WYZNACZENIE ZASIĘGU TERYTORIALNEGO ZANIECZYSZCZENIA GLEB I ROŚLIN NA OBSZARACH UŻYTKOWANYCH ROLNICZO NA TERENIE TRZECH GMIN POWIATU GŁOGOWSKIEGO

Transkrypt

1 WYZNACZENIE ZASIĘGU TERYTORIALNEGO ZANIECZYSZCZENIA GLEB I ROŚLIN NA OBSZARACH UŻYTKOWANYCH ROLNICZO NA TERENIE TRZECH GMIN POWIATU GŁOGOWSKIEGO Wykonawca: SGS EKO-PROJEKT Sp. z o.o. dr hab. Tomasz Stuczyński mgr inż. Konrad Ratowski mgr inż. Wiesław Polak Nadzór: dr Maciej Dębowski Opracowanie zostało zrealizowane ze środków Terenowego Funduszu Ochrony Gruntów Rolnych Województwa Dolnośląskiego Pszczyna, 2011r 1

2 SPIS TREŚCI 1. WSTĘP CEL I ZAKRES BADAŃ OPRACOWANIA OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POWIATU Położenie geograficzno geologiczne Klimat Użytkowanie terenu CHARAKTERYSTYKA GLEB Typy gleb Bonitacja gleb Kompleksy przydatności rolniczej Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Skład granulometryczny kategoria agronomiczna gleb (KAG) Odczyn badanych gleb Charakterystyka zawartości materii organicznej POBÓR PRÓB DO BADAŃ ZAKRES ANALITYCZNY I METODYKA BADAŃ Opis sposobu szacowania niepewności metody WYNIKI BADAŃ GLEB ORAZ ZIARNA ZBÓŻ OZIMYCH Ocena zanieczyszczenia gleb Kryteria oceny zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi Zawartość miedzi całkowitej (Cu) Zawartość ołowiu całkowitego (Pb) Zawartość kadmu całkowitego (Cd) Zawartość arsenu całkowitego (As) Ocena zanieczyszczenia ziarna zbóż ozimych Kryteria oceny zanieczyszczenia ziarna zbóż ozimych metalami ciężkimi Biologiczna rola metali śladowych dla roślin

3 Ocena zawartości metali ciężkich w ziarnie jęczmienia Ocena zawartości metali ciężkich w ziarnie pszenicy Ocena zawartości metali ciężkich w ziarnie pszenżyta Ocena zawartości metali ciężkich w ziarnie żyta Ocena zanieczyszczenia ołowiem 10 zbiorczych próbek ziarna z terenu upraw ZALEŻNOŚCI PRZESTRZENNE WYNIKÓW BADAŃ Ocena wyników badań gleb powiatu głogowskiego Ocena wyników badań ziarna zbóż powiatu głogowskiego KIERUNKI OPTYMALIZACJI DECYZJI MAJĄCYCH NA CELU MINIMALIZACJĘ SKUTKÓW ZANIECZYSZCZEŃ WYKAZ DZIAŁEK O PRZEKROCZONYCH STANDARDACH JAKOŚCI GLEB LUB ZIARNA ZBÓŻ PODSUMOWANIE I WNIOSKI LITERATURA ZAŁĄCZNIKI

4 1. WSTĘP Gleba jest jednym z głównych elementów środowiska przyrodniczego. Stanowi ona podstawowe ogniwo w obiegu pierwiastków chemicznych w przyrodzie, a zarazem podstawowy element w łańcuchu troficznym gleba roślina człowiek. W warunkach naturalnych gleba pełni rolę buforującą i chroni przed nadmiernym przemieszczaniem się związków i substancji pochodzenia antropogenicznego do wód gruntowych i roślin. Gleba jest źródłem składników mineralnych, które obok energii słonecznej, wody i powietrza warunkują rozwój życia, zwłaszcza w ekosystemach lądowych. W wyniku urbanizacji, rozwoju przemysłu, motoryzacji, a także rolnictwa, człowiek doprowadził do zachwiania naturalnego obiegu pierwiastków w przyrodzie. Gleba, jako jeden z elementów biosfery była i jest narażona na chemiczną degradację związaną z dopływem kontaminantów lub ubytkiem składników naturalnie w niej występujących. Wszelkie zmiany w składzie chemicznym gleb, spowodowane zanieczyszczeniem środowiska przyrodniczego, zmieniają właściwości biologiczno chemiczne i ograniczają filtrujące i buforujące działanie gleb. Zmiany w składzie chemicznym gleby oddziaływują bezpośrednio na rośliny, a pośrednio na człowieka i zwierzęta. Szczególnie niebezpieczne są zmiany w zawartości pierwiastków śladowych (zwanych powszechnie metalami ciężkimi), ponieważ organizmy reagują zarówno na ich niedobór jak i nadmiar oraz zmiany ich wzajemnych proporcji. Każda gleba, obok układu czynników takich jak skała macierzysta, czas lub kierunek procesu glebotwórczego, podlega ciągłym modyfikacjom, w tym i antropogenicznym. Gleba powinna, więc stanowić przedmiot szczególnej ochrony, a kierunki i rozmiary zmian zachodzących w środowisku glebowym powinny być poddawane stałemu badaniu (monitorowaniu). Podstawową funkcją każdej gleby jest produkowanie odpowiedniej ilości biomasy o pożądanej jakości. W warunkach naturalnych wzrost, rozwój i plon roślin limitowane są wieloma czynnikami, które można przedstawić w układzie gleba klimat roślina. Czynniki te wzajemnie na siebie oddziaływają, zgodnie z prawami przyrody. Kiedy do wspomnianych 4

5 czynników przyrodniczych dołącza się działalność człowieka, dochodzi do przekształceń środowiska naturalnego, które mogą prowadzić do jego degradacji. O stopniu zanieczyszczenia gleb decyduje nie tylko dawka i właściwości chemicznych substancji zanieczyszczających, ale również fizykochemiczne cechy pokrywy glebowej. Jak z powyższych rozważań wynika gleba stanowi wyjątkowo skomplikowany twór charakteryzujący się określonym układem właściwości, które to właściwości mogą być w mniejszym lub większym stopniu w zależności od zdolności buforowych gleby, modyfikowane działalnością gospodarczą człowieka. Zakres i rozmiary tych zmian powinny być okresowo badane. Badania zrealizowane w ramach niniejszego zadania, na terenie 3 gmin powiatu głogowskiego (miasto i gmina Głogów, gmina Kotla, Gmina Żukowice), były ukierunkowane na weryfikację i poszerzenie wiedzy na temat rozmieszczenia wybranych metali śladowych w glebach użytków rolnych i ziarnie zbóż. Podstawą badań była umowa nr OŚ.6018/1/2010, zawarta w dniu r. pomiędzy Powiatem Głogowskim, ul. Sikorskiego 21, Głogów, a SGS Eko-Projekt Sp. z o.o., Pszczyna, ul. Cieszyńska 52A. 2. CEL I ZAKRES BADAŃ OPRACOWANIA Zasadniczym celem niniejszego opracowania było ustalenie aktualnego poziomu zawartości metali ciężkich w gruntach ornych i użytkach zielonych oraz ziarnie zbóż ozimych w obszarze powiatu głogowskiego. Zgodnie z przyjętą metodyką lokalizacji punktów badań, określoną w specyfikacji, próbki glebowe pobrano do badań w 37 obrębach miejscowościach, położonych na terenie 3 gmin powiatu głogowskiego. Próbki ziarna zbóż ozimych pobrano w 35 obrębach, położonych na terenie 3 gmin powiatu głogowskiego. W trakcie realizacji badań w Dolnie Odry część gruntów uległa zalaniu bądź podtopieniu. Na niektórych powierzchniach pierwotnie przewidzianych do badań wody powodziowe naniosły osady mineralne. Wymagało to wprowadzenia zmian lokalizacji niektórych miejsc próbkobrania, po uzgodnieniu z Zamawiającym. W konsekwencji na 5

6 obszarze obrębu Brzeg Głogowski zrezygnowano z poboru prób glebowych w 4 punktach ze świeżą depozycją osadów. Ze względu na lokalizację upraw zbóż, przestrzegając zasad rozmieszczenia punktów wytypowanych do badań w specyfikacji, zmieniono lokalizację poboru 123 próbek glebowych - zakres przesunięcia wahał się maksymalnie do 171 m od punktu centralnego, pierwotnie przyporządkowanego dla danej próbki. Wykaz zmian został zawarty w zestawie 2. Zmiany lokalizacji miejsc próbkobrania w związku z powodzią uzasadniało stworzenie nowej numeracji punktów. Tabela 1. Ilościowa i analityczna lokalizacja pobranych próbek glebowych oraz ziarna zbóż ozimych Ilość Cd, As dla Pb dla próbek Cd dla próbek Cu, Pb dla Obręb/Powiat próbek próbek ziarna zbóż ziarna zbóż próbek gleby ogółem glebowych ozimych ozimych Cu, As dla próbek ziarna zbóż ozimych Obręb Brzeg Głogowski\G. Żukowice Obręb Bukwica\G. Żukowice Obręb Czerna\G. Żukowice Obręb Dankowice\G. Żukowice Obręb Dobrzejowice\G. Żukowice Obręb Domaniowice\G. Żukowice Obręb Kamiona\G. Żukowice Obręb Kłoda\G. Żukowice Obręb Kromolin\G. Żukowice Obręb Nielubia\G. Żukowice Obręb Słone\G. Żukowice Obręb Zabłocie\G. Żukowice Obręb Żukowice\G. Żukowice Obręb Ceber\G. Kotla Obręb Chociemyśl\G. Kotla Obręb Głogówko\G. Kotla Obręb Grochowice\G. Kotla Obręb Kotla\G. Kotla Obręb Kozie Doły\G. Kotla Obręb Krzekotówek\G. Kotla Obręb Kulów\G. Kotla Obręb Moszowice\G. Kotla Obręb Skidniów\G. Kotla Obręb Sobczyce\G. Kotla Obręb Zabiele\G. Kotla Obręb Borek-Zabornia\G. Głogów Obręb Grodziec Mały\G. Głogów Obręb Klucze\G. Głogów Obręb Krzekotów\G. Głogów Obręb Przedmoście\G. Głogów Obręb Ruszowice\G. Głogów Obręb Serby\G. Głogów Obręb Serby Stare\G. Głogów Obręb Szczyglice\G. Głogów Obręb Turów\G. Głogów Obręb Wilków\G. Głogów Obręb Wróblin Głogowski\G. Głogów 3 3 Powiat* *suma określona na podstawie danych z obszarów badawczych 3 gmin Zgodnie z przedmiotem zamówienia wykonane badania obejmowały: ustalenie poziomu zawartości metali ciężkich w glebach użytkowanych rolniczo w wytypowanych metodycznie obrębach, 6

7 parametrów: ustalenie poziomu zawartości metali ciężkich w ziarnach zbóż ozimych w wytypowanych metodycznie obrębach, syntetyczną charakterystykę badanych gleb pod względem typu gleb, bonitacji, kompleksów przydatności rolniczej oraz wskaźnika waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej, przedstawienia graficznego oraz tabelarycznego uzyskanych wyników badań gruntów użytkowanych rolniczo oraz ziarna zbóż ozimych, opracowanie wniosków i zaleceń ustosunkowujących się do zapisów w obowiązujących aktach prawnych, wskazujących na optymalne decyzje, niezbędne dla ograniczenia ryzyka nadmiernej akumulacji niektórych metali śladowych w ziarnie zbóż. W ramach przeprowadzonych badań wykonano oznaczenia następujących zawartość całkowitych form metali ciężkich w glebach użytkowanych rolniczo (Cu, Pb) w 911 próbkach glebowych, zawartość całkowitych form metali ciężkich w glebach użytkowanych rolniczo (As, Cd) w 307 próbkach glebowych, zawartość całkowitych form metali ciężkich w ziarnach zbóż ozimych (Pb) w 317 próbkach ziarna, zawartość całkowitych form metali ciężkich w ziarnach zbóż ozimych (Cd) w 307 próbkach ziarna, zawartość całkowitych form metali ciężkich w ziarnach zbóż ozimych (Cu, As) w 109 próbkach ziarna, oznaczenie zawartości suchej masy w 911 próbkach glebowych, oznaczenie odczynu ph, składu granulometrycznego i zawartości próchnicy w 911 próbkach glebowych. Pobór i analiza laboratoryjna próbek gleb oraz ziarna zbóż ozimych zostało przeprowadzone przez akredytowane laboratorium SGS Eko-Projekt posiadające akredytację w rozumieniu ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności (Dz. U. z 2004 r. Nr 204, poz. 2087, z późn. zm.). 7

8 Ze względu na brak w umowie wymogu badań odczynu, próchnicy oraz składu granulometrycznego, w celu wykonania oceny zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi wg kryteriów IUNG, dodatkowo wykonano oznaczenia tych parametrów. Wyniki badań opracowano w postaci map cyfrowych korzystając z oprogramowania ArcGIS firmy ESRI. 3. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POWIATU 3.1. Położenie geograficzno geologiczne Powiat głogowski położony jest w północnej części województwa dolnośląskiego. Powierzchnia powiatu wynosi 443 km 2, co stanowi 2,2% powierzchni województwa dolnośląskiego. W skład powiatu wchodzi 6 jednostek administracyjnych: Miasto Głogów, Gmina Głogów, Gmina Jerzmanowa, Gmina Kotla, Gmina Pęcław, Gmina Żukowice. Pod względem geologicznym obszar powiatu należy do monokliny przedsudeckiej. Obszar południowy powiatu charakteryzuje się intensywnymi zaburzeniami glaciotektonicznymi, przejawiających się pod postacią przemieszczeń utworów różnego typu oraz obecnością fragmentów osadów trzeciorzędowych. Powiat głogowski przecina rzeka Odra. Większymi ciekami poza Odrą na terenie powiatu głogowskiego są rzeki Dalkówka, Serbska Struga, kanał Wschodni, kanał Głogowski oraz Rudna. Obszar ten zarządzany jest przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu. Pod względem hydrogeologicznym obszar powiatu głogowskiego leży w zasięgu 3 Jednolitych Części Wód Podziemnych (JCWPd) nr: JCWPd 69, JCWPd 77 oraz JCWPd 78. Występują tutaj dwa główne poziomy wodonośne - czwartorzędowy oraz trzeciorzędowy. Poziom czwartorzędowy charakteryzuje się dwoma poziomami wodonośnymi głównie na obszarze wysoczyzny. Poziom trzeciorzędowy posiada od dwóch do trzech poziomów 8

9 wodonośnych o grubym poziomie izolacyjnym z utworami czwartorzędowymi. Nie występuje łączność hydrauliczna pomiędzy oboma poziomami wodonośnymi. W strategii rozwoju obszarów wiejskich województwa dolnośląskiego wszystkie gminy powiatu głogowskiego zakwalifikowane zostały do regionu IV rolniczo - przemysłowego. Cele szczegółowe dla rozwoju regionu IV zakładają przekształcenie struktury agrarnej, likwidację monokultury przemysłowej, poprzez rozwój funkcji pozarolniczych, niezwiązanych z wydobyciem i przetwórstwem miedzi oraz funkcji obsługi kompleksu gospodarki żywnościowej, poprawę stanu środowiska przyrodniczego Klimat Warunki termiczne powiatu głogowskiego są mało zróżnicowanie. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 8,9⁰C. Najwyższą średnią temperaturę miesięczną odnotowuje się w lipcu i wynosi ona 18⁰C. Najniższa średnia temperatura miesięczna występuje w lutym i wynosi -1,9⁰C. Najwyższe opady występują w okresie lipca (76 mm). Roczny opad w powiecie to 556 mm. Okres wegetacyjny trwa 216 dni. Rozpoczyna się ok. 30 marca i kończy ok. 10 listopada. Wiatry najczęściej wieją z kierunku południowo-zachodniego (25,7%) oraz zachodniego (12,7%). Cisza w powiewach wiatru trwa przeciętnie 30,3% roku Użytkowanie terenu W powiecie głogowskim grunty orne zajmują powierzchnię ha, co stanowi 53,26% w skali powierzchni powiatu. Łąki stanowią 5,85%, pastwiska 3,19%, natomiast sady 0,26%. Poniższa tabela przedstawia powierzchnie użytków rolnych w gminach powiatu głogowskiego. Tabela 2. Powierzchnia użytków rolnych w skali gmin Gmina/Powiat Grunty orne Sady Łąki Pastwiska Razem -ha- -ha- -ha- -ha- -ha- Miasto Głogów Gmina Głogów Gmina Jerzmanowa Gmina Kotla Gmina Pęcław Gmina Żukowice Powiat Źródło - Dane GUS, 2007r. 9

10 % Miasto Głogów Gmina Głogów Gmina Jerzmanowa Gmina Kotla Gmina Pęcław Gmina Żukowice Powiat Grunty orne Sady Łąki Pastwiska Wykres 1. Udział % powierzchni użytków rolnych 4. CHARAKTERYSTYKA GLEB Gleba jest układem czterofazowym, złożonym z fazy stałej, płynnej i gazowej oraz bioty. Jest ożywionym tworem przyrody, mającym zdolność produkcji biomasy, w którym zachodzą ciągłe procesy rozkładu i syntezy związków mineralnych i organicznych oraz ich przemieszczanie i akumulacja. Gleba jest integralnym składnikiem wszystkich ekosystemów lądowych i niektórych wodnych podlegających stałej ewolucji. W procesie rozwoju następuje zróżnicowanie gleby na określone poziomy genetyczne. Rodzaj, układ i właściwości poziomów genetycznych są wynikiem minionych i współczesnych procesów glebotwórczych przebiegających w określonych warunkach środowiska przyrodniczego. Zespół poziomów genetycznych tworzy daną glebę. Morfologia i właściwości poziomów genetycznych stanowią jedno z podstawowych kryteriów jej podziału. Gleba jest podstawowym elementem gospodarstwa wiejskiego. Charakterystykę gleb powiatu głogowskiego dokonano biorąc pod uwagę następujące kryteria: typy gleb, bonitacyjną klasyfikację gleb, 10

11 kompleksy przydatności rolniczej gleb, waloryzację rolniczej przestrzeni produkcyjnej, skład granulometryczny gleb, odczyn ph gleby, zawartość materii organicznej Typy gleb Na przebieg procesów kształtowania gleb i ich stadium rozwojowe mają wpływ przede wszystkim takie czynniki jak: skała macierzysta, warunki klimatyczne, warunki wodne, rzeźba terenu, szata roślinna, działalność człowieka. Efektem działalności tych procesów (czynników) jest kształtowanie i powstanie różnych typów gleb. Typ gleby obejmuje gleby o takim samym układzie poziomów genetycznych, zbliżonych właściwościach chemicznych i fizyko-chemicznych, jednakowym rodzaju wietrzenia, przemieszczaniu się i osadzaniu składników oraz o podobnym typie próchnicy. W naturalnym rozwoju gleb, typ stanowi względnie trwałą fazę jej ewolucji. W obszarach gmin powiatu głogowskiego, wykazano niżej wymienione udziały poszczególnych typów gleb oraz procentowy udział poszczególnych typów gleb powiatu głogowskiego (tabela 3). 11

12 Tabela 3. Typy gleb Gmina/Powiat Bielicowe i pseudobielicowe Brunatne Typy gleb - % udział typów gleb powiatu głogowskiego Czarne ziemie Mady Mady glejowe Glejowe Murszowe Torfowe Mułowotorfowe i torfowomułowe Gmina Głogów 1,28 11,58 11,04 74,59 1,39 0,02 0,10 Miasto Głogów 2,09 19,33 36,47 38,62 1,30 0,05 2,13 Gmina Jerzmanowa 5,14 79,70 12,53 0,00 0,00 0,06 2,32 0,03 0,23 Gmina Kotla 9,97 16,00 1,46 63,64 3,64 0,32 3,99 0,19 0,79 Gmina Pęcław 0,00 0,00 0,00 96,03 3,46 0,20 0,31 0,00 0,00 Gmina Żukowice 5,69 65,15 22,06 6,54 0,14 0,12 0,26 0,00 0,04 Powiat 4,42 35,35 7,94 48,70 1,64 0,32 1,34 0,05 0,24 Typologicznie na obszarze powiatu głogowskiego dominują gleby brunatne oraz mady, których obecność jest związana z osadami naniesionymi przez rzekę Odrę. Wykres 2. Udział % typów gleb 4.2. Bonitacja gleb Pod pojęciem bonitacji rozumiemy podział gleb na podstawie ich cech jakościowych, decydujących o wartości użytkowo-rolniczej. Bonitacja gleb przeprowadzana jest w celu zakładania jednolitej ewidencji gruntów rolnych, będącej podstawą do określania wymiaru podatku rolnego, scalania gruntów oraz racjonalnego ich wykorzystania na cele nierolnicze. 12

13 W obrębie gleb gruntów ornych wydzielono 9 klas bonitacyjnych, które oznaczono symbolami: I, II, IIIa, IIIb, IVa, IVb, V, VI, VIZ. Klasy IIIa i IIIb oraz IVa i IVb nie należy traktować jako podklasy, ale jako odrębne, samodzielne klasy. Wśród gleb trwałych użytków zielonych, wyróżnia się 7 klas bonitacyjnych I, II, III, IV, V, VI i VIZ. Na gruntach ornych i użytkach zielonych powiatu głogowskiego udział procentowy poszczególnych klas bonitacyjnych zestawiono w tabeli 4. Tabela 4. Klasy bonitacyjne gleb grunty orne oraz użytki zielone Klasy bonitacyjne grunty orne oraz użytki zielone -%- Gmina/Powiat Grunty orne Użytki zielone I II IIIa + IIIb IVa + IVb V VI I + II III+IV V+VI Gmina Głogów 1,37 8,42 35,69 29,87 13,99 10,65 0,38 57,38 42,25 Miasto Głogów 6,96 7,19 55,55 9,57 12,68 8,04 0,82 71,43 27,75 Gmina Jerzmanowa 0,50 4,58 37,42 28,81 20,84 7,85 2,71 58,20 39,10 Gmina Kotla 0,00 0,03 28,41 42,62 18,67 10,26 0,10 54,47 45,44 Gmina Pęcław 0,00 0,19 43,47 47,20 7,18 1,95 2,04 57,13 40,82 Gmina Żukowice 3,36 24,24 50,38 14,64 4,60 2,78 13,46 66,72 19,82 Powiat 1,54 7,86 40,01 30,67 12,97 6,95 2,23 59,31 38,46 Najlepsze warunki wykazuje gmina Żukowice. Duży udział w skali powiatu stanowią gleby orne średnio dobre (klasa IIIa + IIIb). Sprzyja to rozwojowi rolnictwa szczególnie w gminie Żukowice, gminie Pęcław oraz mieście Głogów. Pod względem użytków zielonych dominuje klasa bonitacyjna III oraz IV. Wykres 3. Udział % klas bonitacyjnych gleb 13

14 4.3. Kompleksy przydatności rolniczej Kompleksami przydatności rolniczej gleb nazywa się zespoły różnych jednostek taksonomicznych, które wskazują zbliżone właściwości rolnicze i mogą być podobnie użytkowane, na których udają się najlepiej określone grupy roślin uprawnych. Nazwy kompleksów gleb ornych pochodzą od nazw gatunków zbóż pszenicy ozimej i żyta, w odniesieniu do gleb terenów równinnych oraz dodatkowo owsa w odniesieniu do gleb terenów górskich. zielonych. Kompleksy przydatności rolniczej wydzielono, biorąc pod uwagę następujące kryteria: charakter i właściwości samej gleby (typ, podtyp, rodzaj, gatunek, właściwości fizyko-chemiczne, stopień kultury), warunki klimatyczne i agroekologiczne gleb, sytuację geomorfologiczną gleby (położenie w rzeźbie terenu), stosunki wilgotnościowe gleby, przydatność gleb pod użytki rolnicze. Kompleksy przydatności rolniczej ustalono oddzielnie dla gleb ornych i użytków W oparciu o powyższe kryteria, wśród gruntów ornych wydzielono 14 kompleksów przydatności rolniczej: zielonych: 9 na ternach nizinnych i wyżynnych, 4 na terenach górskich, 1 na obu w/w obszarach (gleby orne przydatne pod użytki zielone). Na podstawie kryteriów przydatności rolniczej wydzielono 3 kompleksy użytków 1z kompleks użytków zielonych bardzo dobrych i dobrych, 2z kompleks użytków zielonych średnich, 3z kompleks użytków zielonych słabych i bardzo słabych. Na gruntach ornych i na użytkach zielonych powiatu głogowskiego udział poszczególnych kompleksów rolniczej przydatności gleb przedstawiono w tabeli 5. 14

15 Uwaga na gruntach ornych powiatu badania gleboznawcze wykazały występowanie 9 kompleksów (1,2,3,4,5, 6, 7, 8, 9), a na użytkach zielonych 3 kompleksów (1z, 2z i 3z). Tabela 5. Procentowy udział kompleksów rolniczej przydatności gleb grunty orne oraz użytki zielone Kompleksy użytków Kompleksy gruntów ornych* Gmina/Powiat zielonych* z 2z 3z Gmina Głogów 9,02 22,65 5,33 7,43 20,79 14,54 8,50 11,68 0,05 1,95 71,33 26,72 Miasto Głogów 12,22 38,21 0,74 13,41 9,90 14,64 8,09 2,78 0,00 0,40 75,66 23,94 Gmina Jerzmanowa 7,20 25,77 5,57 15,51 13,81 21,06 7,67 2,65 0,75 4,10 66,21 29,69 Gmina Kotla 0,00 16,01 0,02 10,18 23,84 13,64 10,93 21,50 3,87 1,95 52,44 45,60 Gmina Pęcław 0,00 24,02 0,17 5,64 31,26 10,26 1,32 27,32 0,00 4,66 63,43 31,91 Gmina Żukowice 21,83 39,70 5,48 9,35 11,63 5,19 2,61 3,93 0,26 16,15 73,33 10,52 Powiat 8,42 26,53 3,07 10,02 19,11 12,67 6,76 12,37 1,05 4,12 65,77 30, pszenny bardzo dobry; 2 - pszenny dobry; 3 - pszenny wadliwy; 4 - żytni bardzo dobry; 5 - żytni dobry; 6 - żytni słaby; 7 - żytni bardzo słaby; 8 - żbożowo-pastewny mocny; 9 - zbożowo-pastewny słaby, 1z - bardzo dobry; 2z - średni; 3z - słaby i bardzo słaby. Największy odsetek gleb o najlepszych właściwościach uprawnych (głębokim poziomem próchnicznym, przepuszczalne, zasobne w składniki pokarmowe, o uregulowanym odczynie, dobrej strukturze i optymalnych stosunkach wodnych) znaleźć można w gminie Żukowice, gminie Jerzmanowa oraz mieście Głogów. W gminach tych występują gleby z głębokim poziomem próchnicznym, przepuszczalne, zasobne w składniki pokarmowe, o uregulowanym odczynie, dobrej strukturze i optymalnych stosunkach wodnych. Na nich uzyskuje się wysokie plony wszystkich roślin, w tym zwłaszcza o dużych wymaganiach siedliskowych. Cały obszar powiatu charakteryzuje się natomiast zbliżonym stanem pod względem jakości użytków zielonych. Przeważająca ich część zaliczona jest do (kompleksu 2z) III lub IV klasy bonitacyjnej. Zalicza się tutaj użytki zielone na glebach mineralnych i mułowotorfowych, jak również na glebach torfowych i murszowych o nieuregulowanych stosunkach wodnych. Wszystkie gleby tego kompleksu zaliczane są do III bądź IV klasy bonitacyjnej. 15

16 Wykres 4. Udział % kompleksów rolniczej przydatności gleb 4.4. Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Do oceny warunków przyrodniczych rolniczej przestrzeni produkcyjnej, wykorzystuje się wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (WWRPP). WWRPP ma charakter kompleksowy, syntetycznie ujmujący wpływ jakości i przydatności gleb na warunki plonowania, a także wpływ innych czynników, częściowo już uwzględnionych w wycenie jakości gleb, takich jak: klimat, warunki wodne i rzeźba terenu. Wymienionym parametrom podporządkowano wagi liczbowe, odpowiadające względnemu ich oddziaływaniu na jakość siedliska oraz plonowanie roślin. Przedziały wartości WWRPP i jego składowych zamieszczono w tabeli 6. Tabela 6. Przedziały wartości WWRPP i wskaźników cząstkowych Wskaźnik cząstkowy Zakres punktów Jakość i przydatność rolnicza gleb Agroklimat 1 15 Rzeźba terenu 0 5 Warunki wodne 0,5 5 Razem WWRPP 19,5 120 Maksymalna, teoretyczna wartość wskaźnika waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej wynosi 120 punktów, jednak w rzeczywistości wartość WWRPP w Polsce mieści się w przedziale od 31 do 111 punktów. 16

17 Średni ogólny wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej dla województwa dolnośląskiego wynosi 73,2 pkt. i jest o 10% wyższy od średniego wskaźnika dla kraju. Syntetyczny wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej dla powiatu głogowskiego wynosi 74,7 pkt. Skalę zróżnicowania potencjału produkcji rolniczej, odzwierciedloną wskaźnikiem WWRPP oraz wskaźnikami cząstkowymi tego wskaźnika, odniesioną dla gmin powiatu głogowskiego, zestawiono w tabeli 7. Tabela 7. Ogólny wskaźnik i wskaźniki cząstkowe rolniczej przestrzeni produkcyjnej Wskaźniki cząstkowe Jakości i Gmina/Powiat Warunków przydatności Agroklimatu Rzeźby terenu wodnych rolniczej gleb Ogólny wskaźnik WWRPP Gmina Głogów 56,3 13,0 4,3 3,6 77,2 Miasto Głogów 63,4 13 4,5 3,6 84,5 Gmina Jerzmanowa 56,2 12,8 3,5 3,3 75,8 Gmina Kotla 49,2 12,8 4,8 3,4 70,2 Gmina Pęcław 56,1 13,0 4,7 3,8 77,6 Gmina Żukowice 68,6 12,8 4,2 3,7 89,3 Powiat* 55,3 12,9 3,7 2,8 74,7 Źródło IUNG, PIB w Puławach, 2010r. *Źródło - opracowanie IUNG pt "Stan i zmiany właściwości gleb użytkowanych rolniczo w województwie dolnośląskim w latach " 2007r. Syntetyczny wskaźnik waloryzacji przestrzeni produkcyjnej dla powiatu głogowskiego w skali województwa dolnośląskiego wypada powyżej średniej. Wysoka jakość gleb, warunki klimatyczne oraz rzeźba terenu o małych nachyleniach sprzyja działalności rolniczej. Warunki wodne na tym terenie (wskaźnik warunków wodnych dla powiatu 2,8) są najniższe w całym województwie dolnośląskim. 17

18 4.5. Skład granulometryczny kategoria agronomiczna gleb (KAG) Skład granulometryczny gleb decyduje w dużym stopniu o fizycznych i chemicznych właściwościach gruntów, mających podstawowe znaczenie dla przebiegu procesów glebotwórczych. Skład granulometryczny gleb charakteryzuje stopień rozdrobnienia mineralnej części fazy stałej gleby na poszczególne frakcje, różniące się między sobą pod względem chemiczno-mineralogicznym. Uziarnienie gleb w głównej mierze decyduje o ich porowatości, zawartości składników mineralnych, zdolności sorpcyjnej, buforowatości, a zatem określa ich wartość użytkową. W składzie granulometrycznym gleb szczególne znaczenie ma zawartość frakcji cząstek o średnicy mniejszej od 0,02 mm (zawartość frakcji spławialnej). Udział frakcji spławialnej w uziarnieniu gleb jest obok próchnicy i odczynu jednym z zasadniczych czynników decydujących o mobilności metali ciężkich w glebach i ich pobieraniu przez rośliny. W glebach o dużej zawartości frakcji spławialnej dostępność metali dla roślin jest z reguły niższa. Zawartość frakcji spławialanej stanowi kryterium do podziału gleb na tzw. kategorie agronomiczne gleb (KAG), które uwzględnia się do oceny zawartości składników pokarmowych roślin, określając klasy zawartości. W przypadku oceny zawartości metali ciężkich KAG uwzględnia się do określenia zanieczyszczenia gleb zakwalifikowania ich do stopni zanieczyszczenia. Tabela 8. Kategorie agronomiczne gleb (KAG) Kategorie gleb % frakcji < 0,02 mm (frakcji spławialnej) I - bardzo lekkie 0 10 II - lekkie III średnie IV ciężkie > 35 Udział powierzchniowy gleb w poszczególnych kategoriach agronomicznych w gminach powiatu głogowskiego, zestawiono w tabeli 9. Udział gleb powstał w oparciu o dane archiwalne z opracowania "Stan i zmiany właściwości gleb użytkowanych rolniczo w województwie dolnośląskim w latach ". Dane te nie są wynikiem bezpośrednich badań przeprowadzonych w ramach omawianego opracowania. 18

19 Tabela 9. Udział % kategorii agronomicznych gleb (KAG) Gmina Kategorie agronomiczne gleb -% udział Bardzo lekkie Lekkie Średnie Ciężkie Gmina Głogów 10,61 20,39 52,29 16,72 Miasto Głogów 8,72 6,95 74,87 9,46 Gmina Jerzmanowa 25,01 31,28 40,54 3,18 Gmina Kotla 50,90 16,08 17,79 15,23 Gmina Pęcław 3,21 14,01 43,00 39,78 Gmina Żukowice 7,66 9,49 76,23 6,62 Powiat 22,55 17,00 44,90 15, Odczyn badanych gleb Odczyn określa wzajemny udział jonów wodorowych do wodorotlenkowych w roztworze glebowym. Odczyn gleby określany jest na podstawie symbolu ph, który oznacza ujemny logarytm dziesiętny ze stężenia jonów wodorowych (H + ). Odczyn jest bardzo ważną właściwością gleby, ponieważ decyduje o przebiegu wielu procesów glebowych oraz wpływa na kształtowanie żyzności i urodzajności gleby; odczyn w istotny sposób oddziaływuje na chemiczne, fizyczne i biologiczne właściwości gleb. Zakwaszenie gleb powodowane przez naturalne procesy przyrodnicze nie jest na tyle intensywne, by prowadzić do degradacji środowiska glebowego. Degradacja chemiczna gleb, której początkowym skutkiem jest zakwaszenie, pojawia się najczęściej wtedy, gdy przyrodnicze procesy zostaną wsparte czynnikami antropogenicznymi. Gleby kwaśne charakteryzują się niekorzystnymi właściwościami zarówno z punktu widzenia plonowania roślin, jak również zwiększonego ryzyka pobierania nadmiernych ilości metali przez rośliny. W glebach zanieczyszczonych metalami, kwaśny odczyn powoduje uruchomienie tych pierwiastków, co w konsekwencji może powodować zjawiska toksyczności w roślinach oraz gromadzenie nadmiernych, z punktu widzenia żywieniowego, ilości metali w łańcuchu pokarmowym. Ocenę odczynu gleb dokonuje się na podstawie liczb granicznych określonych polską normą PN-ISO (tabela 10). 19

20 Tabela 10. Określenie odczynu gleb zależnie od wyników pomiarów ph Odczyn Gleby ph w 1 M KCl Bardzo kwaśny < 4,5 Kwaśny 4,5 5,5 Lekko kwaśny 5,6 6,5 Obojętny 6,6 7,2 Zasadowy > 7,2 Wiele roślin uprawianych na glebach kwaśnych daje nie tylko niższe plony, ale i ich jakość jest gorsza, np. mała zawartość wapnia, fosforu, magnezu i in. Optymalna granica ph dla większości roślin uprawnych znajduje się między 5,6 a 7,8. Zbadanie wartości ph, w każdej pobranej próbie glebowej, było konieczne ze względów metodycznych. Wartość ph wykorzystana została do określenia grupy gleby AG, BG, CG (tabela 14) i jako kryterium do oceny zawartości metali ciężkich w badanych glebach (stopnie zanieczyszczenia wg IUNG). Udział procentowy powierzchni gleb w oparciu o liczby graniczne odczynu ph zawarte w tabeli 10, w gminach powiatu głogowskiego, zestawiono w tabeli 11. Udział gleb powstał w oparciu o dane archiwalne z opracowania "Stan i zmiany właściwości gleb użytkowanych rolniczo w województwie dolnośląskim w latach ". Dane te nie są wynikiem bezpośrednich badań przeprowadzonych w ramach omawianego opracowania. Tabela 11. Odczyn gleb powiatu głogowskiego Procentowy udział powierzchni przedziałów odczynu -% Gmina Bardzo kwaśny Kwaśny Lekko kwaśny Obojętny Zasadowy Gmina Głogów 19,62 28,32 22,47 12,77 16,82 Miasto Głogów 28,97 41,01 21,22 2,09 6,71 Gmina Jerzmanowa 19,53 41,39 14,49 4,80 19,79 Gmina Kotla 49,28 13,64 21,49 12,13 3,46 Gmina Pęcław 8,71 28,96 38,13 11,06 13,13 Gmina Żukowice 29,56 37,77 14,99 2,53 15,15 Powiat 28,85 28,53 22,05 8,76 11,80 Na wykresie 5 przedstawiono procentowy udział zbadanych gleb charakteryzujących się odczynem bardzo kwaśnym i kwaśnym (suma). 20

21 % Gmina Głogów Miasto Głogów Gmina Jerzmanowa Gmina Kotla Gmina Pęcław Gmina Żukowice Powiat Wykres 5. Udział gleb o odczynie bardzo kwaśnym i kwaśnym (suma) Powyższe informację wskazują na duży udział gleb zakwaszonych w powiecie głogowskim. Przejawia się to podwyższonym ryzykiem migracji metali ciężkich w głąb profilu glebowego oraz zwiększoną przyswajalnością metali przez rośliny Charakterystyka zawartości materii organicznej Na materię organiczną składa się wiele składników. Są to związki próchnicowe, nierozłożone resztki roślinne, produkty ich częściowego rozkładu, biomasa mikroorganizmów oraz związki chemiczne (celuloza, lignina, białka, tłuszcze, węglowodany). Największy udział substancji organicznych gleby stanowi próchnica. Wykazuje ona złożoną budowę oraz zróżnicowane właściwości, uzależnione od stopnia humifikacji. Powstaje w wyniku biochemicznych przemian produktów biologicznego rozkładu związków organicznych wchodzących w skład roślin oraz organizmów glebowych, które z kolei w wyniku syntezy łączą się w wielkocząsteczkowe substancje tworzące próchnice tzw. związki humusowe. Złożone interakcje zachodzące w środowisku pomiędzy czynnikami abiotycznymi, związanymi z ukształtowaniem terenu, zasobami wody, zdolnościami retencyjnymi i zasobnością gleb a składnikami biotycznymi związanymi z liczebnością i składem organizmów glebowych oraz typem zbiorowisk roślinnych decydują o ilości i jakości powstających związków próchnicowych. Spośród czynników antropogenicznych wpływ ma rodzaj użytkowania terenu, intensyfikacja rolnictwa, techniki uprawy, dobór roślin uprawnych czy poziom nawożenia organicznego. 21

22 Materia organiczna jest podstawowym wskaźnikiem jakości gleb. Decyduje o właściwościach fizykochemicznych (zdolności sorpcyjne i buforowe) oraz biologicznych. Jej wysoka zawartość zmniejsza podatność na zagęszczanie, stabilizuje strukturę, chroni przed erozją, odpowiada za funkcje związane z produkcyjnością gleb i wiązaniem dwutlenku węgla. próchnicy. Parametrem odzwierciedlającym ilość materii organicznej w glebie jest zawartość Ubytek próchnicy jest ważnym wskaźnikiem pogorszenia warunków siedliskowych oraz żyzności gleb. Intensywna uprawa, może doprowadzić do przyśpieszenia mineralizacji materii organicznej oraz uproszczenia płodozmianów. Dodatkowo ograniczone ilości resztek organicznych wchodzących w cykl przemian próchnicy, np. poprzez stosowanie w sposób dominujący roślin zbożowych, może w konsekwencji doprowadzić do spadku jej zawartości w glebie. Udział powierzchniowy gleb w poszczególnych grupach zawartości próchnicy w glebie, w gminach powiatu głogowskiego, zestawiono w tabeli 12. Udział gleb powstał w oparciu o dane archiwalne z opracowania "Stan i zmiany właściwości gleb użytkowanych rolniczo w województwie dolnośląskim w latach ". Dane te nie są wynikiem bezpośrednich badań przeprowadzonych w ramach omawianego opracowania. Udział procentowy klas zasobności w próchnicę dla powiatu głogowskiego klasyfikuje 3,29% gleb do klasy niskiej (< 1%), 31,85% gleb do klasy średniej (1-2%), 42,34% gleb do klasy wysokiej (2-3,5%) oraz 22,53% gleb do klasy bardzo wysokiej (>3,5%). Udział procentowy powierzchni gleb w poszczególnych grupach pod względem zawartości próchnicy, gmin powiatu głogowskiego, zestawiono w tabeli 12. Na wykresie 6 przedstawiono procentowy udział powierzchni gleb pod względem zawartości próchnicy. 22

23 Tabela 12. Udział % powierzchni gleb pod względem zawartości w próchnicę Gmina Udział procentowy zawartości próchnicy w glebie Gleby mineralne 0-6 % próchnicy Gleby mineralnoorganiczne 6-10 % próchnicy Gmina Głogów 87,31 12,69 Miasto Głogów 95,35 4,65 Gmina Jerzmanowa 72,59 27,41 Gmina Kotla 94,86 5,14 Gmina Pęcław 85,51 14,49 Gmina Żukowice 97,40 2,60 Powiat 89,35 10,65 Wykres 6. Udział % gleb pod względem zawartości w próchnicę 5. POBÓR PRÓB DO BADAŃ Pobór prób glebowych został dokonany w okresie od końca maja do początku lipca 2010 r. Pobór prób ziarna zbóż ozimych odbył się w okresie od lipca do początku września. Ogółem pobrano 911 próbek gleby oraz 317 próbek ziarna zbóż ozimych na terenie powiatu głogowskiego. Punkty poboru prób glebowych (pola) zostały wytypowane (wyznaczone) z uwzględnieniem niżej wymienionych uwarunkowań: miejsca lokalizacji punktów poboru zostały określone przez zamawiającego, 23

24 miejsca lokalizacji poboru ziarna zbóż ozimych wykonano w miejscach poboru gleb, w punktach nie sąsiadujących ze sobą, o odległości pomiędzy dwoma dowolnymi miejscami poboru nie mniejszej niż 700 m, próbki ziarna zbóż ozimych pobrano w okresie dojrzałości konsumpcyjnotechnologicznej, dodatkowo w miejscach poboru prób ziarna zbóż zostało pobranych 10 dodatkowych zbiorczych próbek ziarna z terenu uprawy, lokalizację miejsca poboru określono na podstawie odbiornika GPS, w przypadku stwierdzenia braku możliwości pobrania próby w miejscu wskazanym przez zamawiającego próbkę przenoszono w obrębie tej samej działki na najbliższe miejsce, w którym dokonanie poboru było możliwe. Miejsce pobrania po przesunięciu nie znajdowało się w odległości większej niż 280 m od punktu centralnego, przyporządkowanego miejscu poboru, nie pobrano prób glebowych na ugorach i odłogach. Próby glebowe w punktach badawczo kontrolnych pobrano z uwzględnieniem wymogów określonych Polskimi Normami: PN-ISO , PN-ISO , PN-ISO , PN-ISO , PN-R-04031, PN-R oraz z uwzględnieniem uwarunkowań wynikających z zapisów w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002r. w sprawie standardów jakości gleby materiał glebowy do badań pobrano z głębokości 0 30 cm. Próby gleb pobrano na wytypowanych polach, z wyznaczonych miejsc o powierzchni 1 ara, jako średnie z nakłuć laską glebową. Próby pierwotne zostały wymieszane, w celu otrzymania próby średniej, reprezentującej dany punkt badawczo kontrolny. Próby ziarna zbóż ozimych w punktach badawczo kontrolnych pobrano z uwzględnieniem wymogów określonych Polskimi Normami PN-R i PN-R oraz z uwzględnieniem uwarunkowań zawartych w Rozporządzeniu Komisji Europejskiej (WE) NR 333/2007 z dnia 28 marca 2007 r. ustanawiającym metody pobierania próbek i metody analiz do celów urzędowej kontroli poziomów ołowiu, kadmu, rtęci, cyny nieorganicznej, 3-MCPD i benzo[a]pirenu w środkach spożywczych. 24

25 Punktowe próby ziaren zbóż pobierano na wytypowanych polach z 20 punktów zlokalizowanych w zasięgu 10 m od lokalizacji wyznaczonego punktu poprzez odcięcie i umieszczenie w papierowym woreczku. Próby zbiorcze zostały pobrane z terenu całych upraw z przyczep, na które był wysypywany plon. Próby pobrane zostały zgodnie z wytycznymi części B2 Rozporządzenia Komisji (WE) 333/2007 z dnia 28 marca 2007 r, poprzez nakłucie każdej podpartii (minimum 10 na podpartię) badanego materiału, w celu otrzymania próby średniej reprezentującej badaną partię. Próby ziarna pobrano w okresie dojrzałości konsumpcyjno-technologicznej. Dodatkowo, zgodnie z wymogami przedmiotu zamówienia, w wytypowanych punktach badawczo kontrolnych, dokonano pomiaru współrzędnych geograficznych, przy użyciu odbiornika GPS. Lokalizację poboru prób glebowych, ziaren zbóż i współrzędne geograficzne dla każdej pobranej próby, zamieszczono w Zestawie ZAKRES ANALITYCZNY I METODYKA BADAŃ Zakres analityczny obejmuje parametry określone umową, a badania laboratoryjne gleb wykonano zgodnie z polskimi normami i procedurami, w niżej wymienionym zakresie analitycznym: PN-ISO 11464: 1999 Jakość gleby - Wstępne przygotowanie próbek do badań fizyczno-chemicznych, oznaczenie zawartości suchej masy - PN-ISO 11465; 1999, Oznaczanie zawartości suchej masy gleby i wody w glebie w przeliczeniu na suchą masę gleby - metoda wagowa, PN-ISO 11466: 2002 Jakość gleby - Ekstrakcja pierwiastków śladowych rozpuszczalnych w wodzie królewskiej, arsen EPA Metod 7000A, Metody atomowej absorpcji; mineralizacja przy zastosowaniu wody królewskiej, oznaczenie metodą GF AAS, metale ciężkie (Cd, Cu, Pb) PN-ISO-11047; 2001, Jakość gleby. Oznaczanie kadmu, chromu, kobaltu, miedzi, ołowiu, manganu, niklu i cynku w 25

26 ekstraktach gleby wodą królewską Metody płomieniowej i elektrotermicznej absorpcyjnej spektrometrii atomowej ; mineralizacja przy zastosowaniu wody królewskiej, PN-EN 13804: 2003 Artykuły Żywnościowe - Oznaczanie pierwiastków śladowych - Kryteria sprawności, zasady ogólne i przygotowanie próbek, PN-EN 14082: 2004 Artykuły żywnościowe - Oznaczanie pierwiastków śladowych - Oznaczanie zawartości ołowiu, kadmu, cynku, miedzi, żelaza i chromu metodą atomowej spektrometrii absorpcyjnej (AAS) po mineralizacji suchej, PN-EN 14546: 2005 Artykuły żywnościowe - Oznaczanie pierwiastków śladowych - Oznaczanie całkowitej zawartości arsenu metodą atomowej spektrometrii absorpcyjnej z generacją wodorków (HGAAS) po mineralizacji suchej Opis sposobu szacowania niepewności metody Niepewność pomiaru jest miarą rozrzutu wyników powtarzanych pomiarów danej wielkości fizycznej. Zapisując wynik pomiaru fizycznego x należy wyraźnie zaznaczyć jednostkę podanej wartości i opatrzyć przedziałem niepewności x: x ± x Szacowanie niepewności pomiarowej odbywa się wg wzoru: U = U + U + U + U C 2 prec 2 pop 2 CRM 2 inne gdzie: U prec - precyzja, U pop - poprawność, U CRM - niepewność materiału certyfikowanego, U inne - inne składowe niepewności istotne dla stosowanej metody. Niepewność rozszerzoną U należy obliczyć według wzoru gdzie: U = k U C k współczynnik liczbowy zastosowany jako mnożnik złożonej niepewności standardowej w celu otrzymania niepewności rozszerzonej. Laboratorium określa niepewność metody jako niepewność rozszerzoną. Współczynnik rozszerzenia k=2, poziom ufności 95%. Stąd: 26

27 U = 2U C Niepewność rozszerzona U badań gleb i ziarna zbóż ozimych dla miedzi, ołowiu, kadmu i arsenu wynosi 20%. 7. WYNIKI BADAŃ GLEB ORAZ ZIARNA ZBÓŻ OZIMYCH Wyniki badań laboratoryjnych, w odniesieniu do każdej pobranej próby glebowej i ziarna zbóż ozimych, ujęto w niżej wymienionych zestawach: zawartość metali ciężkich (Cu, Cd, Pb, As), odczyn ph, skład granulometryczny oraz zawartość próchnicy w glebach na obszarach gruntów rolnych w powiecie głogowskim w zestawie 1, zawartość metali ciężkich (Cu, Cd, Pb, As) w ziarnach zbóż ozimych na obszarach gruntów rolnych w powiecie głogowskim w zestawie Ocena zanieczyszczenia gleb Zawartość metali ciężkich w glebie jest pochodną ich naturalnej zawartości w skale macierzystej gleb oraz działalności człowieka; kształtowana, więc jest przez czynniki naturalne i antropologiczne. Antropologicznymi źródłami zanieczyszczeń środowiska (powietrza, gleby, wody) są: przemysł, komunikacja, gospodarka komunalna, składowiska odpadów i in. Na zanieczyszczenie gleb największy wpływ mają emisje przemysłowe, związane z przemysłem górniczym i hutniczym oraz emisje wtórne ze składowisk odpadów. Nadmierna akumulacja metali ciężkich w powierzchniowej warstwie gleb może być przyczyną ich degradacji oraz zanieczyszczenia wód gruntowych. Nadmierne nagromadzenie metali, szczególnie w formie dostępnej, może być przyczyną zjawisk toksyczności dla roślin oraz powodować ryzyko włączenia nadmiernych ilości metali do łańcucha pokarmowego Kryteria oceny zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi Ocenę zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi dokonano dwoma sposobami: w oparciu o obowiązujący w Polsce akt prawny, tj. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleb oraz standardów jakości ziemi (Dz.U. nr 165, poz. 1359), 27

28 w oparciu o zalecane przez Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach (IUNG) graniczne zawartości metali ciężkich. Według Rozporządzenia Ministra Środowiska ( 1.1) glebę uznaje się za zanieczyszczoną, gdy stężenie co najmniej jednej substancji (metalu ciężkiego) przekracza wartość dopuszczalną. Na terenie powiatu głogowskiego 11 próbek glebowych zlokalizowanych jest w zasięgu strefy ochronnej wyznaczonej dla Łęgów Odrzańskich. Numery próbek to XXVI/7 (obręb Borek-Zabornia), XXVI/10 (obręb Borek-Zabornia), XXVI/11 (obręb Borek-Zabornia), XXVI/16 (obręb Borek-Zabornia), XXVIII/11 (obręb Klucze), XXVIII/14 (obręb Klucze), XXVIII/15 (obręb Klucze), XXVIII/16 (obręb Klucze), XXXVI/21 (obręb Wilków), XXXVI/22 (obręb Wilków), XXXVI/23 (obręb Wilków). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleb oraz standardów jakości ziemi (Dz.U. nr 165, poz. 1359) definiuje odrębne wartości dopuszczalne w zależności od klasyfikacji gruntu. Grunty grupy A to nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy - Prawo Wodne oraz obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody. Grunty grupy B zalicza się do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych. Wartości dopuszczalne z załącznika do w/w Rozporządzenia zestawiono w tabeli 13. Tabela 13. Wartości dopuszczalne stężeń metali ciężkich w glebie Metal ciężki Wartość dopuszczalna w mg/kg suchej masy gleby dla głębokości 0-30 cm Grunty grupy A Grunty grupy B Miedź (Cu) Ołów (Pb) Kadm (Cd) 1 4 Arsen (As) Ocena zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi wg IUNG, oprócz stwierdzonej badaniami całkowitej zawartości metali ciężkich, uwzględnia dodatkowo trzy znaczące właściwości gleb, które mają wpływ na ruchliwość metali ciężkich w środowisku glebowym i ich przyswajalność dla roślin, a mianowicie: skład granulometryczny zawartość frakcji spławialnej (< 0,02 mm), 28

29 odczyn gleb (ph), zawartość organicznej substancji. Uwzględniając w ocenie zanieczyszczenia gleb w/w trzy dodatkowe uwarunkowania wyróżniono trzy grupy gleb AG, BG, CG. Zasady zakwalifikowania gleb do jednej z tych grup przedstawiono w poniższej tabeli. Tabela 14. Podział gleb na grupy Odczyn (ph) Frakcja spławialna (FS)% < 4,5 4,6 5,5 5,6 6,5 > 6,5 Grupa gleby < 10 AG AG AG AG AG AG AG BG BG BG CG CG > 35 BG BG CG CG Próchnica x -% 6-10 BG BG BG BG > 10 CG CG CG CG x w glebach mineralno organicznych i w glebach organicznych nie uwzględnia się wpływu ph. Biorąc pod uwagę podział gleb na grupy oraz stwierdzoną badaniami zawartość metali ciężkich, wyznaczono stopnie zanieczyszczenia gleb. W obrębie każdego stopnia zanieczyszczenia, dla każdej z trzech grup glebowych, określono różne stężenia metali jako kryterium zanieczyszczenia tabela 15. Tabela 15. Graniczne zawartości metali ciężkich w powierzchniowej warstwie gleb dla różnych stopni ich zanieczyszczenia (mg/kg)* Grupa Stopień zanieczyszczenia gleb Metal gleby 0 I II III IV V AG 0,3 1, >5 Kadm BG 0,5 1, >10 (Cd) CG 1,0 3, >20 Miedź (Cu) Ołów (Pb) AG BG CG AG BG CG >300 >500 >750 >2500 >5000 >7000 * Podstawy oceny chemicznego zanieczyszczenia gleb. Metale ciężkie, siarka i WWA, PIOŚ Biblioteka Monitoringu Środowiska 1995 r. Poszczególne stopnie zanieczyszczenia oznaczają: Stopień 0 Stopień I Stopień II - zawartość naturalna, gleby niezanieczyszczone, - zawartość podwyższona, gleby niezanieczyszczone, - gleby słabo zanieczyszczone, 29

30 Stopień III - gleby średnio zanieczyszczone, Stopień IV - gleby silnie zanieczyszczone, Stopień V - gleby bardzo silnie zanieczyszczone. Uwaga ocena wg wytycznych IUNG nie uwzględnia wyceny zawartości arsenu. Zalecane użytkowanie gleb o różnych stopniach zanieczyszczenia metalami ciężkimi: Stopień 0 zawartość naturalna, gleby niezanieczyszczone. Stopień I zawartość podwyższona, gleby przeznaczone pod wszystkie uprawy polowe, z ograniczeniem uprawy warzyw przeznaczonych dla dzieci. Stopień II gleby słabo zanieczyszczone. Na glebach takich należy wykluczyć uprawę niektórych upraw ogrodniczych (sałata, kalafior, szpinak). Dozwolona jest uprawa zbożowych, okopowych i pastewnych. Stopień III gleby średnio zanieczyszczone, dopuszcza się uprawę zbóż, okopowych i pastewnych pod warunkiem okresowej kontroli zawartości metali ciężkich w materiale roślinnym. Zalecane są uprawy roślin przemysłowych i traw nasiennych. Stopień IV gleby silnie zanieczyszczone. Gleby takie (szczególnie lekkie) winny być wyłączone z produkcji rolniczej oraz zadarnione i zadrzewione. Na glebach zwięzłych i żyznych można uprawiać rośliny przemysłowe i prowadzić produkcję materiału siewnego. Zaleca się zabiegi rekultywacyjne. Stopień V gleby bardzo silnie zanieczyszczone. Gleby takie muszą być wyłączone z produkcji rolniczej i ogrodniczej oraz być poddane zabiegom rekultywacyjnym Zawartość miedzi całkowitej (Cu) W glebach miedź występuje w różnych formach, tworząc z reguły połączenia mało mobilne w postaci wytrąceń węglanowych i siarczanowych. Miedź podlega silnej sorpcji przez substancję organiczną i minerały ilaste. Tylko niewielka część całkowitej zawartości miedzi występuje w formach łatwo przyswajalnych. Przyswajalność miedzi ma związek z odczynem gleby; obniżenie ph powoduje wzrost dostępności tego składnika i maleje ona ze wzrostem ph gleby. 30

31 W glebach Polski, w zależności od typu i rodzaju, stwierdza się znaczne zróżnicowanie zawartości tego pierwiastka; od 6 mg/kg w najlżejszych glebach bielicowych, 24 mg/kg w madach do 53 mg/kg w niektórych czarnoziemach. Średnia zawartość miedzi w województwie dolnośląskim wynosi 21,5 mg/kg. Poniżej wymieniono obręby, w których badania wykazały, w pojedynczych próbach, najwyższe zawartości miedzi: obręb Żukowice, gmina Żukowice mg/kg, obręb Zabiele, gmina Kotla - 278; 232 mg/kg, obręb Ceber, gmina Kotla - 274; 251; 239 mg/kg, obręb Grodziec Mały, gmina Głogów mg/kg, obręb Wróbli Głogowski, gmina Głogów mg/kg. Badania wykazały przekroczenia wartości dopuszczalnej miedzi, określonej Rozporządzeniem Ministra Środowiska, dla gruntów grupy A (30 mg/kg), w 3 próbkach glebowych (2 próbki glebowe z uwzględnieniem niepewności rozszerzonej) oraz dla gruntów grupy B (150 mg/kg), w 24 próbkach glebowych (12 próbek glebowych z uwzględnieniem niepewności rozszerzonej). Prawdopodobną przyczyną zaniżonego standardu jakości gleb obszaru chronionego Łęgów Odrzańskich są osady nanoszone przez rzeki w wyniku okresowego zalewania. Jest to cecha charakterystyczna dla tego typu obszarów i jest wynikiem naturalnej wysokiej zawartości metali śladowych w środowisku. Zgodnie z pkt. 4 Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. (Dz.U. Nr 165, poz. 1359) w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi w zaistniałej sytuacji przekroczenie wartości dopuszczalnych nie wystąpiło. 31

32 Tabela 16. Wykaz prób glebowych o przekroczonych standardach jakości L.p. Numer Zawartość Cu Niepewność rozszerzona Obręb\Gmina próbki 1 XIII/2 Żukowice\G. Żukowice 313 ±62,6 2 XXV/10 Zabiele\G. Kotla 278 ±55,6 3 XIV/47 Ceber\G. Kotla 274 ±54,8 4 XIV/43 Ceber\G. Kotla 251 ±50,2 5 XXVII/25 Grodziec Mały\G. Głogów 243 ±48,6 6 XIV/46 Ceber\G. Kotla 239 ±47,8 7 XXV/9 Zabiele\G. Kotla 232 ±46,4 8 XXXVII/4 Wróblin Głogowski\G. Głogów 229 ±45,8 9 XIV/50 Ceber\G. Kotla 226 ±45,2 10 XIII/5 Żukowice\G. Żukowice 225 ±45 11 XIV/39 Ceber\G. Kotla 194 ±38,8 12 XIV/45 Ceber\G. Kotla 193 ±38,6 13 XIII/4 Żukowice\G. Żukowice 187 ±37,4 14 XIV/49 Ceber\G. Kotla 187 ±37,4 15 XIV/34 Ceber\G. Kotla 186 ±37,2 16 XIII/21 Żukowice\G. Żukowice 185 ±37 17 XIV/42 Ceber\G. Kotla 175 ±35 18 XIV/51 Ceber\G. Kotla 170 ±34 19 XIV/53 Ceber\G. Kotla 166 ±33,2 20 XIII/7 Żukowice\G. Żukowice 162 ±32,4 21 XXIV/14 Sobczyce\G. Kotla 161 ±32,2 22 XVII/18 Grochowice\G. Kotla 161 ±32,2 23 XXVII/34 Grodziec Mały\G. Głogów 156 ±31,2 24 XIII/20 Żukowice\G. Żukowice 154 ±30,8 25 XXVI/7* Borek-Zabornia\G. Głogów 39,9 ±7,98 26 XXVIII/15* Klucze\G. Głogów 38,2 ±7,64 27 XXVI/11* Borek-Zabornia\G. Głogów 35,1 ±7,02 *Próbki zlokalizowane na obszarze objętym ochroną przyrody Ocena zawartości miedzi, dokonana w oparciu o graniczne zawartości według zaleceń IUNG wykazała, że 16,68% zbadanych prób wykazuje naturalną zawartość miedzi (0 zanieczyszczenia), 56,20% zawartość podwyższoną (I zanieczyszczenia), 15,70% to gleby słabo zanieczyszczone (II zanieczyszczenia), 5,82% to gleby średnio zanieczyszczone (III zanieczyszczenia), a 5,60% to gleby silnie zanieczyszczone (IV zanieczyszczenia). Na wykresie 7 przedstawiono udział stopni zanieczyszczenia miedzią w zbadanych glebach, dla obszarów 3 gmin powiatu głogowskiego. Syntetyczne zestawienie wyników badań miedzi i ich ocenę (wg IUNG) przedstawiono w tabelach 17 i 18 oraz na wykresie 7. 32

33 Tabela 17. Syntetyczne zestawienie zawartości miedzi (Cu) Obręb\Gmina\Powiat Ilość próbek ogółem Najwyższa zawartość mg/kg Średnia zawartość mg/kg Mediana zawartości mg/kg Obręb Brzeg Głogowski\G. Żukowice ,32 62,7 Obręb Bukwica\G. Żukowice 19 24,5 19,36 19,4 Obręb Czerna\G. Żukowice 19 48,8 34,59 33,2 Obręb Dankowice\G. Żukowice 6 19,9 16,92 18,3 Obręb Dobrzejowice\G. Żukowice ,6 31,95 Obręb Domaniowice\G. Żukowice ,76 43,7 Obręb Kamiona\G. Żukowice ,36 51,7 Obręb Kłoda\G. Żukowice ,83 44,1 Obręb Kromolin\G. Żukowice 39 47,7 30,86 29,2 Obręb Nielubia\G. Żukowice 21 45,5 31,98 33,1 Obręb Słone\G. Żukowice 14 95,5 60,34 59,35 Obręb Zabłocie\G. Żukowice 27 75,6 34,96 30,5 Obręb Żukowice\G. Żukowice , Obręb Ceber\G. Kotla ,63 70,4 Obręb Chociemyśl\G. Kotla 30 47,2 26,49 23,8 Obręb Głogówko\G. Kotla ,07 59,95 Obręb Grochowice\G. Kotla ,69 9,9 Obręb Kotla\G. Kotla 79 66,8 21,65 18,2 Obręb Kozie Doły\G. Kotla 15 58,2 43,79 45,5 Obręb Krzekotówek\G. Kotla ,64 55 Obręb Kulów\G. Kotla 25 18,9 13,12 13,2 Obręb Moszowice\G. Kotla ,84 51,1 Obręb Skidniów\G. Kotla 43 73,4 42,22 41,4 Obręb Sobczyce\G. Kotla ,78 74,1 Obręb Zabiele\G. Kotla ,73 67,8 Obręb Borek-Zabornia\G. Głogów ,97 27,9 Obręb Grodziec Mały\G. Głogów ,95 78,7 Obręb Klucze\G. Głogów 18 39,4 26,16 24,2 Obręb Krzekotów\G. Głogów 11 29, Obręb Przedmoście\G. Głogów 40 48,3 27,41 26,25 Obręb Ruszowice\G. Głogów 27 96,1 38,21 34,8 Obręb Serby\G. Głogów 43 94,5 43,52 42,3 Obręb Serby Stare\G. Głogów 8 41,6 34,11 33,25 Obręb Szczyglice\G. Głogów 11 27,8 18,09 17,1 Obręb Turów\G. Głogów ,45 17,65 Obręb Wilków\G. Głogów ,42 20,3 Obręb Wróblin Głogowski\G. Głogów , Powiat* 911* 313* 44,6* 33,2* *wartość określona na podstawie danych z obszarów badawczych 3 gmin Uwaga dla próbek wykazujących zawartość miedzi poniżej granicy oznaczalności miedzi (< 2,4 mg/kg) w obliczeniu średniej przyjęto połowę tej granicy tj. 1,2 mg/kg. 33

34 Tabela 18. Ocena zawartości miedzi (Cu) Obręb\Gmina\Powiat Stopnie zanieczyszczenia ilość prób 0 I II III IV Obręb Brzeg Głogowski\G. Żukowice Obręb Bukwica\G. Żukowice 13 6 Obręb Czerna\G. Żukowice Obręb Dankowice\G. Żukowice 4 2 Obręb Dobrzejowice\G. Żukowice 17 5 Obręb Domaniowice\G. Żukowice Obręb Kamiona\G. Żukowice Obręb Kłoda\G. Żukowice Obręb Kromolin\G. Żukowice 5 34 Obręb Nielubia\G. Żukowice 3 18 Obręb Słone\G. Żukowice Obręb Zabłocie\G. Żukowice Obręb Żukowice\G. Żukowice Obręb Ceber\G. Kotla Obręb Chociemyśl\G. Kotla 8 22 Obręb Głogówko\G. Kotla Obręb Grochowice\G. Kotla Obręb Kotla\G. Kotla Obręb Kozie Doły\G. Kotla 12 3 Obręb Krzekotówek\G. Kotla Obręb Kulów\G. Kotla Obręb Moszowice\G. Kotla Obręb Skidniów\G. Kotla Obręb Sobczyce\G. Kotla Obręb Zabiele\G. Kotla Obręb Borek-Zabornia\G. Głogów Obręb Grodziec Mały\G. Głogów Obręb Klucze\G. Głogów 4 14 Obręb Krzekotów\G. Głogów 3 8 Obręb Przedmoście\G. Głogów 5 35 Obręb Ruszowice\G. Głogów Obręb Serby\G. Głogów Obręb Serby Stare\G. Głogów 8 Obręb Szczyglice\G. Głogów 8 3 Obręb Turów\G. Głogów 14 2 Obręb Wilków\G. Głogów 9 20 Obręb Wróblin Głogowski\G. Głogów 1 2 Powiat* 152* 512* 143* 53* 51* *wartość określona na podstawie danych z obszarów badawczych 3 gmin 34

35 % Brzeg Głogowski Bukwica Czerna Dankowice Dobrzejowice Domaniowice Kamiona Kłoda Kromolin Nielubia Słone Zabłocie Żukowice Ceber Chociemyśl Głogówko Grochowice Kotla Kozie Doły Krzekotówek Kulów Moszowice Skidniów Sobczyce Zabiele Borek-Zabornia Grodziec Mały Klucze Krzekotów Przedmoście Ruszowice Serby Serby Stare Szczyglice Turów Wilków Wróblin Głogowski Powiat* 0 I II III IV *wartość określona na podstawie danych z obszarów badawczych 3 gmin Wykres 7. Udział stopni zanieczyszczenia miedzią

36 Zawartość ołowiu całkowitego (Pb) Występowanie ołowiu w glebach ma bezpośredni związek z ich składem mineralogicznym i granulometrycznym oraz pochodzeniem skał macierzystych gleb. Ołów, z uwagi na słabą rozpuszczalność minerałów, w skład których wchodzi, migruje w środowisku glebowym znacznie mniej intensywnie aniżeli kadm i cynk. Zwiększone zawartości ołowiu w powierzchniowych poziomach gleb związane są w dużym stopniu z antropogenicznym oddziaływaniem emisji przemysłowych i komunikacyjnych. Zawartość ołowiu w różnych glebach jest zbliżona i zaznacza się tendencja do wyższej zawartości w glebach o cięższym składzie mechanicznym oraz w glebach organicznych. Badania naukowe wykazują, że średnia naturalna zawartość ołowiu w użytkowanych rolniczo glebach Polski wynosi 13,6 mg/kg. W glebach województwa dolnośląskiego średnia zawartość ołowiu wynosi 23,4 mg/kg. Poniżej wymieniono obręby, w których badania wykazały, w pojedynczych próbkach, najwyższe zawartości ołowiu: obręb Ceber, gmina Kotla - 132; 131 mg/kg, obręb Ruszowice, gmina Głogów mg/kg, obręb Głogówko, gmina Kotla mg/kg, obręb Żukowice, gmina Żukowice mg/kg, obręb Sobczyce, gmina Kotla mg/kg. Badania nie wykazały przekroczenia wartości dopuszczalnej ołowiu określonej Rozporządzeniem Ministra Środowiska dla gruntów grupy A (50 mg/kg), w żadnej spośród 11 próbek glebowych. Przekroczenia wartości dopuszczalnych ołowiu wystąpiły dla gruntów grupy B w 7 próbkach glebowych (2 próbki glebowe z uwzględnieniem niepewności rozszerzonej). 36

37 Tabela 19. Wykaz prób glebowych o przekroczonych standardach jakości L.p. Numer próbki Obręb\Gmina Zawartość Pb Niepewność rozszerzona 1 XIV/39 Ceber\G. Kotla 132 ±26,4 2 XIV/47 Ceber\G. Kotla 131 ±26,2 3 XXXI/27 Ruszowice\G. Głogów 124 ±24,8 4 XVI/1 Głogówko\G. Kotla 105 ±21 5 XIII/5 Żukowice\G. Żukowice 104 ±20,8 6 XXIV/14 Sobczyce\G. Kotla 103 ±20,6 7 XXXVII/5 Wróblin Głogowski\G. Głogów 101 ±20,2 Ocena zawartości ołowiu, dokonana w oparciu o wytyczne IUNG wykazała, że 67,29% zbadanych gleb charakteryzuje się naturalną zawartością ołowiu (0 zanieczyszczenia), 31,5% zawartością podwyższoną (I zanieczyszczenia), 0,88% to gleby słabo zanieczyszczone (II zanieczyszczenia), a 0,33% to gleby średnio zanieczyszczone (III zanieczyszczenia). Na wykresie 8 przedstawiono udział stopni zanieczyszczenia ołowiem w zbadanych glebach (ocena wg IUNG), dla obszarów badawczych 3 gmin powiatu głogowskiego. Syntetyczne zestawienie wyników badań ołowiu i ocenę zanieczyszczenia gleb tym pierwiastkiem wg wytycznych IUNG, przedstawiono w tabelach 20 i 21 oraz wykresie 8. 37

38 Tabela 20. Syntetyczne zestawienie zawartości ołowiu (Pb) Obręb\Gmina\Powiat Ilość próbek Najwyższa Średnia Mediana ogółem zawartość mg/kg zawartość mg/kg zawartości mg/kg Obręb Brzeg Głogowski\G. Żukowice 29 69,5 40,8 41 Obręb Bukwica\G. Żukowice 19 42,1 24,03 22,7 Obręb Czerna\G. Żukowice 19 50,1 27,34 24,5 Obręb Dankowice\G. Żukowice 6 24,2 21,67 22,3 Obręb Dobrzejowice\G. Żukowice 22 66,8 27,37 25,65 Obręb Domaniowice\G. Żukowice 15 93,4 34,95 32,3 Obręb Kamiona\G. Żukowice 13 80,9 45,91 43,1 Obręb Kłoda\G. Żukowice 30 66,9 35,29 34,7 Obręb Kromolin\G. Żukowice 39 48,7 26,85 25,5 Obręb Nielubia\G. Żukowice 21 45,9 31,25 29,9 Obręb Słone\G. Żukowice 14 87,3 47,56 45,4 Obręb Zabłocie\G. Żukowice 27 73,9 29,19 27,5 Obręb Żukowice\G. Żukowice ,14 55,6 Obręb Ceber\G. Kotla ,73 50,3 Obręb Chociemyśl\G. Kotla 30 46,7 28,83 25,75 Obręb Głogówko\G. Kotla ,84 49,9 Obręb Grochowice\G. Kotla 24 34,5 19,55 18,5 Obręb Kotla\G. Kotla 79 98,9 26,89 22,6 Obręb Kozie Doły\G. Kotla 15 43,8 34,47 34,7 Obręb Krzekotówek\G. Kotla 11 92,7 49,53 47,7 Obręb Kulów\G. Kotla 25 23,9 18,15 17,9 Obręb Moszowice\G. Kotla 14 59,6 37,26 38,7 Obręb Skidniów\G. Kotla 43 65,6 37,51 36,7 Obręb Sobczyce\G. Kotla ,89 60,2 Obręb Zabiele\G. Kotla 15 70,6 47,19 41,9 Obręb Borek-Zabornia\G. Głogów 47 54,8 33,69 34,1 Obręb Grodziec Mały\G. Głogów 37 83,1 54,55 52,6 Obręb Klucze\G. Głogów ,08 23,2 Obręb Krzekotów\G. Głogów 11 31,7 22,61 23,3 Obręb Przedmoście\G. Głogów 40 65,6 30,63 28,65 Obręb Ruszowice\G. Głogów ,1 41,1 Obręb Serby\G. Głogów 43 97,5 40,14 36,5 Obręb Serby Stare\G. Głogów 8 64,6 38,99 36,1 Obręb Szczyglice\G. Głogów 11 33,9 21,45 23,3 Obręb Turów\G. Głogów 16 27,6 20,33 20,45 Obręb Wilków\G. Głogów 29 43,9 24,19 23,1 Obręb Wróblin Głogowski\G. Głogów ,27 96,2 Powiat* 911* 132* 35,68* 31,7* *wartość określona na podstawie danych z obszarów badawczych 3 gmin Uwaga dla próbek wykazujących zawartość ołowiu poniżej granicy oznaczalności (< 3,2 mg/kg) w obliczeniu średniej przyjęto połowę tej granicy tj. 1,6 mg/kg. 38

39 Tabela 21. Ocena zawartości ołowiu (Pb) Obręb\Gmina\Powiat Stopnie zanieczyszczenia ilość prób 0 I II III Obręb Brzeg Głogowski\G. Żukowice Obręb Bukwica\G. Żukowice 19 Obręb Czerna\G. Żukowice 13 6 Obręb Dankowice\G. Żukowice 5 1 Obręb Dobrzejowice\G. Żukowice Obręb Domaniowice\G. Żukowice Obręb Kamiona\G. Żukowice 7 6 Obręb Kłoda\G. Żukowice Obręb Kromolin\G. Żukowice 36 3 Obręb Nielubia\G. Żukowice 17 4 Obręb Słone\G. Żukowice 5 9 Obręb Zabłocie\G. Żukowice 25 2 Obręb Żukowice\G. Żukowice Obręb Ceber\G. Kotla Obręb Chociemyśl\G. Kotla 24 6 Obręb Głogówko\G. Kotla Obręb Grochowice\G. Kotla 20 4 Obręb Kotla\G. Kotla Obręb Kozie Doły\G. Kotla 11 4 Obręb Krzekotówek\G. Kotla 4 7 Obręb Kulów\G. Kotla 19 6 Obręb Moszowice\G. Kotla 11 3 Obręb Skidniów\G. Kotla Obręb Sobczyce\G. Kotla Obręb Zabiele\G. Kotla 11 4 Obręb Borek-Zabornia\G. Głogów 42 5 Obręb Grodziec Mały\G. Głogów Obręb Klucze\G. Głogów 17 1 Obręb Krzekotów\G. Głogów 9 2 Obręb Przedmoście\G. Głogów 37 3 Obręb Ruszowice\G. Głogów Obręb Serby\G. Głogów Obręb Serby Stare\G. Głogów 5 3 Obręb Szczyglice\G. Głogów 11 Obręb Turów\G. Głogów 16 Obręb Wilków\G. Głogów 23 6 Obręb Wróblin Głogowski\G. Głogów 2 1 Powiat* 613* 287* 8* 3* *wartość określona na podstawie danych z obszarów badawczych 3 gmin 39

40 Brzeg Głogowski Bukwica Czerna Dankowice Dobrzejowice Domaniowice Kamiona Kłoda Kromolin Nielubia Słone Zabłocie Żukowice Ceber Chociemyśl Głogówko Grochowice Kotla Kozie Doły Krzekotówek Kulów Moszowice Skidniów % Sobczyce Zabiele Borek-Zabornia Grodziec Mały Klucze Krzekotów Przedmoście Ruszowice Serby Serby Stare Szczyglice Turów Wilków Wróblin Głogowski Powiat* 0 I II III *wartość określona na podstawie danych z obszarów badawczych 3 gmin Wykres 8. Udział stopni zanieczyszczenia ołowiem

41 Zawartość kadmu całkowitego (Cd) Kadm jest pierwiastkiem silnie rozpuszczonym w poziomach powierzchniowych i w skałach macierzystych gleb. Jest naturalnym składnikiem utworów geologicznych, występujących w glebach w zróżnicowanych ilościach, w zależności od rodzaju skały macierzystej, z której gleba została wytworzona. Większe ilości kadmu stwierdza się w glebach obszarów bezpośrednio narażonych na zanieczyszczenia spowodowane gospodarczą działalnością człowieka. W glebach o ph 4,5 5,5 kadm jest bardzo mobilny, a przy wyższych przedziałach odczynu ulega unieruchomieniu, natomiast w glebach alkaicznych (ph > 7,2) spada sorpcja tego metalu wskutek wypierania go z kompleksu sorpcyjnego przez kationy wapnia i magnezu. W powierzchniowej warstwie gleb na terenie Polski naturalne zawartości kadmu wynoszą od 0,1 do 0,6 mg/kg, przy średnie 0,21 mg/kg. Przeciętna zawartość kadmu w glebach województwa dolnośląskiego wynosi 0,26 mg/kg. Poniżej wymieniono obręby, w których badania wykazały najwyższą zawartość kadmu: obręb Grochowice, gmina Kotla - 3,4 mg/kg, obręb Ceber, gmina Kotla - 1,6; 1,49 mg/kg, obręb Borek-Zabornia, gmina Głogów - 1,45; 1,43 mg/kg, obręb Skidniów; gmina Kotla - 1,44 mg/kg, obręb Sobczyce; gmina Kotla - 1,41 mg/kg. Badania wykazały przekroczenia wartości dopuszczalnej kadmu określonej Rozporządzeniem Ministra Środowiska dla gruntów grupy A (1 mg/kg), w 1 próbce glebowej nr XXVI/7-1,43 mg/kg ± 0,29 mg/kg (obręb Borek-Zabornia\G. Głogów). Nie wykazano przekroczenia wartości dopuszczalnych kadmu dla gruntów grupy B w żadnej spośród 296 próbek glebowych. Prawdopodobną przyczyną zaniżonego standardu jakości gleb obszaru chronionego Łęgów Odrzańskich są osady nanoszone przez rzeki w wyniku okresowego zalewania. Jest to cecha charakterystyczna dla tego typu obszarów i jest wynikiem naturalnej wysokiej zawartości metali śladowych w środowisku. Zgodnie z pkt. 4 Rozporządzenia Ministra 41

42 Środowiska z dnia 9 września 2002 r. (Dz.U. Nr 165, poz. 1359) w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi w zaistniałej sytuacji przekroczenie wartości dopuszczalnych nie wystąpiło. Ocena zawartości kadmu, dokonana wg zaleceń IUNG wykazała, że 67,1% zbadanych gleb wykazuje naturalną zawartość kadmu (0 zanieczyszczenia), 31,92% zawartość podwyższoną (I zanieczyszczenia), 0,65% to gleby słabo zanieczyszczone (II zanieczyszczenia), a 0,33% to gleby silnie zanieczyszczone (IV zanieczyszczenia). Na wykresie 9 przedstawiono udział stopni zanieczyszczenia kadmem w zbadanych glebach, w odniesieniu do obszarów 3 gmin powiatu głogowskiego. Syntetyczne zestawienie wyników badań kadmu i ocenę tych wyników wg wytycznych IUNG, przedstawiono w tabelach 22 i 23 oraz na wykresie 9. Tabela 22. Syntetyczne zestawienie zawartości kadmu (Cd) Obręb\Gmina\Powiat Ilość próbek Najwyższa Średnia Mediana ogółem zawartość mg/kg zawartość mg/kg zawartości mg/kg Obręb Brzeg Głogowski\G. Żukowice 11 <0,5 <0,5 <0,5 Obręb Bukwica\G. Żukowice 6 0,63 <0,5 <0,5 Obręb Czerna\G. Żukowice 6 <0,5 <0,5 <0,5 Obręb Dankowice\G. Żukowice 2 0,55 <0,5 <0,5 Obręb Dobrzejowice\G. Żukowice 8 0,58 <0,5 <0,5 Obręb Domaniowice\G. Żukowice 5 0,51 <0,5 <0,5 Obręb Kamiona\G. Żukowice 5 <0,5 <0,5 <0,5 Obręb Kłoda\G. Żukowice 12 0,71 <0,5 0,39 Obręb Kromolin\G. Żukowice 13 0,6 <0,5 <0,5 Obręb Nielubia\G. Żukowice 8 0,59 <0,5 <0,5 Obręb Słone\G. Żukowice 6 0,61 <0,5 <0,5 Obręb Zabłocie\G. Żukowice 9 0,7 <0,5 0,52 Obręb Żukowice\G. Żukowice 9 0,62 <0,5 <0,5 Obręb Ceber\G. Kotla 16 1,6 <0,5 1,05 Obręb Chociemyśl\G. Kotla 12 0,9 <0,5 0,54 Obręb Grochowice\G. Kotla 5 3,4 <0,5 <0,5 Obręb Kotla\G. Kotla 26 1,31 <0,5 <0,5 Obręb Kozie Doły\G. Kotla 5 0,87 <0,5 0,62 Obręb Krzekotówek\G. Kotla 3 0,62 <0,5 <0,5 Obręb Kulów\G. Kotla 7 <0,5 <0,5 <0,5 Obręb Moszowice\G. Kotla 6 1,28 <0,5 1,12 Obręb Skidniów\G. Kotla 15 1,44 <0,5 0,67 Obręb Sobczyce\G. Kotla 8 1,41 <0,5 0,94 Obręb Zabiele\G. Kotla 7 0,94 <0,5 0,69 Obręb Borek-Zabornia\G. Głogów 16 1,45 0,28 0,835 Obręb Grodziec Mały\G. Głogów 14 1,16 0,83 0,94 Obręb Klucze\G. Głogów 6 0,58 <0,5 <0,5 Obręb Krzekotów\G. Głogów 4 1,34 <0,5 <0,5 Obręb Przedmoście\G. Głogów 13 1,08 <0,5 0,53 42

43 Obręb\Gmina\Powiat Ilość próbek Najwyższa Średnia Mediana ogółem zawartość mg/kg zawartość mg/kg zawartości mg/kg Obręb Ruszowice\G. Głogów 8 0,63 <0,5 0,53 Obręb Serby\G. Głogów 14 1,39 <0,5 0,62 Obręb Serby Stare\G. Głogów 3 0,78 <0,5 0,77 Obręb Szczyglice\G. Głogów 4 0,73 <0,5 0,55 Obręb Turów\G. Głogów 5 0,63 <0,5 <0,5 Obręb Wilków\G. Głogów 10 0,76 <0,5 <0,5 Powiat* 307* 3,4* <0,5* 0,51* *wartość określona na podstawie danych z obszarów badawczych 3 gmin Uwaga dla próbek wykazujących zawartość kadmu poniżej granicy oznaczalności (< 0,5 mg/kg) w obliczeniu średniej przyjęto połowę tej granicy tj. 0,25 mg/kg. Tabela 23. Ocena zawartości kadmu (Cd) Obręb\Gmina\Powiat Stopnie zanieczyszczenia ilość prób 0 I II IV Obręb Brzeg Głogowski\G. Żukowice 11 Obręb Bukwica\G. Żukowice 6 Obręb Czerna\G. Żukowice 6 Obręb Dankowice\G. Żukowice 1 1 Obręb Dobrzejowice\G. Żukowice 5 3 Obręb Domaniowice\G. Żukowice 4 1 Obręb Kamiona\G. Żukowice 5 Obręb Kłoda\G. Żukowice 6 6 Obręb Kromolin\G. Żukowice 12 1 Obręb Nielubia\G. Żukowice 8 Obręb Słone\G. Żukowice 3 3 Obręb Zabłocie\G. Żukowice 7 2 Obręb Żukowice\G. Żukowice 7 2 Obręb Ceber\G. Kotla 5 11 Obręb Chociemyśl\G. Kotla 9 3 Obręb Grochowice\G. Kotla 4 1 Obręb Kotla\G. Kotla Obręb Kozie Doły\G. Kotla 4 1 Obręb Krzekotówek\G. Kotla 3 Obręb Kulów\G. Kotla 7 Obręb Moszowice\G. Kotla 3 3 Obręb Skidniów\G. Kotla 9 6 Obręb Sobczyce\G. Kotla Obręb Zabiele\G. Kotla 7 Obręb Borek-Zabornia\G. Głogów 3 13 Obręb Grodziec Mały\G. Głogów 6 8 Obręb Klucze\G. Głogów 5 1 Obręb Krzekotów\G. Głogów 3 1 Obręb Przedmoście\G. Głogów 8 5 Obręb Ruszowice\G. Głogów 4 4 Obręb Serby\G. Głogów 5 9 Obręb Serby Stare\G. Głogów 2 1 Obręb Szczyglice\G. Głogów 2 2 Obręb Turów\G. Głogów 4 1 Obręb Wilków\G. Głogów 9 1 Powiat* 206* 98* 2* 1* *wartość określona na podstawie danych z obszarów badawczych 3 gmin 43

44 Brzeg Głogowski Bukwica Czerna Dankowice Dobrzejowice Domaniowice Klucze Kotla Krzekotów Przedmoście Sobczyce Ceber Chociemyśl Grochowice Grodziec Mały Kozie Doły Kromolin Kulów Moszowice Nielubia Słone Szczyglice Żukowice % Borek-Zabornia Kamiona Kłoda Krzekotówek Ruszowice Serby Serby Stare Skidniów Turów Wilków Zabiele Zabłocie Wilków Wróblin Głogowski Powiat* 0 I II IV *wartość określona na podstawie danych z obszarów badawczych 3 gmin Wykres 9. Udział stopni zanieczyszczenia kadmem

45 Zawartość arsenu całkowitego (As) Arsen jest w glebie wiązany (sorbowany) przez minerały ilaste, wodorotlenki żelaza i glinu oraz przez substancję organiczną i związki wapnia oraz fosforu. Pomimo, że wszystkie związki i minerały arsenu są łatwo rozpuszczalne, to jego migracja w glebie jest ograniczona powyższymi właściwościami. Toksyczność tego pierwiastka jest zwiększona na glebach kwaśnych, lekkich, mniejsza na glebach charakteryzujących się odczynem obojętnym (ph 6,6 7,2) i ciężkich. Główne źródła zanieczyszczenia arsenem związane są z hutnictwem metali, spalaniem węgli oraz historycznie ze stosowaniem preparatów ochrony roślin (obecnie wycofane). Podwyższone lub nadmierne ilości arsenu w glebach stwierdza się przede wszystkim w poziomach powierzchniowych. Za naturalną zawartość tego pierwiastka w glebach bielicowych (piaszczystych) Polski przyjmuje się średnio 2 mg/kg, w glebach gliniastych 4,5 mg/kg oraz 10 mg/kg w glebach organicznych. Najwyższe zawartości arsenu, w pojedynczych próbach, badania wykazały w niżej wymienionych obrębach: - obręb Ceber, gmina Kotla - 32,3; 17,3 mg/kg, - obręb Serby, gmina Głogów - 18; 16,4 mg/kg, - obręb Borek-Zabornia, gmina Głogów - 17 mg/kg, - obręb Kotla, gmina Kotla - 16,5 mg/kg, - obręb Zabiele, gmina Kotla - 15,6 mg/kg. Badania nie wykazały przekroczenia wartości dopuszczalnej arsenu określonej Rozporządzeniem Ministra Środowiska dla gruntów grupy A (20 mg/kg), w żadnej spośród 11 próbek glebowych. Przekroczenia wartości dopuszczalnych arsenu wystąpiły dla gruntów grupy B w 1 próbce glebowej nr XIV/34-32,3 mg/kg ± 6,5 mg/kg (obręb Ceber\G. Kotla). Syntetyczne zestawienie wyników arsenu, przedstawiono w tabeli

46 Tabela 24. Syntetyczne zestawienie zawartości arsenu (As) Obręb\Gmina\Powiat Ilość próbek Najwyższa Średnia Mediana ogółem zawartość mg/kg zawartość mg/kg zawartości mg/kg Obręb Brzeg Głogowski\G. Żukowice 11 7,07 <4,6 <4,6 Obręb Bukwica\G. Żukowice 6 5,95 <4,6 5,37 Obręb Czerna\G. Żukowice 6 <4,6 <4,6 <4,6 Obręb Dankowice\G. Żukowice 2 6,76 <4,6 6,4 Obręb Dobrzejowice\G. Żukowice 8 <4,6 <4,6 <4,6 Obręb Domaniowice\G. Żukowice 5 5,42 <4,6 <4,6 Obręb Kamiona\G. Żukowice 5 7,78 <4,6 5,89 Obręb Kłoda\G. Żukowice 12 6,13 <4,6 <4,6 Obręb Kromolin\G. Żukowice 13 5,34 <4,6 <4,6 Obręb Nielubia\G. Żukowice 8 8,86 <4,6 <4,6 Obręb Słone\G. Żukowice 6 5,88 <4,6 <4,6 Obręb Zabłocie\G. Żukowice 9 7,48 <4,6 <4,6 Obręb Żukowice\G. Żukowice 9 11,8 <4,6 7,66 Obręb Ceber\G. Kotla 16 32,3 <4,6 11,2 Obręb Chociemyśl\G. Kotla 12 9,1 1,34 <4,6 Obręb Grochowice\G. Kotla 5 <4,6 <4,6 <4,6 Obręb Kotla\G. Kotla 26 16,5 <4,6 <4,6 Obręb Kozie Doły\G. Kotla 5 11,8 <4,6 5,42 Obręb Krzekotówek\G. Kotla 3 10 <4,6 <4,6 Obręb Kulów\G. Kotla 7 4,7 <4,6 <4,6 Obręb Moszowice\G. Kotla 6 14,2 <4,6 7,51 Obręb Skidniów\G. Kotla 15 15,6 <4,6 6,67 Obręb Sobczyce\G. Kotla 8 14,9 <4,6 7,21 Obręb Zabiele\G. Kotla 7 15,6 <4,6 9,8 Obręb Borek-Zabornia\G. Głogów <4,6 6,4 Obręb Grodziec Mały\G. Głogów 14 14,8 7,58 7,0 Obręb Klucze\G. Głogów 6 10 <4,6 <4,6 Obręb Krzekotów\G. Głogów 4 11,1 <4,6 <4,6 Obręb Przedmoście\G. Głogów 13 9,56 <4,6 <4,6 Obręb Ruszowice\G. Głogów 8 6,09 <4,6 <4,6 Obręb Serby\G. Głogów <4,6 7,78 Obręb Serby Stare\G. Głogów 3 6,86 <4,6 <4,6 Obręb Szczyglice\G. Głogów 4 5,78 <4,6 <4,6 Obręb Turów\G. Głogów 5 6,5 <4,6 <4,6 Obręb Wilków\G. Głogów 10 8,19 <4,6 <4,6 Powiat* 307* 32,3* <4,6* <4,6* *wartość określona na podstawie danych z obszarów badawczych 3 gmin Uwaga - Dla prób wykazujących zawartość arsenu poniżej granicy oznaczalności (< 4,6 mg/kg) w obliczeniu średniej przyjęto połowę tej granicy tj. 2,3 mg/kg. Ocena zawartości metali ciężkich wg wytycznych IUNG nie uwzględnia oceny zawartości arsenu Ocena zanieczyszczenia ziarna zbóż ozimych Zawartość metali ciężkich w ziarnach zbóż ozimych jest głównie pochodną ich zawartości w glebach oraz odczynu gleb. Czynniki te w największym stopniu decydują o uruchamianiu metali śladowych i ich pobieraniu przez rośliny. Istotnym czynnikiem decydującym o zawartości metali w różnych częściach roślin może być również adsorpcja 46

47 pyłów metalonośnych na powierzchni pochodzących z emisji przemysłowych. Możliwym jest również wchłanianie przez liście i łodygi niektórych metali występujących w postaci związków lotnych. W przypadku dużego nagromadzenia metali ciężkich w glebach silnie kwaśnych, ryzyko nadmiernej akumulacji w roślinach zbożowych wyraźnie wzrasta dotyczy to również ziarna, mimo istnienia naturalnych fizjologicznych barier akumulacji metali w częściach generatywnych. Badania prowadzone przez IUNG wskazują, że niski odczyn gleb w na glebach nie zawierających ponadnormatywnych ilości metali może w określonych warunkach powodować nadmierną akumulację w roślinach. Uprawy zbożowe tworzące zwarty łan, na obszarach o znaczącej emisji pyłów, są podatne na bezpośrednią adsorpcję zanieczyszczeń na powierzchni różnych części roślin. Ładunek metali wprowadzony na powierzchnię nieosłoniętej gleby w wyniku orki i innych prac agrotechnicznych zostaje rozcieńczony w całej objętości warstwy ornej (0,3 m) o masie 3000 ton w przeliczeniu na ha. Efekt depozycji pyłów metalonośnych jest tutaj w krótkim czasie nie zauważalny. Ten sam poziom depozycji przez zwarty łan o masie ok. 10 t/ha może być wykrywalny analitycznie Kryteria oceny zanieczyszczenia ziarna zbóż ozimych metalami ciężkimi Ocenę zanieczyszczenia ziarna zbóż ozimych metalami ciężkimi dokonano w oparciu o Rozporządzenie Komisji Europejskiej (WE) NR 333/2007 z dnia 28 marca 2007 r. ustanawiającym metody pobierania próbek i metody analiz do celów urzędowej kontroli poziomów ołowiu, kadmu, rtęci, cyny nieorganicznej, 3-MCPD i benzo[a]pirenu w środkach spożywczych, z uwzględnieniem Rozporządzenia Komisji Europejskiej (WE) NR 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006 r. ustalające najwyższe dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych. Wytyczne zawarte w rozporządzeniu (WE) NR 333/2007 określają maksymalne dopuszczalne stężenia ołowiu w ziarnie odnoszące się do partii materiału wprowadzonych do obrotu handlowego luzem. Z tego względu zamieszczone tam wartości dopuszczalne mozna traktować jedynie posiłkowo jako wskaźnik dla zadanego celu badań W związku z brakiem obowiązujących norm w ustawodastwie unijnym i krajowym określających dopuszczalny poziom arsenu oraz miedzi w ziarnach zbóż ozimych, w celach posiłkowych jako odniesienie wykorzystano dla arsenu nieaktualne Rozporządzenie Ministra 47

48 Zdrowia z dnia 13 stycznia 2003 r. w sprawie maksymalnych zanieczyszczeń chemicznych i biologicznych, które mogą znajdować się w żywności, składnikach żywności, dozwolonych substancjach dodatkowych, substancjach pomagających w przetwarzaniu albo na powierzchni żywności, natomiast dla miedzi ocenę przydatności dokonano na podstawie krytycznych zawartości, wg nieaktualnego Zarządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej (M.P nr 22 poz. 233) z dnia 31 marca 1993r. w sprawie wykazu substancji dodatkowych dozwolonych i zanieczyszczeń technicznych w środkach spożywczych i używkach. Ocena IUNG określa zawartości krytyczne miedzi pod względem ich przydatności konsumpcyjnej (20 mg/kg), co znacząco przewyższa zawartość określoną rozporządzeniem z 1993r. Wartość dopuszczalna dla przydatności paszowej to mg/kg świeżej masy. W szczególnych przypadkach i w ograniczonym zakresie dopuszcza się zawartości miedzi wyższe niż 50 mg/kg. Wartości dopuszczalne z wyżej wymienionych Rozporządzeń zestawiono w tabeli 25. Tabela 25. Wartości wskaźnikowe stężeń metali ciężkich w środkach spożywczych Wskaźnik dopuszczalnej Wartość dopuszczalna w mg/kg Wartość dopuszczalna w mg/kg zawartości mg/kg świeżej świeżej masy przydatności świeżej masy przydatności Metal ciężki masy wg ww. konsumpcyjnej wg wytycznych paszowej wg wytycznych IUNG rozporządzeń IUNG Ołów (Pb) 0, Kadm (Cd) 0,1 # /0,2* 0,15 0,5 Arsen (As) 0,2 + n.u. n.u. Miedź (Cu) 6 x * wartość dopuszczalna określona dla pszenicy określona wyżej wymienionym Rozporządzeniem KE # wartość dopuszczalna określona dla żyta, pszenżyta i jęczmienia określona wyżej wymienionym Rozporządzeniem + wartość dopuszczalna określona na podstawie nieaktualnego Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 stycznia 2003 r. w sprawie maksymalnych zanieczyszczeń chemicznych i biologicznych x wartość dopuszczalna określona na podstawie nieaktualnego Zarządzenia Ministra Zdrowia i opieki Społecznej z dnia 31 marca 1993r. n.u. nie uwzględniono w ramowych wytycznych IUNG Wśród 307 próbek ziarna zbóż pobrano 20 próbek jęczmienia (6,5%), 212 próbek pszenicy (69,1%), 19 próbek pszenżyta (6,2%) oraz 56 próbek żyta (18,2%). Wśród 10 próbek zbiorczych z terenu uprawy zbóż 7 próbek to pszenica, a 3 próbki to żyto. Uwaga dla próbek wykazujących zawartość metali poniżej granicy oznaczalności (Pb < 0,1 mg/kg), Cd < 0,1 mg/kg, As <0,05 mg/kg) w obliczeniach średniej przyjęto połowę tej granicy. 48

49 Ze względu na różnice fizjologiczne pomiędzy różnymi gatunkami zbóż i różne mechanizmy gromadzenia metali, nieuprawnionym jest dokonywanie interpolacji metali w ziarnie dla wszystkich gatunków zbóż łącznie. Interpolacja taka by dawała fałszywy obraz ryzyka akumulacji w ziarnie zbóż, które jak wykazały badania jest znikome w odniesieniu do pszenicy, a bardziej istotne w przypadku żyta, a zwłaszcza jęczmienia Biologiczna rola metali śladowych dla roślin Miedź (Cu) Rola miedzi dla wzrostu i rozwoju roślin jest bardzo ważna, a jej najważniejsze funkcje są następujące: bierze udział w procesach fotosyntezy, oddychania, przemian związków azotowych i powstawania białek, reguluje procesy powstawania kwasów nukleinowych (DNA i RNA), bierze udział w mechanizmach odpornościowych na choroby. Miedź ze źródeł antropogenicznych jest łatwiej pobierana przez rośliny niż z naturalnych zasobów glebowych. W przypadku nadmiaru miedzi dostępnej dla roślin następuje ograniczenie ich wzrostu i rozwoju oraz pogorszenie jakości konsumpcyjnopaszowej. Ołów (Pb) Pobieranie ołowiu przez rośliny intensyfikuje kwaśny odczyn gleb, ich słabe zdolności sorbcyjne oraz niska zawartość próchnicy. Niezbędność ołowiu dla wzrostu i rozwoju roślin nie jest potwierdzona dotychczasowymi badaniami. Zainteresowanie ołowiem w roślinach związane jest zatem z potencjalną jego toksycznością. Głównym źródłem zanieczyszczenia roślin ołowiem są opady atmosferyczne mokre i suche. Rośliny z rejonów zanieczyszczonych mogą zawierać znaczne ilości ołowiu, zarówno w częściach nadziemnych, jak i w korzeniach. Na ogół nie obserwuje się szkodliwego wpływu ołowiu w warunkach polowych, jednak jego nagromadzenie się w roślinach stanowi duże zagrożenie dla zdrowia człowieka i zwierząt. 49

50 Kadm (Cd) Dotychczasowe badania wykazują, że kadm nie jest uznany za składnik pokarmowy roślin. Zawartość kadmu zależy od gatunku roślin, jej organu i wieku. Z reguły większe ilości spotyka się w warzywach liściastych niż w zbożach, a także w organach wegetatywnych niż w nasionach. Rośliny uprawiane na glebach o lżejszym składzie mechanicznym i niższym ph pobierają zwykle więcej kadmu niż rosnące na glebach zwięźlejszych i o wyższym przedziale odczynu. Fizjologiczny efekt nadmiaru kadmu objawia się zaburzeniem procesów fotosyntezy, transpiracji i przemian związków azotowych oraz ze zmianami przepuszczalności błon komórkowych i struktury DNA. Najbardziej wrażliwe na nadmiar kadmu są rośliny motylkowe, owies, rzodkiewka, marchew i szpinak. Arsen (As) Biologiczna rola arsenu w roślinach nie jest wyjaśniona, a objawami toksyczności są więdnięcie liści, zmiana ich zabarwienia, czy też uszkodzenia systemu korzeniowego wzrost całej rośliny ulega zahamowaniu. Toksyczne stężenie arsenu w roślinach powoduje w nich spadek zawartości fosforu, potasu i manganu Ocena zawartości metali ciężkich w ziarnie jęczmienia Jęczmień ozimy w Polsce uprawiany jest głównie na cele pastewne, a tylko w ograniczonym zakresie jako surowiec dla przemysłu piwowarskiego. Powierzchnia uprawy tej formy jęczmienia w ostatnich latach w Polsce waha się w granicach tys.ha. Stanowi to 1,5-2,0 % ogólnej powierzchni uprawy zbóż. Uprawa jęczmienia ozimego koncentruje się głównie w rejonach zachodniej i południowej Polski. W województwie dolnośląskim w roku 2009 ogólna powierzchnia upraw jęczmienia wynosiła ha, co stanowi 7,2% całkowitego udziału na terenie kraju. Jęczmień ozimy wyróżnia się wśród zbóż specyficznymi wymaganiami przyrodniczoorganizacyjnymi i posiada na ich tle szereg zalet i wad. Wadami jęczmienia ozimego są najsłabsza ze zbóż mrozoodporność, największa wrażliwość na kulturę gleby (zwłaszcza odczyn i stosunki wodno-powietrzne), wczesny termin siewu. Zalety jęczmienia ozimego to: 50

51 - największy spośród zbóż (oprócz pszenicy ozimej) potencjał plonowania; - wczesne dojrzewanie (początek lipca) pozwalające na lepszą organizację żniw; - pełniejsze wykorzystanie kombajnów; - możliwość uprawy poplonów ścierniskowych; - możliwość dobrego przygotowania pola pod rzepak ozimy; - duża tolerancja na suszę wiosenną. Badania wykazały przekroczenia wartości wskaźnikowej ołowiu określonej Rozporządzenie Komisji Europejskiej (WE) NR 333/2007 z dnia 28 marca 2007 r., aż w 15 spośród 20 badanych próbek ziarna jęczmienia. Z uwzględnieniem niepewności rozszerzonej w 9 badanych próbkach. W doświadczeniu polowym prowadzonym w 16 lokalizacjach (obrębach) w 2006 r. stwierdzono przekroczenia we wszytkich badanych próbkach jęczmienia. Obecna seria badań stawnowi potwierdzenie uzyskanych w 2006 wyników doświadczenia polowego. W 16 lokalizacjach uprawy jęczmienia w 2006 r. we wszystkich stwierdzono przekroczenie dopuszczalnej zawartości ołowiu. Na 5 próbek jęczmienia pobranych w 2010 r, zlokalizowanych w tych samych obrębach w których prowadzono doświadczenie w 2006 r, we wszystkich stwierdzono przekroczenie dopuszczalnej zawartości ołowiu. Uzyskane wyniki jednoznacznie wskazują na silne właściwe dla jęczmienia uwarunkowania do nadmiernej akumulacji ołowiu w warunkach środowiskowych badanego obszaru. Ze względu na kryteria jakościowe na badanym obszarze nie zaleca się uprawy jęczmienia ozimego. Dodać należy, że punkty poboru jęczmienia stanowią małą liczebnie populację i są głównie rozmieszczone w środkowej i południowo-wschodniej części powiatu wynika to z lokalnej struktury upraw. Dlatego też wykonanie interpolacji dla całego obszaru powiatu, na podstawie wyników badań w tych punktach, nie byloby adekwatne dla stanu rzeczywistego. Nie wykazano przekroczenia wartości wskaźnikowej dla kadmu. Nie wykazano przekroczenia wartości wskaźnikowej dla arsenu. Badania wykazały przekroczenia wartości wskaźnikowej miedzi określonej nieaktualnym Zarządzeniem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 31 marca 1993r. (M.P nr 22 poz. 233) w 2 próbkach ziarna jęczmienia: próbka nr XXVII/39-6,38 51

52 mg/kg ±1,28 mg/kg (obręb Grodziec Mały\G. Głogów) oraz próbka nr XIV - 6,88 mg/kg ±1,38 mg/kg (obręb Ceber\G. Kotla). Wszystkie próbki spełniają wymagania pod względem przydatności konsumpcyjnej i paszowej wg ramowych wytycznych IUNG. Tabela 26. Zawartość ołowiu (Pb) w ziarnach jęczmienia o przekroczonych wartościach wskaźnikowych Nr próbki Obręb\Gmina Zawartość Pb Niepewność rozszerzona XXVII/39 Grodziec Mały\G. Głogów 0,97 ±0,19 XIV/40 Ceber\G. Kotla 0,94 ±0,19 XIV/33 Ceber\G. Kotla 0,57 ±0,11 XXXIII/1 Serby Stare\G. Głogów 0,45 ±0,09 XXIV/16 Sobczyce\G. Kotla 0,45 ±0,09 XXVI/17 Borek-Zabornia\G. Głogów 0,36 ±0,07 XIV/3 Ceber\G. Kotla 0,3 ±0,06 XXVI/22 Borek-Zabornia\G. Głogów 0,28 ±0,06 X/17 Nielubia\G. Żukowice 0,28 ±0,06 XV/9 Chociemyśl\G. Kotla 0,25 ±0,05 XVIII/55 Kotla\G. Kotla 0,25 ±0,05 XVIII/34 Kotla\G. Kotla 0,23 ±0,05 XVIII/79 Kotla\G. Kotla 0,22 ±0,04 XVIII/38 Kotla\G. Kotla 0,22 ±0,04 XXII/2 Moszowice\G. Kotla 0,21 ±0,04 Zawartość metali ciężkich w ziarnach jęczmienia, w wytypowanych do badań obrębach, przedstawia tabela

53 Tabela 27. Zawartość metali ciężkich w ziarnach jęczmienia Ołów (Pb) mg/kg Kadm (Cd) mg/kg Arsen (As) mg/kg Miedź (Cu) mg/kg Obręb\Gmina\Powiat Liczba próbek Maksymalna Średnia Maksymalna Średnia Liczba próbek Maksymalna Średnia Maksymalna Średnia Obręb Nielubia\G. Żukowice 1 0,28 0,28 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 5,49 5,49 Obręb Ceber\G. Kotla 3 0,94 0,6 <0,1 <0,1 1 0,06 0,06 6,88 6,88 Obręb Chociemyśl\G. Kotla 2 0,25 0,22 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 4,33 4,33 Obręb Kotla\G. Kotla 4 0,25 0,23 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 5,25 5,25 Obręb Moszowice\G. Kotla 1 0,21 0,21 <0,1 <0,1 Obręb Sobczyce\G. Kotla 1 0,45 0,45 <0,1 <0,1 Obręb Borek-Zabornia\G. Głogów 2 0,36 0,32 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 4,56 4,56 Obręb Klucze\G. Głogów 1 0,12 0,12 <0,1 <0,1 Obręb Przedmoście\G. Głogów 1 0,19 0,19 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 4,32 4,32 Obręb Grodziec Mały\G. Głogów 1 0,97 0,97 <0,1 <0,1 1 0,16 0,16 6,38 6,38 Obręb Serby Stare\G. Głogów 1 0,45 0,45 <0,1 <0,1 Obręb Turów\G. Głogów 2 0,2 0,19 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 3,37 3,37 Powiat* 20* 0,97* 0,34* <0,1* <0,1* 8* 0,16* <0,05* 6,88* 5,07* Mediana zawartości metali ciężkich w ziarnach jęczmienia Powiat* 20* 0,25* <0,1* 8* <0,05* 4,91* *wartość określona na podstawie danych z obszarów badawczych 3 gmin Ocena zawartości metali ciężkich w ziarnie pszenicy Duży potencjał plonowania pszenicy ozimej oraz wszechstronne wykorzystanie ziarna powoduje, że areał uprawy tego zboża systematycznie się zwiększa. W Polsce powierzchnia jej uprawy wzrosła z 1,4 mln ha w 1980 r. do prawie 2,0mln ha w 2002 roku. W tym samym okresie jej plony, średnio w kraju, zwiększyły się z około 3,0 do 3,8 t/ha. Ogólna powierzchnia upraw pszenicy w województwie dolnośląskim w roku 2009 wynisła ha co stanowi 11,9% całkowitej powierzchni upraw pszenicy w Polsce. Ziarno pszenicy jest podstawowym zbożem konsumpcyjnym wykorzystywanym do produkcji mąki i kaszy. Z mąki pszennej uzyskuje się różnego rodzaju pieczywa, makarony oraz wyroby ciastkarskie. Ubocznym produktem przemiału są otręby, będące wartościową paszą treściwą. Ziarno pszenicy jest także podstawową paszą dla drobiu chowanego tradycyjnym sposobem w gospodarstwie. Może być także wykorzystywane w żywieniu innych gatunków zwierząt (trzoda chlewna, cielęta). Te cechy ziarna pszenicy powodują, że jest ono ważnym elementem towarowej produkcji roślinnej gospodarstw ekologicznych. Pszenica ozima ma największe wymagania glebowe spośród zbóż. Duże i stabilne jej plony można uzyskać tylko na bardzo dobrych i dobrych glebach. 53

54 Badania wykazały przekroczenia wartości wskaźnikowej ołowiu określonej Rozporządzeniu Komisji Europejskiej (WE) NR 333/2007 z dnia 28 marca 2007 r., w 5 próbkach ziarna pszenicy (4 próbki ziarna pszenicy z uwzględnieniem niepewności rozszerzonej). Stanowi to znikomą część spośród 212 badanych próbek. W żadnej z badanych prób pszenicy nie stwierdzono przekroczenia wartości dopuszczalnych dla kadmu. Uzyskane wyniki badań pszenicy jednoznacznie wskazują, że poza punktowymi przekroczeniami, nietworzącymi większych zwartych kompleksów przestrzennych, uprawa pszenicy na badanym terenie jest bezpieczna z punktu widzenia jakościowego. Nie wykazano przekroczenia wartości wskaźnikowej dla kadmu. Nie wykazano przekroczenia wartości wskaźnikowej dla arsenu. Badania wykazały przekroczenia wartości wskaźnikowej miedzi określonej nieaktualnym Zarządzeniem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 31 marca 1993r. (M.P nr 22 poz. 233) w 5 próbkach ziarna pszenicy: próbki nr XXXII/41-15,5 mg/kg ±3,1 mg/kg (obręb Serby\G. Głogów), XXX/38-6,83 mg/kg ±1,37 mg/kg (obręb Przedmoście\G. Głogów), XXIX/13-6,5 mg/kg ±1,3 mg/kg (obręb Krzekotów\G. Głogów), XXX/1-6,32 mg/kg ±1,26 mg/kg (obręb Przedmoście\G. Głogów, XIII/5-6,01 mg/kg ±1,2 mg/kg (obręb Żukowice\G. Żukowice). Wszystkie próbki spełniają wymagania pod względem przydatności konsumpcyjnej i paszowej wg ramowych wytycznych IUNG. Tabela 28. Zawartość ołowiu (Pb) w ziarnach pszenicy o przekroczonych wartościach dopuszczalnych Nr próbki Obręb\Gmina Zawartość Pb Niepewność rozszerzona XXXII/41 Serby\G. Głogów 0,46 ±0,09 II/10 Brzeg Głogowski\G. Żukowice 0,36 ±0,07 XXX/9 Przedmoście\G. Głogów 0,31 ±0,06 XIII/19 Żukowice\G. Żukowice 0,3 ±0,06 XIII/8 Żukowice\G. Żukowice 0,24 ±0,05 Zawartość metali ciężkich w ziarnach pszenicy, w wytypowanych do badań obrębach, przedstawia tabela

55 Tabela 29. Zawartość metali ciężkich w ziarnach pszenicy Ołów (Pb) mg/kg Kadm (Cd) mg/kg Arsen (As) mg/kg Miedź (Cu) mg/kg Obręb\Gmina\Powiat Liczba próbek Maksymalna Średnia Maksymalna Średnia Liczba próbek Maksymalna Średnia Maksymalna Średnia Obręb Brzeg Głogowski\G. Żukowice 8 0,36 0,12 <0,1 <0,1 4 0,08 <0,05 5,99 5,1 Obręb Bukwica\G. Żukowice 3 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 2 <0,05 <0,05 3,8 3,33 Obręb Czerna\G. Żukowice 4 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 Obręb Dobrzejowice\G. Żukowice 6 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 2 <0,05 <0,05 4,02 3,92 Obręb Domaniowice\G. Żukowice 4 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 2 <0,05 <0,05 3,48 3,44 Obręb Kamiona\G. Żukowice 5 0,12 <0,1 <0,1 <0,1 2 <0,05 <0,05 4,14 4 Obręb Kłoda\G. Żukowice 12 0,15 <0,1 <0,1 <0,1 4 0,08 0,06 4,73 4,2 Obręb Kromolin\G. Żukowice 9 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 4 0,14 0,05 3,95 3,59 Obręb Nielubia\G. Żukowice 7 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 2 0,14 0,08 3,68 3,52 Obręb Słone\G. Żukowice 6 0,2 <0,1 0,1 <0,1 2 <0,05 <0,05 3,66 3,66 Obręb Zabłocie\G. Żukowice 9 0,05 <0,1 <0,1 <0,1 3 <0,05 <0,05 4,6 3,97 Obręb Żukowice\G. Żukowice 8 0,3 0,13 <0,1 <0,1 3 0,08 0,06 6,01 5 Obręb Ceber\G. Kotla 13 0,12 <0,1 0,2 <0,1 5 <0,05 <0,05 4,08 3,86 Obręb Chociemyśl\G. Kotla 7 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 2 <0,05 <0,05 4,86 4,6 Obręb Grochowice\G. Kotla 2 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 3,24 3,24 Obręb Kotla\G. Kotla 16 0,1 <0,1 0,12 <0,1 8 <0,05 <0,05 5,8 4,54 Obręb Kozie Doły\G. Kotla 3 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 Obręb Moszowice\G. Kotla 3 <0,1 <0,1 0,12 <0,1 Obręb Skidniów\G. Kotla 13 0,18 <0,1 <0,1 <0,1 4 0,05 <0,05 4,73 3,67 Obręb Sobczyce\G. Kotla 4 0,05 <0,1 <0,1 <0,1 2 <0,05 <0,05 5,14 5 Obręb Zabiele\G. Kotla 3 0,05 <0,1 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 4,9 4,9 Obręb Borek-Zabornia\G. Głogów 11 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 3 <0,05 <0,05 5,39 4,18 Obręb Grodziec Mały\G. Głogów 11 0,2 <0,1 <0,1 <0,1 2 <0,05 <0,05 5,58 5,38 Obręb Klucze\G. Głogów 2 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 1 0,06 0,06 2,25 2,25 Obręb Krzekotów\G. Głogów 2 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 6,5 6,5 Obręb Przedmoście\G. Głogów 12 0,31 <0,1 <0,1 <0,1 3 <0,05 <0,05 6,83 5,85 Obręb Ruszowice\G. Głogów 8 0,17 <0,1 <0,1 <0,1 3 <0,05 <0,05 4,56 4,2 Obręb Serby\G. Głogów 10 0,46 0,1 <0,1 <0,1 5 0,07 <0,05 15,5 6,8 Obręb Serby Stare\G. Głogów 2 0,1 <0,1 0,1 <0,1 2 0,05 <0,05 5 4,72 Obręb Szczyglice\G. Głogów 4 0,05 <0,1 <0,1 <0,1 2 <0,05 <0,05 5,28 5,19 Obręb Turów\G. Głogów 2 0,11 <0,1 <0,1 <0,1 Obręb Wilków\G. Głogów 3 0,05 <0,1 <0,1 <0,1 Powiat* 212* 0,46* <0,1* 0,20* <0,1* 75* 0,14* <0,05* 15,50* 4,48* Mediana zawartości metali ciężkich w ziarnach pszenicy Powiat* 212* <0,1* <0,1* 75* <0,05* 4,33* *wartość określona na podstawie danych z obszarów badawczych 3 gmin Ocena zawartości metali ciężkich w ziarnie pszenżyta Pszenżyto (Triticale) jest pierwszym uzyskanym na drodze krzyżowania międzygatunkowym mieszańcem pszenicy (Triticum) i żyta (Secale). W Polsce zajmowano się tym zbożem już w okresie międzywojennym, a obecnie jesteśmy w światowej czołówce jego 55

56 hodowców i producentów. Celem prac genetyków jest połączenie korzystnych cech obu wyjściowych gatunków zbóż. Ziarno pszenżyta zawiera znaczną ilość białka, od 11,5 do ok. 15%. Dowiedziono, że białko to charakteryzuje korzystniejszy skład aminokwasowy od białka pszenicy a nawet żyta (zawiera m.in. więcej lizyny i treoniny). Pszenżyto odznacza się mniejszą zawartością substancji antyżywieniowych alkilorezorcynoli w stosunku do form rodzicielskich i wyższą strawnością w porównaniu z żytem. Wykazuje też wiele zalet agrotechnicznych jest bardziej odporne na choroby pszenicy i żyta (w tym całkowicie na śniecie i głownie), na wyleganie, odznacza się dobrą zimotrwałością, ma mniejsze od pszenicy wymagania glebowe, większą odporność na zachwaszczenie gleby oraz suszę. Korzystną cechą pszenżyta jest dodatnia reakcja na nawożenie mineralne. Mniejsza od pszenicy azotochłonność pozwala uzyskać taki sam plon ziarna jak w przypadku pszenicy, przy niższym nawożeniu. Pszenżyto użytkowane było dotychczas głównie jako pasza oraz jako surowiec do produkcji bioetanolu, natomiast nie spełniło oczekiwań jako surowiec piekarski. Nie powiodły się próby zastąpienia mąką pszenżytnią mieszanki mąki pszennej z mąką żytnią używanej do wyrobu pieczywa mieszanego, co znacznie uprościłoby proces technologiczny. Z uwagi jednak na walory odżywcze pszenżyta ponownie podejmowane są badania nad jego wartością przemiałową i wypiekową. W województwie dolnoślaskim w roku 2009 uprawy pszenżyta zajmowały obszar , ha co stanowi 1,9% całkowitej powierzchni uprawy na terenie kraju. Badania wykazały przekroczenia wartości wskaźnikowej ołowiu określonej Rozporządzenie Komisji Europejskiej (WE) NR 333/2007 z dnia 28 marca 2007 r., w 1 próbce ziarna pszenżyta nr XXV/2-0,25 mg/kg ±0,05 mg/kg (obręb Zabiele\G. Kotla). Stanowi to znikomą część spośród 19 badanych próbek. Uprawa pszenżyta na badanym terenie jest bezpieczna z punktu widzenia jakościowego. Wskazuje to na celowość szerszego upowszechnienia uprawy tego gatunku jako metody adaptacji do warunków środowiskowych rzutujących na nadmierne pobieranie ołowiu przez jęczmień oraz żyto. Nie wykazano przekroczenia wartości wskaźnikowej dla kadmu. Nie wykazano przekroczenia wartości wskaźnikowej dla arsenu. 56

57 Badania wykazały przekroczenia wartości wskaźnikowej miedzi określonej nieaktualnym Zarządzeniem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 31 marca 1993r. (M.P nr 22 poz. 233) w 1 próbce ziarna pszenżyta nr XXVII/24-6,28 mg/kg ±1,26 mg/kg (obręb Grodziec Mały\G. Głogów). Wszystkie próbki spełniają wymagania pod względem przydatności konsumpcyjnej i paszowej wg ramowych wytycznych IUNG. Zawartość metali ciężkich w ziarne pszenżyta, w wytypowanych do badań obrębach, przedstawia tabela 30. Tabela 30. Zawartość metali ciężkich w ziarnach pszenżyta Ołów (Pb) mg/kg Kadm (Cd) mg/kg Arsen (As) mg/kg Miedź (Cu) mg/kg Obręb\Gmina\Powiat Liczba próbek Maksymalna Średnia Maksymalna Średnia Liczba próbek Maksymalna Średnia Maksymalna Średnia Obręb Dobrzejowice\G. Żukowice 1 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 5,14 5,14 Obręb Chociemyśl\G. Kotla 2 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 Obręb Grochowice\G. Kotla 1 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 4,44 4,44 Obręb Krzekotówek\G. Kotla 2 <0,1 <0,1 0,1 0,08 1 <0,05 <0,05 4,98 4,98 Obręb Kulów\G. Kotla 2 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 3,9 3,9 Obręb Moszowice\G. Kotla 1 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 5,59 5,59 Obręb Skidniów\G. Kotla 1 0,11 0,11 <0,1 <0,1 Obręb Sobczyce\G. Kotla 1 0,13 0,13 <0,1 <0,1 Obręb Zabiele\G. Kotla 2 0,25 0,15 <0,1 <0,1 Obręb Borek-Zabornia\G. Głogów 2 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 4,26 4,26 Obręb Grodziec Mały\G. Głogów 2 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 6,28 6,28 Obręb Wilków\G. Głogów 2 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 2 <0,05 <0,05 5,53 5,3 Powiat* 19* 0,25* <0,1* 0,10* <0,1* 9* <0,05* <0,05* 6,28* 5,02* Mediana zawartości metali ciężkich w ziarnach pszenżyta Powiat* 19* <0,1* <0,1* 9* <0,05* 5,06* *wartość określona na podstawie danych z obszarów badawczych 3 gmin Ocena zawartości metali ciężkich w ziarnie żyta Uprawa żyta ma na ogół ekstensywny charakter, czyli cechują ją dość niskie nakłady środków produkcji na jednostkę powierzchni. Ponadto, gatunek ten ma stosunkowo małe wymagania glebowe i wodne, a także odznacza się małą wrażliwością na przedplon. Powyższe cechy powodują, że żyto zajmuje nadal znaczny areał uprawy, pomimo zaznaczającej się od kilku lat tendencji spadkowej. W uprawie dominuje forma ozima (powierzchnia uprawy ok. 1,5 mln ha), natomiast forma jara ma znaczenie marginalne. W 57

58 województwie dolnosląskim uprawa żyta wynosi ha co odpowiada 3,5% uprawy krajowej. Ziarno żyta wykorzystywane jest wielokierunkowo. Według szacunków aż połowa corocznych zbiorów przeznaczana jest na cele paszowe, mimo że dla większości grup zwierząt jest to pasza nienajlepsza. Ponadto ziarno wykorzystuje się do produkcji mąki i alkoholu. Ważnym składnikiem mąki żytniej jest skrobia. Jej właściwości i stan decydują o przydatności mąki do wypieku chleba. Podstawowym wskaźnikiem oceny mąki żytniej jest liczba opadania. Ważną (z punktu widzenia właściwości przemiałowych) cechą jest także gęstość ziarna. Wszystkie z obecnie badanych odmian spełniają minimalne wymagania przemysłu dla tej cechy (wartości powyżej 72 kg/hl). Badania wykazały przekroczenia wartości wskaźnikowej ołowiu określonej Rozporządzenie Komisji Europejskiej (WE) NR 333/2007 z dnia 28 marca 2007 r., w 12 spośród 56 badanych próbek ziarna żyta. Uwzględniając niepewność rozszerzoną badań przekroczenie wystąpiło w 10 próbkach ziarna żyta. Stanowi to 21% wszystkich badanych prób. Uzyskane wyniki stanowią potwierdzenie danych uzyskanych w ramach doświadczeń prowadzonych w latach w 16 lokalizacjach w obecnej serii badań stwierdzono przekroczenia dopuszczalnej zawartości ołowiu w próbkach żyta z 6 spośród 10 obrębów, w których w roku 2008 stwierdzono przekroczenie ołowiu w ziarnie żyta uprawianego w doświadczeniu polowym. Nie wykazano przekroczenia wartości dopuszczalnych dla kadmu. Nie wykazano przekroczenia wartości wskaźnikowej dla arsenu. Badania wykazały przekroczenia wartości wskaźnikowej miedzi określonej nieaktualnym Zarządzeniem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 31 marca 1993r. (M.P nr 22 poz. 233) w 2 próbkach ziarna żyta XXV/9-7,6 mg/kg ±1,52 mg/kg (obręb Zabiele\G. Kotla) oraz XXIX/7-6,42 mg/kg ±1,28 mg/kg (obręb Krzekotów\G. Głogów). Wszystkie próbki spełniają wymagania pod względem przydatności konsumpcyjnej i paszowej wg ramowych wytycznych IUNG. 58

59 Tabela 31. Zawartość ołowiu (Pb) w ziarnach żyta o przekroczonych wartościach wskaźnikowych Nr próbki Obręb\Gmina Zawartość Pb Niepewność rozszerzona XIII/21 Żukowice\G. Żukowice 0,8 ±0,16 II/23 Brzeg Głogowski\G. Żukowice 0,65 ±0,13 XXIV/10 Sobczyce\G. Kotla 0,39 ±0,08 VI/10 Domaniowice\G. Żukowice 0,33 ±0,07 II/32 Brzeg Głogowski\G. Żukowice 0,32 ±0,06 XXV/9 Zabiele\G. Kotla 0,32 ±0,06 XXII/8 Moszowice\G. Kotla 0,31 ±0,06 III/10 Czerna\G. Żukowice 0,31 ±0,06 III/6 Czerna\G. Żukowice 0,26 ±0,05 XXXII/39 Serby\G. Głogów 0,26 ±0,05 II/26 Brzeg Głogowski\G. Żukowice 0,25 ±0,05 XIX/3 Kozie Doły\G. Kotla 0,22 ±0,04 Zawartość metali ciężkich w ziarnach żyta, w wytypowanych do badań obrębach, przedstawia tabela

60 Tabela 32. Zawartość metali ciężkich w ziarnach żyta Ołów (Pb) mg/kg Kadm (Cd) mg/kg Arsen (As) mg/kg Miedź (Cu) mg/kg Obręb\Gmina\Powiat Liczba próbek Maksymalna Średnia Maksymalna Średnia Liczba próbek Maksymalna Średnia Maksymalna Średnia Obręb Brzeg Głogowski\G. Żukowice 3 0,65 0,41 <0,1 <0,1 Obręb Bukwica\G. Żukowice 3 0,12 <0,1 <0,1 <0,1 Obręb Czerna\G. Żukowice 2 0,31 0,29 0,1 <0,1 2 0,06 0,06 4,63 4,23 Obręb Dankowice\G. Żukowice 2 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 4,81 4,81 Obręb Dobrzejowice\G. Żukowice 1 0,14 0,14 <0,1 <0,1 Obręb Domaniowice\G. Żukowice 1 0,33 0,33 <0,1 <0,1 Obręb Kromolin\G. Żukowice 4 0,14 0,11 <0,1 <0,1 Obręb Żukowice\G. Żukowice 1 0,8 0,8 <0,1 <0,1 Obręb Chociemyśl\G. Kotla 1 <0,1 <0,1 0,1 0,1 Obręb Grochowice\G. Kotla 2 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 3,98 3,98 Obręb Kotla\G. Kotla 6 0,18 0,1 <0,1 <0,1 Obręb Kozie Doły\G. Kotla 2 0,22 0,21 <0,1 <0,1 2 <0,05 <0,05 5,05 4,9 Obręb Krzekotówek\G. Kotla 1 0,14 0,14 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 4,37 4,37 Obręb Kulów\G. Kotla 5 0,13 0,1 <0,1 <0,1 2 <0,05 <0,05 4,3 3,88 Obręb Moszowice\G. Kotla 1 0,31 0,31 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 4,11 4,11 Obręb Skidniów\G. Kotla 1 0,19 0,19 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 4,1 4,1 Obręb Sobczyce\G. Kotla 2 0,39 0,3 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 5,86 5,86 Obręb Zabiele\G. Kotla 2 0,32 0,19 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 7,6 7,6 Obręb Borek-Zabornia\G. Głogów 1 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 Obręb Klucze\G. Głogów 3 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 5,51 5,51 Obręb Krzekotów\G. Głogów 2 0,11 <0,1 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 6,42 6,42 Obręb Serby\G. Głogów 4 0,26 0,12 0,06 <0,1 Obręb Turów\G. Głogów 1 0,13 0,13 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 4,76 4,76 Obręb Wilków\G. Głogów 5 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 1 <0,05 <0,05 5,63 5,63 Powiat* 56* 0,80* 0,15* 0,10* <0,1* 17* 0,06* <0,05* 7,60* 4,89* Mediana zawartości metali ciężkich w ziarnach żyta Powiat* 56* 0,1* <0,1* 17* <0,05* 4,74* *wartość określona na podstawie danych z obszarów badawczych 3 gmin Ocena zanieczyszczenia ołowiem 10 zbiorczych próbek ziarna z terenu upraw Na terenie powiatu głogowskiego zgodnie z wymaganiami zamówienia zostało pobranych dodatkowo 10 próbek zbiorczych ziarna z terenu uprawy i oznaczono w nich tylko zawartość ołowiu. Poniższa tabela przedstawia zawartość ołowiu w tych próbkach oraz odpowiadające im stężenia w próbkach pobranych punktowo. Badania wykazały przekroczenia wartości dopuszczalnej ołowiu określonej Rozporządzenie Komisji Europejskiej (WE) NR 333/2007 z dnia 28 marca 2007 r., w 1 próbce ziarna pszenicy nr XIII/5 0,28 mg/kg ±0,06 mg/kg (obręb Żukowice\G. Żukowice). 60

61 Tabela 33. Zawartość ołowiu (Pb) w próbkach zbiorczych z terenu upraw Nr próbki Obręb\Gmina Zawartość Pb Gatunek zboża Próbka zbiorcza Próbka punktowa II/29 Obręb Brzeg Głogowski\G. Żukowice Pszenica <0,1 0,17 IX/24 Obręb Kromolin\G. Żukowice Żyto <0,1 0,14 IX/37 Obręb Kromolin\G. Żukowice Pszenica <0,1 <0,1 XIII/5 Obręb Żukowice\G. Żukowice Pszenica 0,28 0,19 XIV/48 Obręb Ceber\G. Kotla Pszenica <0,1 <0,1 XXI/17 Obręb Kulów\G. Kotla Żyto <0,1 0,11 XXII/9 Obręb Moszowice\G. Kotla Pszenica <0,1 <0,1 XXVII/12 Obręb Grodziec Mały\G. Głogów Pszenica <0,1 <0,1 XXVIII/3 Obręb Klucze\G. Głogów Żyto <0,1 <0,1 XXXIV/9 Obręb Szczyglice\G. Głogów Pszenica <0,1 <0,1 8. ZALEŻNOŚCI PRZESTRZENNE WYNIKÓW BADAŃ Ocena wyników badań gleb powiatu głogowskiego Proces interpolacji rozkładu przestrzennego metali ciężkich przeprowadzono z uwzględnieniem parametrów rozkładu statystycznego oraz odchyleń standardowych, uzyskując wysoce prawdopodobny obraz zmienności w skali badanego obszaru. Określenie powierzchni o przekroczonych wartościach dopuszczalnych na podstawie map rozkładu przestrzennego jest wartością przybliżoną i obarczoną błędem interpolacji. Wielkość powierzchni gdzie nastąpiły przekroczenia wartości dopuszczalnych dla gruntów z grup A oraz B określonych Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. (Dz.U. Nr 165, poz. 1359) w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi przedstawiają tabela 34 oraz tabela 35. W celu zachowania jednolitej struktury opracowania i wymogów zawartych w umowie ocena została rozdzielona na obszar obrębów 3 gmin powiatu głogowskiego. Aby dać pełny obraz skali zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi przedstawiono łączną powierzchnię obszarów o przekroczonych standardach wg ww. Rozporządzenia z uwzględnieniem niepewności pomiarowej. W zestawieniu nie zamieszczano przekroczeń wartości dopuszczalnych z obrębów, w których nie były prowadzone badania jakości gleb, a wykazała je interpolacja, na podstawie najbliżej zlokalizowanych próbek. 61

62 Tabela 34. Ocena wielkości powierzchni oraz udział % gruntów użytkowanych rolniczo obrębów o przekroczonych wartościach dopuszczalnych - grunty zaklasyfikowane do grup A i B Wielkość powierzchni i udział % obszarów obrębów o przekroczonych wartościach dopuszczalnych - grunty zaklasyfikowane do grup A i B Obręb\Gmina\Powiat Grunty grupy A Grunty grupy B Grunty grupy B Grunty grupy A Grunty grupy B Miedź Miedź Miedź Miedź Ołów Ołów Kadm Kadm Arsen Arsen (Cu) [ha] (Cu) [%] (Cu) [ha] (Cu) [%] (Pb) [ha] (Pb) [%] (Cd) [ha] (Cd) [%] (As) [ha] (As) [%] Obręb Żukowice\G. Żukowice 44,69 6,24 Obręb Ceber\G. Kotla 104,86 10,52 7,22 0,72 6,42 0,64 Obręb Sobczyce\G. Kotla 0,00 0,00 Obręb Zabiele\G. Kotla 31,77 11,15 2,37 0,83 Obręb Borek-Zabornia\G. Głogów 12,84 1,70 11,33 1,50 Obręb Grodziec Mały\G. Głogów 24,72 20,95 Obręb Klucze\G. Głogów 5,15 1,38 Obręb Serby\G. Głogów 1,88 0,90 Obręb Serby Stare\G. Głogów 15,66 16,88 Obręb Wróblin Głogowski\G. Głogów 4,36 0,89 Powiat* 35,54* 0,23* 210,40 * 1,36* 7,22* 0,05* 11,33* 0,07* 8,80* 0,06* *wartość określona na podstawie danych z obszarów badawczych 3 gmin 62

63 Obręb Żukowice Obręb Ceber Obręb Sobczyce Obręb Zabiele Obręb Borek-Zabornia Obręb Grodziec Mały Obręb Obręb Klucze Obręb Serby Obręb Serby Stare Obręb Wróblin Głogowski % Powiat* Cu (grupa gruntów A) Cu (grupa gruntów B) Pb (grupa gruntów B) Cd (grupa gruntów A) As (grupa gruntów B) *wartość określona na podstawie danych z obszarów badawczych 3 gmin Wykres 10. Udział % powierzchni gruntów użytkowanych rolniczo obrębów o przekroczonych wartościach dopuszczalnych

64 Tabela 35. Łączna wielkość powierzchni oraz udział % gruntów użytkowanych rolniczo obrębów o przekroczonych wartościach dopuszczalnych - grunty zaklasyfikowane do grup A i B Łączna wielkość obszarów użytków rolnych o przekroczonych wartościach dopuszczalnych Obręb\Gmina\Powiat Udział [%] powierzchni Powierzchnia [ha] użytków rolnych Obręb Żukowice\G. Żukowice 44,69 9,13 Obręb Ceber\G. Kotla 111,29 11,16 Obręb Sobczyce\G. Kotla 0,00 0,00 Obręb Zabiele\G. Kotla 34,14 16,27 Obręb Borek-Zabornia\G. Głogów 13,57 1,89 Obręb Grodziec Mały\G. Głogów 24,72 4,19 Obręb Klucze\G. Głogów 5,15 1,81 Obręb Serby Stare\G. Głogów 15,67 13,28 Obręb Serby\G. Głogów 1,88 0,25 Obręb Wróblin Głogowski\G. Głogów 4,36 4,70 Powiat* 255,46* 1,65* *wartość określona na podstawie danych z obszarów badawczych 3 gmin Obręb Żukowice Obręb Ceber Obręb Sobczyce Obręb Zabiele Obręb Borek-Zabornia Obręb Grodziec Mały Obręb Klucze Obręb Serby Stare Obręb Serby Obręb Wróblin Głogowski % Powiat* *wartość określona na podstawie danych z obszarów badawczych 3 gmin Wykres 11. Udział % łącznej wielkości powierzchni gruntów użytkowanych rolniczo obrębów o przekroczonych wartościach dopuszczalnych Nie obserwuje się ścisłych korelacji w badanych metalach z zawartością próchnicy i części spławialnych. Jedynie w przypadku arsenu oraz kadmu w przypadku 11% populacji próbek wykazano zależność z zawartością części spławialnych. Istnienie determinacji pomiędzy zawartością części spławialnych, a badanym metalem ciężkim wskazuje na wpływ budowy mineralogoicznej. W przypadku wysokiej korelacji z próchnicą źródłem zanieczyszczeń są czynniki antropogeniczne. Analiza statystyczna nie opisuje pojedynczych przypadków lecz 64

65 całą populację. Brak determinacji nie wyklucza wpływu czynników antropogenicznych lub naturalnych w skali lokalnej. Wykres 12. Korelacja zawartości części spławialnych (<0,02 mm) z kadmem Wykres 13. Korelacja zawartości części spławialnych (<0,02 mm) z arsenem Na podstawie wyników badań wykonano regresję wielokryterialną uwzględniającą poziom zawartości metali ciężkich, a odległość od potencjalnych źródeł zanieczyszczeń z uwzględnieniem zawartości części spławialnych oraz próchnicy w glebach. Poniższa tabela prezentuje wyniki korelacji danych zestawów badawczych. Tabela 36. Współczynniki determinacji R 2 dla zależności pomiędzy nagromadzeniem metali ciężkich w glebach a odległością od potencjalnych źródeł zanieczyszczeń z uwzględnieniem składu granulometrycznego oraz zawartości próchnicy Odległość od potencjalnego źródła zanieczyszczeń Parametr Skład granulometryczny Zawartość próchnicy Współczynnik Równanie kierunkowe krzywej Współczynnik Równanie kierunkowe determinacji R 2 determinacji determinacji R 2 krzywej determinacji Ołów (Pb) 0,15 Pb=-0,003L+0,265F+39,815 0,17 Pb=-0,004L+2,085P+44,232 Miedź (Cu) 0,18 Cu=-0,008L+0,22F+71,39 0,19 Cu=-0,009L+2,938P+72,21 Kadm (Cd) 0,12 Cd=2,66*10-5 L+0,011F+0,145 0,06 Cd=1,36*10-6 L+0,059P+0,375 Arsen (As) 0,11 As=-5,63*10-5 L+0,105F+2,594 0,09 As=-0,0003L+0,731P+4,517 * - parametry regresji wielokryterialnej: L odległość od potencjalnego źródła zanieczyszczenia, F skład granulometryczny, P zawartość próchnicy 65

66 Powyższe wyniki wskazują na istnienie zależności poziomu metali ciężkich w glebie, a odległości od ich potencjalnego źródła. Jednoczesna korelacja ołowiu oraz miedzi ze składem granulometrycznym oraz zawartością próchnicy może wskazywać, że maksymalnie 20% (w przypadku miedzi) zmienności można tłumaczyć czynnikami antropogenicznymi. Oznacza to, że 80% zmienności zawartości metali śladowych w glebie uzależniona jest od innych dużo bardziej skomplikowanych procesów występujących w środowisku. W przypadku zawartości kadmu i arsenu w glebach znaczenie odgrywa głównie oddziaływanie czynników naturalnych związanych z mineralogią i uziarnieniem gleb. Badania gleb prowadzone na terenie powiatu głogowskiego w latach przez Stację Chemiczno-Rolniczą we Wrocławiu, Główny Instytut Górnictwa w Katowicach oraz Zakład Inżynierii Środowiska Eko-Projekt pozwoliły na lepsze rozpoznanie zmienności zawartości metali ciężkich w badanych obrębach. Synteza wyników tych badań została przedstawiona w tabeli 37 oraz na wykresach 14, 15, 16 i 17. Stężenie metali ciężkich w roku 2010 na miejscu lokalizacji badań w latach zostało określone na podstawie rozkładu przestrzennego. Ze względu na gęstą siatkę pomiarową w 2010 roku rozkład przestrzenny wykazuje dużą dokładność interpolacji. Ze względu na to, że tylko dane z badań wykonanych w latach posiadają współrzędne położenia, próbki mogą zostać porównane. Podane wartości średnie z lat dla poszczególnych obrębów stanowią jedynie średnią wartość odniesienia dla badanych obiektów. Dużą zmienność stężenia w glebie wykazuje kadm oraz arsen, których determinacja wyników w latach nie przekracza R 2 0,17 (Cd 2010 = 0,074Cd ,118, As 2010 = 0,276As ,504). Dla ołowiu podobna determinacja wynosi zaledwie R 2 0,27 (Pb 2010 = 0,266Pb ,72), a dla miedzi R 2 0,65 (Cu 2010 = 0,431Cu ,06). Niska korelacja pomiędzy wynikami badań z różnych okresów dla kadmu i ołowiu świadczy o ciągle zbyt małej reprezentatywności przestrzennej badań tych pierwiastków wykonywanych w różnych okresach. Wysoka determinacja między wynikami interpolacji dla zawartości miedzi w różnych okresach badań świadczy o bardzo dobrym przestrzennym scharakteryzowaniu zmienności występowania tego pierwiastka w glebach. 66

67 Tabela 37. Porównanie wyników badań gleb dla wytypowanych obrębów w latach Obręb\Gmina Ołów (Pb) mg/kg Kadm (Cd) mg/kg Miedź (Cu) mg/kg Arsen (As) mg/kg Brzeg Głogowski\G. Żukowice 54,2 46,5 37,9 52,1 50,5 46,9 0,69 0,49 0,3 0,78 0,78 <0,5 130,5 80,3 71,2 90,4 87,1 81,5 4,6 5,4 <4,6 Czerna/Dobrzejowice\G. Żukowice 24,6 26,1 25,3 28,6 28,8 27,3 0,29 0,29 0,15 0,57 0,57 <0,5 47, ,1 42,5 37,4 39,8 <4,6 <4,6 <4,6 Kamiona\G. Żukowice 32,3 42,8 35,4 57,3 57,6 70,8 0,45 0,18 0,17 0,95 0,6 74,9 73,6 69,4 108, ,5 4,7 5,8 8,8 Kłoda\G. Żukowice 33 29,8 36,5 34, ,6 0,38 0,3 0,19 0,98 0, ,7 71,1 48,3 49,1 50,1 <4,6 5,2 <4,6 Kromolin\G. Żukowice 19 26,2 24,1 50,5 51,5 29,7 0,21 0,24 0,15 1,92 1,92 <0,5 36,1 35,5 35, ,5 35,3 5,9 6,8 <4,6 Żukowice\G. Żukowice 55,1 64,7 42,9 102,6 106,2 58,1 0,51 0,34 0,24 0,96 0,89 <0,5 187, ,9 240,9 225, ,7 5,5 11,2 Ceber\G. Kotla 31,9 37,6 42,7 0, ,1 49,7 60,9 6,7 7,4 12,3 Kotla\G. Kotla 22, ,3 35,8 41,6 37,2 0,2 0,29 0,16 1,43 1,4 0,71 29,2 36,4 25,1 32,9 36,6 32,5 6,1 6,9 7,6 Krzekotówek\G. Kotla 29,3 30,2 29,2 32,3 30,5 50,5 0,23 0,29 0,19 0,68 0,62 <0,5 58,8 54,4 53,4 48,6 38,4 63 <4,6 <4,6 <4,6 Moszowice\G. Kotla 37,8 32,8 33,8 25,4 29,6 38,1 0,32 0,41 0,21 1,2 0,58 86, ,8 38,3 38,7 49,7 4,8 5 6,4 Skidniów\G. Kotla 29,1 30,4 29,7 36,7 45,1 35,7 0,37 0,32 0,18 1,55 1,53 <0,5 57,8 54,1 50,3 45,5 38,7 32,4 6,2 7,9 6,3 Sobczyce\G. Kotla 45,9 48,5 45,3 55,8 65,2 63,8 0,36 0,26 0,18 1,68 1,61 0,96 110,4 100,9 85, ,3 88,9 8,8 8,9 11,3 Zabiele\G. Kotla 50,4 47,9 46,7 76,8 75,1 59,7 0,28 0,3 0,21 1,51 1,45 0,68 118, ,2 161,1 135,7 132,3 8,8 7,6 5,5 Grodziec Mały\G. Głogów 37 44,7 41,7 46,9 54,3 58,1 0,26 0,27 0,23 1,35 1,45 0,95 100,1 94,6 89,7 69, ,4 7,7 8,4 12,5 Serby\G. Głogów 26,1 38,3 37,2 48,1 46,7 40,4 0,18 0,24 0,26 1,02 1 0,67 46,5 62,2 64,8 55, ,3 5,2 <4,6 <4,6 Serby Stare\G. Głogów 20,7 27,3 28,9 43,1 39,2 36,4 0,2 0,23 0,16 0,81 0,75 0,78 39, ,8 50,1 39,8 35,8 <4,6 <4,6 <4,6 *próg dolnej oznaczalności dla kadmu wynosi 0,5 mg/kg, natomiast arsenu 4,6 mg/kg. 67

68 UŻYTKOWANYCH ROLNICZO NA TERENIE TRZECH GMIN POWIATU GŁOGOWSKIEGO Brzeg Głogowski Czerna/Dobrzejów Kamiona Kłoda Kromolin Żukowice Ceber Kotla Krzekotówek Moszowice Skidniów Sobczyce Zabiele Grodziec Mały Serby Serby Stare Wykres 14. Zmiany zawartości ołowiu w glebach wytypowanych obrębów

69 UŻYTKOWANYCH ROLNICZO NA TERENIE TRZECH GMIN POWIATU GŁOGOWSKIEGO 2,5 2 1, , Brzeg Głogowski Czerna/Dobrzejów Kamiona Kłoda Kromolin Żukowice Ceber Kotla Krzekotówek Moszowice Skidniów Sobczyce Zabiele Grodziec Mały Serby Serby Stare Wykres 15. Zmiany zawartości kadmu w glebach wytypowanych obrębów

70 UŻYTKOWANYCH ROLNICZO NA TERENIE TRZECH GMIN POWIATU GŁOGOWSKIEGO Brzeg Głogowski Czerna/Dobrzejów Kamiona Kłoda Kromolin Żukowice Ceber Kotla Krzekotówek Moszowice Skidniów Sobczyce Zabiele Grodziec Mały Serby Serby Stare Wykres 16. Zmiany zawartości miedzi w glebach wytypowanych obrębów

71 WYZNACZENIE ZASIĘGU TERYTORIALNEGO ZANIECZYSZCZENIA GLEB I ROŚLIN NA OBSZARACH UŻYTKOWANYCH ROLNICZO NA TERENIE TRZECH GMIN POWIATU GŁOGOWSKIEGO Brzeg Głogowski Czerna/Dobrzejów Kamiona Kłoda Kromolin Żukowice Ceber Kotla Krzekotówek Moszowice Skidniów Sobczyce Zabiele Grodziec Mały Serby Serby Stare Wykres 17. Zmiany zawartości arsenu w glebach wytypowanych obrębów

72 Duży udział wiatrów zachodnich oraz południowo-zachodnich wskazuje możliwe kierunki rozchodzenia się zanieczyszczeń z kominów na badanym terenie. Uwzględniwszy stopień wytłumaczenia zawartości ołowiu i miedzi w glebie odległością od potencjalnego źródła zanieczyszczeń z uwzględnieniem warunków glebowych, dane historyczne o emisji zanieczyszczeń do atmosfery w latach 80 kształtujących się na poziomie 316 t/r. dla miedzi oraz 356 t/r. dla ołowiu, a także róże wiatrów można sformułować ostateczny wniosek, że uzyskiwany obecnie rozkład miedzi i ołowiu obarczony jest działalnością przemysłu w przeszłości (lata 70. i 80.) kształtowanych przez czynniki meteorologiczne. Poniżej został zaprezentowany rozkład przestrzenny miedzi w glebie (mapa 1) oraz ołowiu w ziarnie pszenicy (mapa 2) z naniesioną różą wiatru w celu zobrazowania zmienności w zależności od warunków meteorologicznych. Obraz ten nie jest wynikiem modelowania rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w powietrzu, a jedynie zestawieniem posiadanych informacji. Tabela 38. Udział % kierunków i siły wiatru w okresie IX.2007-VII.2008 Kierunek wiatru N NE E SE S SW W NW Cisza Udział % 4,53 5,55 7,11 10,70 10,49 13,52 22,30 14,72 7,28 *Żródło: opracowanie ZIŚ Eko-Projekt Badania skażenia gleb i roślin na obszarach użytkowanych rolniczo na terenie powiatu głogowskiego. Monitoring poletek doświadczalnych w miejscach, w których nastąpiło przekroczenie skażeń na zawartość metali ciężkich w glebie i roślinach, NW 30 N NE 20 W 10 0 E SW SE S Wykres 18. Róża wiatrów dla powiatu głogowskiego w okresie VIII.2006-VII

73 Mapa 1. Rozkład przestrzenny zawartości miedzi w glebie z uwzględnieniem róży wiatru. 73

74 UŻYTKOWANYCH ROLNICZO NA TERENIE TRZECH GMIN POWIATU GŁOGOWSKIEGO Mapa 2. Rozkład przestrzenny zawartości ołowiu w ziarnie pszenicy z uwzględnieniem róży wiatru. 74