 0% 28,6% 42,9% 21,4% 7,1% Stara Rzeka 0% 0% 9,1% 72,7% 9,1% 9,1% Proszyce 0% 0% 25% 50% 0% 25% Gmina Grębocice 0% 0% 20,7% 62,2% 8,55% 8,55% Powiat Polkowicki 0% 0% 19,6% 59,5% 7,4% 13,5% 23/50

7.2.1 Porównanie wyników badań zawartości sumy wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych dla dwóch okresów badań 2013 i 2014 rok. W roku 2013 SGS EKO-PROJEKT w Pszczynie wykonał badania gleb położonych na terenie 11 obrębów, w obszarze dwóch gmin znajdujących się w rejonie zbiornika odpadów poflotacyjnych Żelazny Most. Łącznie pobrano 163 próbek glebowych, z czego w 45 oznaczono wartość WWA: z obszaru gminy Polkowice łącznie 82 próbek (25 próbek na WWA), z obszaru gminy Grębocice łącznie 81 próbek (20 próbek na WWA), W roku 2014 SGS EKO-PROJEKT w Pszczynie wykonał badania gleb położonych również na terenie 11 obrębów, w obszarze dwóch gmin znajdujących się w rejonie zbiornika odpadów poflotacyjnych Żelazny Most. Łącznie pobrano 163 próbek glebowych. Wszystkie próbki przebadano pod kątek zawartości WWA: z obszaru gminy Polkowice łącznie 81 próbek na WWA, z obszaru gminy Grębocice łącznie 82 próbki na WWA, W tabeli 14 wymieniono obręby i podano ilości próbek glebowych na zawartość sumy wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych dla roku 2013 i 2014. Tabela. 14. Lokalizacja pobranych próbek glebowych Ilość próbek glebowych na zawartość WWA Gmina/obręb 2013 2014 Gmina Polkowice Komorniki 8 27 Tarnówek 7 21 Żuków 3 8 Żelazny Most 3 10 Dąbrowa 3 9 Trzebcz 1 6 Gmina Polkowice 25 81 Gmina Grębocice Grodowiec 4 14 Krzydłowice 8 35 Grodziszcze 4 14 Stara Rzeka 2 11 Proszyce 2 8 Gmina Grębocice 20 82 Razem 45 163 24/50

Syntetyczne informacje dotyczące zawartości WWA, dla roku 2013 i 2014, zamieszczono w tabeli 15. Tabela. 15. Syntetyczne zestawienie wyników badań WWA dla dwóch okresów badań 2013 i 2014 r. Gmina/obręb Dąbrowa Komorniki Tarnówek Trzebcz Żelazny Most Żuków Polkowice Grodowiec Grodziszcze Krzydłowice Proszyce Stara Rzeka Grębocice Obszar badań Rok badań Przedział zawartości mg/kg Średnia arytmetyczna Najniższa Najwyższa mg/kg 2013 <0,09 0,55 0,24 2014 <0,09 2,18 0,62 2013 <0,09 0,88 0,32 2014 <0,09 2,72 0,43 2013 <0,09 1,88 0,45 2014 <0,09 2,43 0,75 2013 <0,09 <0,09 0,09 2014 <0,09 0,26 0,18 2013 <0,09 0,92 0,38 2014 <0,09 3,29 0,5 2013 0,13 1,58 0,67 2014 0,17 1,39 0,63 2013 <0,09 1,88 0,38 2014 <0,09 3,29 0,54 2013 <0,09 0,11 0,095 2014 <0,09 0,28 0,15 2013 <0,09 0,31 0,19 2014 <0,09 1,27 0,36 2013 <0,09 2,21 0,43 2014 <0,09 6,54 0,5 2013 <0,09 <0,09 0,09 2014 <0,09 7,19 1,18 2013 0,29 1,02 0,66 2014 <0,09 1,08 0,47 2013 <0,09 2,21 0,30 2014 <0,09 7,19 0,47 2013 <0,09 2,21 0,35 2014 <0,09 7,19 0,50 25/50

Wykres 1. Porównanie średnich wartości WWA z lat 2013-2014 - Gmina Polkowice. WWA [mg/kg] WWA [mg/kg] Wykres 2. Porównanie średnich wartości WWA z lat 2013-2014 - Gmina Grębocice. Analiza uzyskanych wyników z dwóch okresów badań (rok 2013 i 2014) dla poszczególnych obrębów oraz gmin daje informacje, że dla rejonów dwóch obrębów (Żuków, Stara Rzeka) średnie zawartości WWA są wyższe w roku 2013. Dla pozostałych obrębów oraz dla obszarów Gmin Polkowice i Grębocice wyższe średnie wartości WWA stwierdzono w roku 2014 r. 26/50

8. KIERUNKI OPTYMALIZACJI DECYZJI AGROTECHNICZNYCH Badania przeprowadzone na terenie powiatu polkowickiego wykazały, że ponad 50% analizowanych gleb, w oparciu o wytyczne opracowane przez Państwową Inspekcję Ochrony Środowiska oraz Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, charakteryzuje się zawartością WWA odpowiednią dla gleb zanieczyszczonych (III stopień zanieczyszczenia). Blisko 20% gleb zaliczono do II stopnia zanieczyszczenia grunty mało zanieczyszczone. 7,4% stanowiły gleby silnie zanieczyszczone (IV stopień), a 13,5% zaliczono do gleb bardzo silnie zanieczyszczonych (V stopień zanieczyszczenia). W związku z powyższym dla gleb stopnia II wskazane jest ograniczenie upraw specjalnych dla produkcji żywności o bardzo niskiej zawartości substancji szkodliwych. Na użytkach zielonych o III oraz IV stopniu zanieczyszczenia ograniczyć należy wypasy bydła. W przypadku gleb bardzo silnie zanieczyszczonych zachodzi poważne niebezpieczeństwo, że wszystkie rośliny uprawne (szczególnie warzywa) są zanieczyszczone przez WWA, a zwierzęta wypasane na użytkach zielonych pobierają nadmierne ilości przedmiotowych związków. W tym wypadku wskazane są zabiegi rekultywacyjne oraz maksymalne wyłączenie z produkcji rolnej i hodowlanej. Pamiętać należy jednak, że ocena w oparciu o wytyczne IUNG został wykonana pomocniczo, ponieważ oznaczenie WWA wykonano dla 9 składowych, a wyniki nie zostały przeliczone na 2,0% OS. Ocena zawartości WWA została również dokonana w oparciu o wytyczne zawarte w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleb oraz standardów jakości ziemi (Dz.U. nr 165, poz. 1359) dla gruntów grupy B. W wyniku analizy stwierdzono, że w 22 próbkach ze 163 pobranych na terenie powiatu polkowickiego nastąpiło przekroczenie dopuszczalnych wartości WWA. W przypadku zanieczyszczenia gleb związkami organicznymi (np. związki ropopochodne, środki ochrony roślin) wskazane jest zastosowanie: kompostu mulczu organicznego zwiększone nawożenie NPK (wieloskładnikowe nawozy mineralne zawierające azot (N), fosfor (P) i potas (K) w postaci przyswajalnej przez rośliny). Wskazane powyżej zabiegi wprowadzają do zanieczyszczonej gleby materię organiczną i stwarzają warunki do większej aktywności bakterii, grzybów i organizmów glebowych (np. dżdżownic), co w konsekwencji powoduje szybszy rozkład zanieczyszczeń organicznych. Dodatek materii organicznej poprawia również strukturę gleby oraz sorpcję zanieczyszczeń organicznych i nieorganicznych (metali ciężkich). Teren można również obsiać nasionami roślin 27/50

z przeznaczeniem na przyoranie lub kompostowanie. Zabiegi takie winny pozwolić na przywrócenie gleb do rolniczego wykorzystywania po okresie ok. 1 2 latach. 28/50

9. PODSUMOWANIE - WNIOSKI 1. Badania gleb przeprowadzone na terenie dwóch gmin powiatu polkowickiego obejmowały pobór i analizę 163 próbek glebowych. 2. Ocena wyników badań zawartości WWA, dokonana w oparciu o Rozporządzenie Ministra Środowiska, z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi dla gruntów grupy B, wykazała przekroczenie wartości dopuszczalnych stężenia w glebie WWA w 22 próbkach. Przekroczenia wartości dopuszczalnych WWA badania wykazały w niżej wymienionych obrębach: Dąbrowa (próbki nr 527, 587, 646); Komorniki (próbki nr 303, 598); Tarnówek (próbki nr 323, 327, 336, 342, 596, 597, 636): Żelazny Most (próbka nr 590); Żuków (próbki nr 357, 593); Grodziszcze (próbka nr 582); Krzydłowice (próbki nr 388, 390, 412); Proszyce (próbki nr 495, 675); Stara Rzeka (próbka nr 487); 3. Badania zanieczyszczenia gleb, wykonane na terenie dwóch gmin powiatu, wskazują na potrzebę realizacji zobowiązań określonych Ustawą z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (jednolity tekst Dz. U. z 2013 r. poz. 1232 ze zm.). Wskazanie to należy odnieść przede wszystkim do zapisów zawartych w artykule 101 w/w Ustawy. 4. Wyniki analiz gleb zestawiono również z wytycznymi opracowanymi przez Państwową Inspekcję Ochrony Środowiska oraz Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach Podstawy oceny chemicznego zanieczyszczenia gleb. Metale ciężkie, siarka i WWA. Na tej podstawie stwierdzono że: 19,6% analizowanych gleb jest mało zanieczyszczonych (II stopień zanieczyszczenia); 59,5% próbek gleb zaliczono do III stopnia zanieczyszczenia (gleby zanieczyszczone); 7,4% próbek gleb mieści się w zakresie IV stopnia zanieczyszczenia (gleby silnie zanieczyszczone); 13,5% badanych gleb jest bardzo silnie zanieczyszczonych (V stopień zanieczyszczenia); 29/50

Żadna z przebadanych próbek gleb, pod katem zawartości WWA, nie klasyfikuje się do 0 i I stopnia zanieczyszczenia (nie zanieczyszczone o zawartości naturalnej i podwyższonej). 5. Analizując lokalizację punktów poboru gleb, zauważono że 18 punktów z 22, w których stwierdzono przekroczenia wartości WWA, położonych jest w sąsiedztwie dróg. Punkty nr 527, 412, 646, 636 pobrano w rejonie zabudowy wiejskiej. Jedynie punkt nr 487 zlokalizowany jest w oddaleniu od infrastruktury dróg oraz zabudowań mieszkalnych i gospodarskich. 6. Zgodnie z art. 9 Ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz. U. Nr 75, poz. 493 z późn. zm.), w przypadku wystąpienia bezpośredniego zagrożenia szkodą w środowisku podmiot korzystający za środowiska jest obowiązany niezwłocznie podjąć działania zapobiegawcze i/lub naprawcze. Podmiot korzystający ze środowiska winien dołożyć wszelkich starań aby przywrócić zanieczyszczone gleby do stanu pierwotnego czyli doprowadzić do osiągnięcia standardów jakości gleby i standardów jakości ziemi dla danej grupy. 7. Jeżeli zagrożenie szkodą nie zostanie zażegnane istnieje konieczność zgłoszenia szkody w środowisku zgodnie z art. 11 Ustawy Szkodowej oraz złożenia wniosku o uzgodnienie warunków przeprowadzenia działań naprawczych zgodnie z art. 13 ust. 2 ww. ustawy. 30/50

10. LITERATURA 1. Bieszczad S, Sobota J. i inni: Zagrożenia, ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczo rolniczego. Wrocław 1999. 2. Dobre praktyki w produkcji rolniczej, K(15/1), IUNG Puławy 1998. 3. Gołda T.: Rekultywacja. Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne AGH, Kraków 2005. 4. Ilnicki P.: Polskie rolnictwo a ochrona środowiska. Poznań 2004. 5. Kabata Pendias A. i inni; Podstawy oceny chemicznego zanieczyszczenia gleb. Metale ciężkie, siarka i WWA. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Warszawa 1995. 6. Kabata Pendias A., Pendias H.: Biogeochemia pierwiastków śladowych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. 7. Karczewska A.: Ochrona gleb i rekultywacja terenów zdegradowanych. Uniwersytet Przyrodniczy, Wrocław 2008. 8. Kondracki J.: Mezoregiony Fizyczno-Geograficzne. PWN, Warszawa 1994. 9. Kutkowska B., Więckowicz Z., Małek E.: Wojewódzki program rozwoju sektora rolnospożywczego, Wrocław 2002. 10. Maciak F.: Ochrona i rekultywacja środowiska. SGGW, Warszawa 2003. 11. Maliszewska Kordybach B.: Trwałość wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w glebie. Wyd. IUNG, H(4), Puławy 1993. 12. Ministerstwo Środowiska. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 roku w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dz. U. Nr 165, poz. 1359 13. Ochrona środowiska biuletyn 2002-2004, KGHM Polska Miedź S.A. 14. Paluch J., Pulikowski K., Trybała M.: Ochrona wód i gleb. Wrocław 2001 15. Rusinowski Z.: Geologia Złóż. Wyd. Geologiczne, Warszawa 1973. 16. Siuta J.: Gleba diagnozowanie stanu i zagrożenia. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 1995. 17. Stuczyński T. Grzegorz Siebielec, B. Maliszewska-Kordybach, B. Smreczak, L. Gawrysiak. Wyznaczenie obszarów na których przekroczone są standardy jakości gleb. Biblioteka Monitoringu Środowiska, 2004. 31/50

18. Stuczyński T. i inni: Stan i zmiany właściwości gleb użytkowanych rolniczo w województwie dolnośląskim w latach 2000 2005, Puławy Wrocław 2007r. 19. Terelak, H., Stuczyński T., Piotrowska M.: Heavy metals in agricultural soils in Poland. Pol. J. Soil Sci. 30:35 42. 20. Turski R., Baran S.: Degradacja, ochrona i rekultywacja gleb. Wyd. AR, Lublin 1995. 21. Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz. U. Nr 75, poz. 493 z późn. zm.). 32/50

11. ZAŁĄCZNIKI 1. Zestaw 1. - Lokalizacja punktów poboru próbek glebowych, współrzędne geograficzne. 2. Zestaw 2. - Wyniki oznaczeń składu granulometrycznego gleb 3. Zestaw 3. - Zawartość WWA w glebach. 4. Mapa lokalizacji punktów poboru prób. 5. Mapa zawartości Suma wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA). 6. Kopia Certyfikatu Akredytacji nr AB 1232 wydanego przez Polskie Centrum Akredytacji. 33/50

Zestaw 1. - Lokalizacja punktów poboru próbek glebowych, współrzędne geograficzne Powiat/Gmina/Obręb Próbka N E Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodowiec Próbka nr 360 51 32'45,6'' 16 10'44,4'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodowiec Próbka nr 362 51 33'03,6'' 16 10'19,2'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodowiec Próbka nr 363 51 32'42,0'' 16 10'19,2'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodowiec Próbka nr 365 51 32'59,7'' 16 10'19,3'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodowiec Próbka nr 369 51 32'40,7'' 16 10'28,8'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodowiec Próbka nr 371 51 32'40,5'' 16 09'43,9'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodowiec Próbka nr 372 51 32'30,0'' 16 09'45,6'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodowiec Próbka nr 373 51 32'30,1'' 16 10'07,3'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodowiec Próbka nr 375 51 32'32,3'' 16 10'27,8'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodowiec Próbka nr 376 51 32'42,2'' 16 11'04,0'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodowiec Próbka nr 379 51 33'02,5'' 16 10'42,4'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodowiec Próbka nr 584 51 32'37,0'' 16 09'32,4'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodowiec Próbka nr 654 51 32'47,2'' 16 10'34,9'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodowiec Próbka nr 656 51 32'40,3'' 16 10'07,4'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodziszcze Próbka nr 556 51 33'07,3'' 16 10'29,1'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodziszcze Próbka nr 558 51 33'04,4'' 16 11'22,3'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodziszcze Próbka nr 559 51 33'01,2'' 16 11'33,0'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodziszcze Próbka nr 563 51 33'16,8'' 16 12'02,4'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodziszcze Próbka nr 564 51 33'13,0'' 16 12'12,8'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodziszcze Próbka nr 566 51 33'03,2'' 16 12'16,9'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodziszcze Próbka nr 567 51 33'10,1'' 16 12'21,0'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodziszcze Próbka nr 569 51 33'17,6'' 16 12'20,4'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodziszcze Próbka nr 570 51 33'04,3'' 16 12'26,2'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodziszcze Próbka nr 572 51 33'05,2'' 16 13'01,5'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodziszcze Próbka nr 573 51 33'10,5'' 16 13'06,4'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodziszcze Próbka nr 574 51 33'09,0'' 16 13'13,9'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodziszcze Próbka nr 581 51 33'04,8'' 16 13'00,7'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Grodziszcze Próbka nr 582 51 33'08,7'' 16 12'12,9'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Krzydłowice Próbka nr 380 51 33'54,0'' 16 13'12,0'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Krzydłowice Próbka nr 381 51 33'32,4'' 16 13'12,0'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Krzydłowice Próbka nr 383 51 32'49,2'' 16 13'58,8'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Krzydłowice Próbka nr 385 51 32'36,2'' 16 14'35,0'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Krzydłowice Próbka nr 387 51 33'07,2'' 16 12'36,0'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Krzydłowice Próbka nr 388 51 33'01,8'' 16 13'11,3'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Krzydłowice Próbka nr 390 51 32'06,6'' 16 14'02,1'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Krzydłowice Próbka nr 391 51 33'14,4'' 16 10'58,8'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Krzydłowice Próbka nr 394 51 33'14,4'' 16 13'44,4'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Krzydłowice Próbka nr 396 51 33'32,4'' 16 12'21,6'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Krzydłowice Próbka nr 397 51 32'45,6'' 16 12'03,6'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Krzydłowice Próbka nr 402 51 33'14,6'' 16 13'37,8'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Krzydłowice Próbka nr 403 51 33'38,9'' 16 13'23,8'' Powiat Polkowice, Gmina Grębocice, Obręb Krzydłowice Próbka nr 404 51 33'50,6'' 16 12'59,7'' 34/50