ZAŁOŻENIA DO ZMIANY USTAWY W CELU UREGULOWANIA ZNAKOWANIA PRODUKTÓW WOLNE OD GMO opinia Kancelarii Juris sporządziła: st. pr. Agata Paprocka zatwierdził: adw. Jan A. Stefanowicz4
Znakowanie żywności wolnej od GMO 52 47. Informacje zawarte w tekście odnoszą się do stanu prawnego na dzień 5 maja 2014 roku. OPINIA ZOSTAŁA PRZYGOTOWA- NA PRZEZ KANCELARIĘ JURIS DLA FUNDACJI ZIELONY INSTYTUT W RA- MACH PROJEKTU FINANSOWANEGO PRZEZ GRASSROOTS FOUNDATION 47 I. WPROWADZENIE 1. W Polsce na podstawie Rozporządzenia (WE) nr 1829/2003 w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy dopuszczalne jest wprowadzanie do obrotu żywności genetycznie zmodyfikowanej, a więc żywności wyprodukowanej z GMO lub zawierającej GMO. Produkty genetycznie zmodyfikowane muszą być odpowiednio oznaczone na podstawie Rozporządzenia 1830/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 września 2003 roku. Nie dotyczy to jednak środków spożywczych zawierających, składających się lub wyprodukowanych z GMO w części nie większej niż 0,9% składników żywności, jak również artykułów żywnościowych z surowca (produktu) pochodzących od zwierząt karmionych paszami z roślin genetycznie modyfikowanych. W polskich przepisach zagadnienie tzw. GMO uregulowane jest przede wszystkim w Ustawie z dnia 22 czerwca 2001 roku o organizmach genetycznie zmodyfikowanych. Na podstawie tej ustawy organem właściwym do spraw GMO jest Minister Środowiska. Na podstawie art. 10 pkt 2) ppkt a) wydaje on zezwolenia na wprowadzanie do obrotu produktów GMO. Oprócz tego utworzona została Komisja do spraw GMO, do zadań której należy m.in. opiniowanie wniosków w sprawach wydania zezwolenia na wprowadzanie do obrotu produktów GMO. Zgodnie z art. 47 ww. ustawy produkty zawierające GMO, wprowadzane do obrotu, powinny być właściwie oznakowane. Rozdział 7 ww. ustawy reguluje z tego tytułu zasady odpowiedzialności cywilnej i karnej. Obecnie Ministerstwo Środowiska przygotowało nowy projekt ustawy dotyczący GMO: Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych. Jednak ani w obecnie obowiązującej ustawie dotyczącej GMO, ani w innych przepisach powszechnie obowiązujących, ani w ww. projekcie ustawy nie ma uregulowań dotyczących oznaczania produktów wolne od GMO, bez GMO etc. Pomimo tego kilku producentów samodzielnie zaczęło już stosować takie oznaczenia. W związku z powyższym zachodzi potrzeba uregulowania znakowania w ten sposób produktów żywnościowych. Powodować to może szereg niekorzystnych zjawisk dla obrotu, konkurencji i zapewnienia praw konsumentów oraz prowadzić do błędów w ocenie i wyborze produktów. 2. Wprowadzenie oznaczeń produktów spożywczych wolne od GMO, bez GMO ma na celu przede wszystkim zapewnienie konsumentom możliwości świadomego wyboru między żywnością składającą się z produktów jedynie naturalnego pochodzenia, niemodyfikowanych lub pochodzącą od zwierząt karmionych paszą składającą się z naturalnych, niemodyfikowanych składników, a żywnością, która może składać się lub być wyprodukowana z GMO w części nie większej niż 0,9% składników żywności oraz od artykułów żywnościowych pochodzących od zwierząt karmionych paszami genetycznie modyfikowanymi. Wprowadzane na rynek produkty powinny być w pełni, jednoznacznie i odpowiednio
ZAŁOŻENIA DO ZMIANY USTAWY 53 etykietowane. Żywność oznaczana jako wolna od GMO może być postrzegana jako artykuł o korzystniejszych właściwościach odżywczych czy zdrowotnych niż żywność nieposiadająca takich oznaczeń. Z drugiej strony wprowadzenie możliwości oznaczenia produktów wolne od GMO może być dla producentów skutecznym sposobem na zwiększenie udziału w rynku, uwzględniając, iż stosowanie pasz wolnych od GMO jest droższe, a tym samym wpływa również na cenę produktu. Brak uregulowań w tym zakresie może prowadzić, po pierwsze, do naruszania obowiązku udzielania konsumentom rzetelnej, prawdziwej i pełnej informacji o sprzedawanych produktach, a tym samym wprowadzania konsumentów w błąd, a z drugiej strony naruszać zasady uczciwej konkurencji. Konsumenci powinni mieć zapewnioną możliwość uzyskania niezbędnych informacji umożliwiających porównanie nabywanego artykułu rolno-spożywczego z innymi artykułami rolno-spożywczymi tego samego rodzaju. Niezbędne jest również zapewnienie właściwej jakości handlowej artykułów, które miałyby być oznakowane jako wolne od GMO. Obecna praktyka oznaczania niektórych produktów jako bez GMO jest niezgodna z art. 46 ustawy z dnia 25 sierpnia 2006 roku o bezpieczeństwie żywności i żywienia, gdyż może ona sugerować, iż sprzedawany produkt spożywczy z takim oznaczeniem posiada szczególne właściwości, a w rzeczywistości wszystkie podobne produkty spożywcze mogą posiadać takie same właściwości. W związku z powyższym, niezbędne jest wprowadzenie pewnych ograniczeń dotyczących produktów opatrzonych takimi oznaczeniami. Aby zapewnić, że zamieszczane oznaczenia są zgodne z prawdą, konieczne jest wprowadzenie mechanizmu kontroli, który będzie miał na celu sprawdzanie, czy rzeczywiście skład danego produktu nie zawiera GMO ani nie pochodzi od zwierząt karmionych paszą genetycznie zmodyfikowaną.
Znakowanie żywności wolnej od GMO 54 II. OBOWIĄZUJĄCE W POLSCE REGULACJE PRAWNE DOTYCZĄCE ZNAKOWANIA ARTYKUŁÓW ROLNO- -SPOŻYWCZYCH Należy wskazać, iż wymóg oznakowania artykułów rolno-spożywczych wprowadzonych do obrotu wynika z art. 6 ust. 1 Ustawy z dnia 21 grudnia 2000 roku o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych. Oznakowanie to powinno zwłaszcza zawierać nazwę, pod którą artykuł rolno-spożywczy jest wprowadzany do obrotu oraz inne dane umożliwiające identyfikację artykułu rolno-spożywczego oraz odróżnienie go od innych produktów rolno-spożywczych. Ww. ustawa reguluje m.in. oznakowanie produktów rolno-spożywczych znakiem jakości, gdy produkty takie charakteryzują się specyficznymi cechami jakości handlowej lub wymaganiami jakości handlowej, w szczególności w zakresie sposobu produkcji, składu lub właściwości organoleptycznych. Znak jakości przyznaje minister właściwy do spraw rynków rolnych, w drodze decyzji, po zasięgnięciu opinii Głównego Inspektora Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych. Szczegółowe kwestie znakowania środków spożywczych zostały uregulowane w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 10 lipca 2007 roku w sprawie znakowania środków spożywczych. Rozporządzenie to reguluje szczegółowy zakres informacji podawanych w oznakowaniu opakowanych środków spożywczych i środków spożywczych bez opakowań przeznaczonych bezpośrednio dla konsumenta finalnego lub do zakładów żywienia zbiorowego oraz sposób znakowania tych środków spożywczych. Kolejną ustawą regulującą wymagania i procedury niezbędne dla zapewnienia bezpieczeństwa żywności i żywienia jest Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 roku o bezpieczeństwie żywności i żywienia. Dział II ww. ustawy reguluje wymagania zdrowotne oraz znakowanie żywności. Zgodnie z art. 46 ww. ustawy oznakowanie środka spożywczego nie może wprowadzać konsumenta w błąd, w szczególności co do charakterystyki środka spożywczego, w tym jego nazwy, rodzaju, właściwości, składu, ilości, trwałości, źródła lub miejsca pochodzenia, metod wytwarzania lub produkcji, przez przypisywanie środkowi spożywczemu działania lub właściwości, których nie posiada, przez sugerowanie, że środek spożywczy posiada szczególne właściwości, jeżeli wszystkie podobne środki spożywcze posiadają takie właściwości. Organami urzędowej kontroli żywności są organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej oraz w przypadku produktów zwierzęcego pochodzenia organy Inspekcji Weterynaryjnej. III. UREGULOWANIA ZNAKOWANIA PRODUKTÓW BEZ GMO W INNYCH PAŃSTWACH W regulacjach unijnych nie ma obecnie ujednoliconych przepisów, które dotyczyłyby znakowania żywności jako produktów W związku z tym powstaje coraz więcej prywatnych i krajowych systemów znakowania, różniących się od siebie. Przykładowo w Austrii i w Niemczech opracowano logotypy dla produktów wolnych od GMO, natomiast we Francji i Holandii na opakowaniach wskazuje się opisowo, iż produkt jest wyprodukowany bez GMO. We Włoszech i Słowenii prywatne organizacje opracowały własne kryteria i logotypy dla produktów wolnych od GMO. Natomiast w Belgii i Szwecji przepisy zabraniają znakowania produktów jako Prywatne systemy kontroli
ZAŁOŻENIA DO ZMIANY USTAWY 55 produktów i znakowania wprowadziły także sieci handlowe, np. Carrefour, Auchan, Lidl lub producenci, np. Zott w Niemczech i w Polsce. Większość modeli znakowania produktów określa wymagania co do produkcji, a monitoringiem i kontrolą objęte są surowce, a nie produkt gotowy. Natomiast we Francji bada się gotowe produkty żywnościowe. W Austrii wymagana jest certyfikacja producenta, który musi prowadzić system własnej kontroli i podlega obowiązkowemu monitoringowi. W Niemczech producent musi przedstawić wyniki własnej kontroli i dokumentację do sprawdzenia przez inspekcję federalną. We Francji producenci kontrolowani są przez niezależne jednostki i sprawdzani przez urzędy krajowe. W Holandii urzędy krajowe kontrolują producentów na podstawie analizy ryzyka. Poniżej przedstawiamy skrócony opis wybranych regulacji zagranicznych. AUSTRIA Producent może oznaczać produkt jako wolny od GMO, jeżeli składniki takiego produktu nie zostały wytworzone przy użyciu GMO, a w przypadku produktów zwierzęcego pochodzenia, również nie może być stosowana pasza GMO. Przy produkcji produktów oznaczonych jako wolne od GMO nie można stosować dodatków ani substancji wspomagających, środków ochrony roślin, nawozów, środków poprawiających właściwość gleby, wegetatywnych materiałów rozmnożeniowych i mikroorganizmów. Całe gospodarstwo musi być prowadzone zgodnie z zasadami produkcji wolnej od GMO. Jako wyjątek i przedmiot akceptacji traktuje się dodatki do żywności, substancje wspomagające, aromaty i enzymy, jak również aminokwasy i inne mikroskładniki, które mogą być używane, jeśli można udowodnić, że nie są one dostępne stale w jakości wolnej od GMO, a ich zastosowanie jest konieczne i zostało to sprawdzone przez ekspertów. W przypadku paszy pewne substancje mogą być użyte, pod warunkiem, że nie są dostępne w jakości wolnej od GMO i ich zastosowanie jest konieczne z uwagi na dobrostan zwierząt, wymogi prawne. NIEMCY Uregulowane jest oznaczanie produktów znakiem ohne Gentechnik bez inżynierii genetycznej. Oznaczenia tego nie można używać, gdy przy produkcji użyto składników lub paszy, które, gdyby były wprowadzane do obrotu, musiałyby być znakowane zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1829/2003 lub nr 1830/2003. Wyjątki są możliwe dla dodatków do żywności i pasz, substancji wspomagających, aromatów, wody, soli, preparatów mikroorganizmów i enzymów, witamin i aminokwasów, jeśli muszą one byś zastosowane i jeśli są niedostępne na rynku w postaci innej niż wyprodukowane z GMO. Odpowiedzialność za kontrolę żywności i znakowania żywności mają odpowiednie urzędy krajów federalnych. Poza tym producenci muszą wykazać się świadectwami z badań w celu sprawdzenia warunków znakowania. System niemiecki wprowadza również sankcje m.in. za nieprawidłowe znakowanie i za nieprawidłowe wprowadzanie do obrotu produktów żywnościowych (na podstawie 3a 7 Ustawy wprowadzającej przepisy Unii Europejskiej: EGV 1946/2003 (CELEX Nr: 32003R1946), EGV 178/2002 (CELEX Nr: 32002R0178), EGV 1829/2003 (CELEX Nr: 32003R1829). FRANCJA Uregulowane jest oznaczanie produktów wolne od GMO ( sans OGM ). Żywność może być zakwalifikowana jako wolna od GMO, gdy jej składniki nie były modyfikowane genetycznie lub pochodzą z surowców zawierających poniżej 0,1% GMO, przy założeniu, że jest to obecność przypadkowa lub technicznie nieunikniona. Dopuszczalne jest stosowanie substancji wspomagających przetwarzanie, dodatków do żywności lub nośników aromatów: jeśli nie są dostępne substancje inne niż wyprodukowane z lub za pomocą GMO. Nie jest dopuszczone znakowanie jako wolne od GMO w przypadku, gdy składniki pochodzą z roślin, których odmiany GMO nie są w obrocie na podstawie dekretu Ministra Gospodarki, Finansów i Przemysłu (2012-128).
Znakowanie żywności wolnej od GMO 56 IV. ZAŁOŻENIA Wprowadzenie Rozdziału 6a do Działu II Ustawy z dnia 25 sierpnia 2006 roku o bezpieczeństwie żywności i żywienia dotyczącego znakowania produktów znakiem Założenie 1: Normatywne uregulowanie przesłanek niezbędnych do spełnienia w celu umieszczania na produktach żywnościowych oznakowania Uregulowanie przepisu, w hipotezie którego określone będzie kto, kiedy i po spełnieniu jakich warunków będzie mógł ubiegać się o oznaczenie danego produktu jako Założenie to powinno być realizowane przez ścisłe określenie w ustawie zakresu podmiotowego i przedmiotowego oraz przesłanek, które musi spełnić producent lub wprowadzający produkt do obrotu, aby mógł umieszczać na produktach oznakowanie wolne od GMO. Przesłankami tymi mogą być m.in.: status producenta rolno-spożywczego, produkcja artykułów żywnościowych na określonych obszarach i warunkach, brak stosowania w produkcji żywności składników GMO, w przypadku produktów roślinnych brak stosowania przy ich produkcji środków ochrony roślin, nawozów, środków poprawiających właściwości gleby, wegetatywnego materiału rozmnożeniowego oraz mikroorganizmów, w przypadku produktów żywnościowych w całości lub wyprodukowanych ze składników pochodzenia zwierzęcego niedopuszczalność karmienia tychże zwierząt paszami GMO, brak stosowania w produkcji substancji dodatkowych i wspomagających przetwarzanie, antybiotyków. Możliwe jest również w części odesłanie do Rozporządzenia (WE) nr 1829/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 września 2003 roku w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy oraz Rozporządzenia (WE) nr 1830/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 września 2003 roku dotyczące możliwości śledzenia i etykietowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz możliwości śledzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie, przez wskazanie, iż produkty mogą być oznaczane jako wolne od GMO, jeżeli nie muszą być oznaczane zgodnie z ww. Rozporządzeniami. Założenie 2: Wprowadzenie wyjątków, w przypadku których zastosowanie nieznacznej ilości (śladowych) składników GMO przy produkcji nie wyklucza oznaczania produktu finalnego znakiem Założenie to powinno być realizowane przez uregulowanie przepisu określającego możliwe przypadki, w których przy produkcji użyto składników genetycznie modyfikowanych, a pomimo tego produkt finalny będzie mógł być oznaczony jako wolny od GMO. Przykładowo mogą to być: produkty medycyny weterynaryjnej, dodatki do żywności i substancje wspomagające, jeśli można udowodnić, że nie są one dostępne stale w jakości wolnej od GMO oraz ich zastosowanie jest konieczne, produkty, których składniki pochodzą z surowców zawierających poniżej 0,1% GMO, przy założeniu, że jest to obecność przypadkowa lub technicznie nieunikniona. Założenie 3: Uregulowanie statusu i postaci znaku Produkty, które będą spełniały przesłanki określone w założeniu nr 1, będą mogły być oznaczone na opakowaniach znakiem Założenie to powinno być realizowane dzięki wprowadzeniu przepisu upoważniającego Ministra Środowiska lub Ministra Rolnictwa w porozumie-
ZAŁOŻENIA DO ZMIANY USTAWY 57 niu z Ministrem Zdrowia do wydania rozporządzenia, w którym zostanie określony wzór znaku Założenie 4: Wprowadzenie systemu certyfikacji i kontroli producentów. Niezbędne jest określenie sposobów certyfikacji, kontroli i monitoringu, bądź podmiotowo producentów lub także produktów u źródła, w toku produkcji, u producenta i wprowadzającego do obrotu. Założenie to będzie zrealizowane dzięki: 1. uregulowaniu przedmiotu kontroli bądź kontrola spełniania warunków oznaczania wolne od GMO podczas procesu produkcji, a więc monitoring i kontrola surowców i składników, bądź kontrola produktów już gotowych lub wprowadzonych do obrotu, 2. określeniu podmiotów uprawnionych do kontroli: zgodnie z ustawą o bezpieczeństwie żywności i żywienia takimi organami są organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej oraz organy Inspekcji Weterynaryjnej w przypadku produktów zwierzęcego pochodzenia; w przypadku uznania, iż również te organy są uprawnione do kontrolowania produkcji produktów wolnych od GMO, wystarczającym, dla realizacji niniejszego założenia, będzie odpowiednie odesłanie do przepisów Działu V ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia, możliwym (oraz rekomendowanym ze względu na niezbędność stałej kontroli produkcji produktów wolnych od GMO) jest ustanowienie akredytowanych jednostek certyfikujących bądź innych organów, które taką kontrolą będą się zajmowały. Założenie 5: Wprowadzenie sankcji za znakowanie produktów jako wolne od GMO bez spełnienia przesłanek. Aby zapewnić skuteczność wprowadzanego rozwiązania, a więc umieszczania przez producentów uprawnionych lub wprowadzających do obrotu na opakowaniach lub w ofertach produktów rolno-spożywczych oznakowania wolne od GMO, konieczne jest określenie sankcji za używanie bezprawnie takiego oznakowania wobec niespełnienia podmiotowo lub przedmiotowo wymogów. Założenie to powinno być realizowane przez dodanie do Działu VIII ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia odpowiednich przepisów karnych, ze zróżnicowaniem w hipotezach stanów umyślności przy działaniu w ogóle bez certyfikacji i stanów braku staranności wobec naruszenia przesłanek stwierdzonych przez kontrolera. V. PRZEWIDYWANE SKUTKI Proponowany projekt zmian nie spowoduje żadnych dodatkowych obciążeń dla finansów publicznych, natomiast może wpłynąć na konkurencyjność gospodarki i rozwój przedsiębiorczości. Poza tym wywoła on pozytywne skutki społeczne w postaci zwiększenia świadomości społeczeństwa w zakresie zdrowych nawyków żywieniowych.