Bożena Karwat-Woźniak Paweł Chmieliński ROZDZIAŁ 16 ZASOBY PRACY I ICH WYKORZYSTANIE W SEKTORZE ROLNIC- TWA INDYWIDUALNEGO W POLSCE Wprowadzenie Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej kładzie coraz większy nacisk na wzmocnienie strategii rozwoju obszarów wiejskich poprzez tworzenie miejsc pracy, wzrost gospodarczy i zrównoważony rozwój. W większości krajów Unii rolnictwo generuje poniżej 10% zatrudnienia, a w trzeciej części jej obszaru udział tego sektora nie przekracza 5 % (co stanowi średnią dla regionów UE-25). Niemniej jednak w niektórych regionach zwłaszcza na wschodzie i południu UE wskaźnik zatrudnienia w rolnictwie wynosi nawet powyżej 25 % (COM 2006). W Polsce w 2002 roku w rolnictwie pracowało 16,6% osób aktywnych zawodowo (Frenkiel 2005). Dodatkowo poziom wydajności pracy w rolnictwie w porównaniu z wydajnością pracy w działach pozarolniczych jest niższy, co jest efektem wysokiego poziomu zatrudnienia w rolnictwie przy małym udziale tego sektora w tworzeniu produktu krajowego brutto. Z tego względu problem zatrudnienia pozarolniczego na obszarach wiejskich staje się kwestią zasadnicza, zwłaszcza, jeśli dotyczy rodzin związanych z gospodarstwem rolnym. Obserwowane na wsi zjawisko bezrobocia ukrytego, choć w krótkim okresie korzystne dla państwa, negatywnie wpływa na proces restrukturyzacji i modernizacji gospodarstw rolnych i tym samym całego sektora. Koszty utrzymania osób zbędnych z punktu widzenia rozmiaru prowadzonej działalności produkcyjnej, jak i faktycznie bezrobotnych, obciążają finanse rodziny użytkującej gospodarstwo rolne, a nie budżet państwa. Znajduje to negatywne odbicie w wynikach ekonomicznych gospodarstw i przyczynia się do ograniczenia nakładów na inwestycje rolnicze. Członkostwo Polski w Unii Europejskiej niesie za sobą przyśpieszenie przeobrażeń w technologii oraz sposobie gospodarowania, wpływając istotnie na przemiany w zakresie zasobów pracy i ich wykorzystania w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Problem ten, przy całej jego złożoności, jest jednym z najistotniejszych czynników warunkujących udany proces restrukturyzacji sektora rolnego. Ważnym jego elementem, jak i czynnikiem determinującym rozwój obszarów wiejskich, jest aktywność zawodowa osób związanych z gospodarstwem rolnym oraz przeobrażenia w sposobie zarobkowania rodzin rolniczych. Charakterystyka cech społeczno-demograficznych ludności rolniczej Przemiany w sektorze rolnictwa wiążą się przede wszystkim z procesem koncentracji w obrębie struktury agrarnej gospodarstw, zmniejszeniem się zbiorowości zatrudnionej w produkcji rolniczej oraz wzrostem wydajności pracy. Przeobrażenia te w dużym stopniu zależne są od cech społeczno-demograficznych ludności, gdyż od nich zależy mobilność ekonomiczna i zdolność dostosowawcza do zmieniających się warunków gospodarowania.
174 Bożena Karwat-Woźniak, Paweł Chmieliński Tabela 1. Struktura wieku ludności rolniczej według grup obszarowych gospodarstw Odsetek osób w wieku* Wyszczególnienie przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym mobilnym niemobilnym Suma wiersza = 100 Ogółem 2000 26,1 39,2 20,1 14,6 2005 22,1 40,0 22,7 15,2 Grupy obszarowe (ha UR) 1-5 20,2 40,3 23,4 16,1 5-10 22,3 39,3 22,4 16,0 10-15 23,6 40,5 22,0 13,9 15-20 24,6 40,3 21,2 13,9 20-30 24,4 40,0 21,8 13,8 30-50 25,6 41,1 22,5 10,8 50 i więcej 27,0 44,6 20,7 7,7 *Przyjęto stosowane przez GUS ekonomiczne grupy wieku: przedprodukcyjny osoby do 17 lat; produkcyjny kobiety w wieku 18-59 lat i mężczyźni w wieku 18-64 lat; poprodukcyjny kobiety 60 i więcej oraz mężczyźni 65 i więcej lat. W wieku produkcyjnym wydzielone zostały jeszcze dwie grupy: mobilny (produkcyjny młodszy) osoby w wieku 18-44 lat i niemobilny (produkcyjny starszy) kobiety w wieku 45-59 lat i mężczyźni w wieku 45-64 lat. Taki podział zachowano powszechnie w całej pracy. Źródło: Badania IERiGŻ-PIB w latach 2000 i 2005. Z danych IERiGŻ-PIB wynika, że w 2005 roku nadal utrzymała się korzystna struktura demograficzna grupy osób związanej z gospodarstwami indywidualnymi. Należy jednak zaznaczyć, że chociaż w tym roku największą grupę stanowiły osoby w wieku produkcyjnym mobilnym (do 44 lat), to w stosunku do 2000 roku nieznacznie wzrosła liczba ludności w wieku produkcyjnym niemobilnym oraz zmniejszyła się wielkość grupy w wieku przedprodukcyjnym (z 26 do 22%). Trzeba również podkreślić, że podobne zmiany odnotowano bez względu na wielkość użytkowanego gospodarstwa. Nie zmienia to jednak faktu, że członkowie rodzin dysponujących stosunkowo większymi powierzchniowo gospodarstwami byli relatywnie młodsi niż populacja z mniejszych obszarowo jednostek. Te różnice dotyczyły głównie mniejszego odsetka osób w wieku 45 lat i więcej, tj. będących w wieku produkcyjnym niemobilnym oraz ludności w wieku poprodukcyjnym. Jednocześnie udział osób w wieku do 44 lat w rodzinach użytkujących duże obszarowo gospodarstwa był wyższy (tab. 1). Wzrost znaczenia wykształcenia pozarolniczego w rozwoju obszarów wiejskich przyczynia się wzrostu pozarolniczej aktywności zawodowej ludności i tym samym do narastania zjawiska wielozawodowości (Kaleta 2005). Wraz z postępem technologicznym, podstawą działalności gospodarczej, także rolniczej, w coraz większym zakresie staje się wiedza oraz umiejętność korzystania z niej. To oznacza, że zarówno dywersyfikacja źródeł dochodu, jak i efektywność ekonomiczna gospodarstw rolnych są ściśle powiązane z jakością kapitału ludzkiego, której najistotniejszym wyznacznikiem jest poziom wykształcenia (Gall, Gall, Borg 2003).
Zasoby pracy i ich wykorzystanie w sektorze rolnictwa indywidualnego w Polsce 175 Tabela 2. Zmiany w poziomie wykształcenia ludności rolniczej Rok podstawowym** zasadniczym zawodowym Odsetek* osób z wykształceniem ogólnym zawodowym średnim i pomaturalnym wyższym rolniczym nierolniczym 2000 41,4 39,3 17,1 2,2 14,4 42,6 2005 33,9 37,5 23,3 5,0 15,0 48,2 *Uwzględniono osoby w wieku 15 lat i więcej, które zakończyły już naukę. Ich ogólna liczba = 100%. **Do tej grupy dołączono osoby z ukończonym gimnazjum, które stanowiły ok. 0,3% całkowitej liczby analizowanej populacji. Źródło: Badania IERiGŻ-PIB w latach 2000 i 2005. W latach 2000-2005 nastąpiła poprawa w zakresie wykształcenia osób z rodzin rolniczych (tab. 2). Dotyczyło to zarówno wykształcenia ogólnego, jak i kwalifikacji zawodowych. Postęp obejmował wszystkie poziomy edukacji ponadpodstawowej, ale najsilniej uwidocznił się na poziomie szkół wyższych (odsetek osób takim z wykształceniem wzrósł z nieco ponad 2 do 5%) oraz średnich i pomaturalnych (zwyżka z 17 do 23%). Pomimo tych pozytywnych zmian, w 2005 roku nadal blisko 34% członków rodzin rolniczych posiadało tylko wykształcenie ogólne na poziomie podstawowym, a 38% na poziomie zasadniczej szkoły zawodowej. Poziom wykształcenia ludności żyjącej w rodzinach rolniczych nie jest tożsamy z kwalifikacjami osób zatrudnionych w gospodarstwie, gdyż część z tych osób w ogóle lub ograniczonym zakresie angażuje się do prac przy produkcji rolnej, zwłaszcza, jeżeli pracują zarobkowo i nie wiążą z rolnictwem swojej przyszłości zawodowej. Jakość czynnika pracy w gospodarstwie określają głównie osoby pracujące w działalności rolniczej stale, w pełnym wymiarze. Z racji stopnia angażowania do prac w gospodarstwie, w zasadzie tylko ta grupa aktywnie oddziałuje na charakter prowadzonej działalności rolniczej i w znacznym zakresie wpływa na uzyskiwane wyniki ekonomiczne i produkcyjne użytkowanych jednostek. Poprawę poziomu wykształcenia odnotowano również w grupie osób pracujących w gospodarstwie stale, w pełnym wymiarze czasu, chociaż ich kwalifikacje były generalnie niższe na tle ogółu zatrudnionych we własnej produkcji rolniczej. Według danych badań ankietowych, w 2005 roku w strukturze wykształcenia osób wykonujących głównie zajęcia rolnicze, największa grupę stanowiły osoby z wykształceniem ogólnym na poziomie podstawowym i zasadniczym zawodowym (po 43%). Wykształcenie średnie zawodowe lub pomaturalne posiadało ponad 21% populacji pracującej głównie w gospodarstwie, a wykształceniem wyższym, pomimo ponad dwukrotnego wzrostu, legitymowało się nadal niespełna 6% osób wykonujących głównie zajęcia rolnicze. Wykształcenie jest głównym elementem budowy kapitału ludzkiego, zgodnie zaliczanego do głównych czynników rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego. Dlatego przemiany na wiejskim rynku pracy powiązane są ściśle ze zmianami w poziomie wykształcenia ludności (Kłodziński, Wilkin 1998). Również jakość gospodarowania w rolnictwie poprawia się wraz z poprawą sytuacji wsi w sferze edukacji. Aktywność zawodowa członków rodzin rolniczych Populacja związana z indywidualnym gospodarstwem charakteryzuje się większą aktywnością zawodową niż ma to miejsce w przypadku pozostałych mieszkańców kraju, co wy-
176 Bożena Karwat-Woźniak, Paweł Chmieliński nika w dużej mierze ze specyfiki produkcji rolniczej, którą cechuje duża sezonowość prac i związaną z tym konieczność angażowania się do prac większości członków rodzin rolniczych. Wyniki badań IERiGŻ-PIB, potwierdzają ten fakt, dowodząc, że w 2005 roku 80% członków rodzin rolniczych w wieku 15 lat i więcej było aktywnych na rynku pracy, przy czym wskaźnik aktywności zawodowej ludności rolniczej wykazywał tendencję spadkową, gdyż w 2000 roku wynosił nieco ponad 87%. Rysunek 1. Ludność związana z indywidualnym gospodarstwem miejsca pracy 2000 72,4 23,4 4,2 2005 66,3 24,1 9,6 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Pracujący: wyłącznie w gospodarstwie w gospodarstwie i poza gospodarstwem tylko poza gospodarstwem Źródło: Badania IERiGŻ-PIB w latach 2000 i 2005. W latach 2000-2005 nastąpiły zmiany w strukturze osób aktywnych zawodowo według ich miejsca pracy. Podwoiła się (z ponad 4% do blisko 10%) liczba zatrudnionych wyłącznie poza gospodarstwem rolnym. Udział osób pracujących wyłącznie przy produkcji rolniczej zmniejszył się z ponad 72% w roku 2000 do nieco ponad 66% w roku 2005. Natomiast nie uległa zmianie wielkość grupy osób łączących swoją aktywność zawodową z pracą w gospodarstwie oraz poza nim. Stanowiła ona zarówno w 2000, jak i w 2005 roku około jednej czwartej ogółu ludności z rodzin rolniczych (rys. 1). Odnotowane w latach 2000-2005 nasilenie się skali zatrudnienia wyłącznie poza rodzinnym gospodarstwem miało charakter powszechny. Badania potwierdzają, że proces ten dotyczył wszystkich gospodarstw, bez względu na ich wielkość i regionalną lokalizację. W pracę w użytkowanym gospodarstwie rolnym w 2005 roku zaangażowana była wciąż większość (około trzy czwarte) 15-letnich i starszych członków rodzin rolniczych. Godny uwagi jest też fakt, że w latach 2000-2005 odsetek zatrudnionych we własnym gospodarstwie zmniejszył się z 87 do 76%, tj. średniorocznie o ponad 2 pp., podczas gdy w całym okresie od 1992 do 2000 roku utrzymywał się praktycznie na stałym poziomie (odsetek członków rodziny rolniczej wykonujących pracę w gospodarstwie zmniejszył się tylko z prawie 90% do nieco ponad 87%). Potwierdza to rosnące znaczenie pracy poza gospodarstwem, jako źródła do-
Zasoby pracy i ich wykorzystanie w sektorze rolnictwa indywidualnego w Polsce 177 chodu w budżecie rodzin związanych z indywidualnym gospodarstwem rolnym. Coraz większa grupa osób z rodzin rolniczych zaczyna aktywnie poszukiwać alternatywnych miejsc zatrudnienia, często całkowicie rezygnując z pracy rodzinnym gospodarstwie (rys. 2). Rysunek 2. Zmiany w udziale osób zatrudnionych we własnym gospodarstwie 100 % 89,5 87,5 87,3 75,7 60 1992 1996 2000 2005 Liczba osób 15-letnich i starszych żyjących w rodzinach rolniczych = 100%. Źródło: Badania IERiGŻ-PIB w latach 1992, 1996, 2000 i 2005. Tak wyraźne przemiany w strukturalnym rozkładzie ludności zarobkującej w gospodarstwie i poza nim wystąpiły w cyklicznie przeprowadzanych badaniach IERiGŻ-PIB po raz pierwszy. Zarysowują się tendencje do racjonalizacji zatrudnienia i angażowania do pracy w gospodarstwie rolnym tylko osób niezbędnych. Praca w gospodarstwie członków rodziny rolniczej Dywersyfikacji miejsca aktywności zawodowej członków rodzin rolniczych, towarzyszyło nie tylko ograniczenie liczebności populacji pracującej w rodzinnym gospodarstwie, ale również zmiana stopnia zaangażowania się ich w produkcję rolniczą. Z badań wynika, że te przemiany w latach 2000-2005 polegały głównie na wzroście wysokości odsetka osób wnoszących wkład pracy w gospodarstwo okazjonalnie (z 18 do 21%) oraz spadku udziału ludności pracujących w gospodarstwie stale w pełnym wymiarze czasu pracy (z 38 do 35%), przy niezmiennej wielkości udziału populacji pracującej każdego dnia w działalności rolniczej, ale krócej niż 8 godzin dziennie (rys. 3). Jednocześnie należy dodać, była to kontynuacja trendów zapoczątkowanych wprowadzeniem zasad rynkowych do polskiego systemu gospodarczego (Ostrowski 1997, Szemberg 1993).
178 Bożena Karwat-Woźniak, Paweł Chmieliński Rysunek 3. Struktura pracujących w rodzinnym gospodarstwie według czasu pracy 2000 37,5 44,9 17,6 2005 34,5 44,6 20,9 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Pracujący stale w pełnym wymiarze stale w niepełnym wymiarze sezonowo i dorywczo Źródło: Badania IERiGŻ-PIB w latach 2000 i 2005. Wszystkie powyżej zaprezentowane zmiany wpłynęły na dalsze ograniczanie wielkości nakładów pracy ponoszonych na produkcję rolniczą. Ze względu na duży udział osób pracujących w gospodarstwie w ograniczonym wymiarze czasu, jak również okazjonalnie, nakłady pracy zostały wyrażone w ekwiwalencie pełnego etatu. Wyliczono, że jest to równoważne z sytuacją, gdy 1 osoba pełnozatrudniona pracuje w gospodarstwie 2120 godzin w ciągu roku, tj. 265 dni roboczych po 8 godzin dziennie, co odpowiada 1 rocznej jednostce pracy AWU (Charakterystyka... 2006, Szemberg 1998). Z badań IERiGŻ-PIB wynika, że w analizowanym okresie nakłady pracy w przeliczeniu na 1 gospodarstwo zmniejszyły się o 11% i w 2005 roku ich wielkość stanowiło 1,13 AWU. Jednocześnie należy zaznaczyć, że był to poziom identyczny jak w zbiorowości gospodarstw indywidualnych powyżej 1 ha UR objętych badaniem struktury gospodarstw rolnych przeprowadzonych przez GUS w 2005 roku. Redukcję zatrudnienia w gospodarstwach rodzinnych potwierdziła również analiza danych o nakładach pracy w przeliczeniu na 100 ha UR (rys 4). W latach 2000-2005 wysokość tego wskaźnika zmniejszyła się o prawie 20% (z 14,7 do 11,8 ha UR). Nie była to tendencja nowa, gdyż zaznaczała się już w latach wcześniejszych, zwłaszcza w latach 1992-1996, niemniej jednak po roku 2000 tendencje do racjonalizacji zatrudnienia uległy znacznemu nasileniu. W rezultacie spadek nakładów pracy w odniesieniu do 100 UR w latach 2000-2005 był najwyższy ze wszystkich wyodrębnionych do badań okresów. W tym czasie nakłady pracy własnej na 100 ha UR zmniejszały się średniorocznie o nieco ponad 3,9%, podczas gdy w latach 1992-1996 analogiczny wskaźnik wynosił 3,7%, a w okresie 1996-2000 2,8%.
Zasoby pracy i ich wykorzystanie w sektorze rolnictwa indywidualnego w Polsce 179 Rysunek 4. Nakłady własnej w gospodarstwach indywidualnym Roczne jednostki pracy a 1,6 1,4 1,2 1,45 na 1 gospodarstw o 1,37 1,27 1,13 25 20 b 19,5 na 100 ha UR 16,6 1 15 14,7 AWU 0,8 AWU 11,8 0,6 10 0,4 5 0,2 0 1992 1996 2000 2005 0 1992 1996 2000 2005 Źródło: Badania IERiGŻ-PIB w latach 1992, 1996, 2000 i 2005. Odnotowane po 2000 roku nasilenie się procesu racjonalizacji zatrudnienia miało charakter powszechny i należy je wiązać przede wszystkim z postępującym procesem koncentracji gruntów rolniczych 1 i wzrostem liczby gospodarstw relatywnie dużych obszarowo 2 oraz poprawą wyposażenia w maszyny i urządzenia techniczne umożliwiające kompleksową mechanizację pracy, a także rosnącą rolę usług w wykonywaniu najbardziej uciążliwych prac. Ograniczanie nakładów pracy członków rodziny rolniczej stymulowały również zapewne zwiększone możliwości migracji zarobkowej, głównie do krajów tzw. starej Unii Europejskiej. Należy jednak dodać, że zaznaczyły się z różnym nasileniem w poszczególnych grupach obszarowych gospodarstw i regionach kraju. Największe natężenie tych procesów odnotowano w gospodarstwach o powierzchni od 5 do 10 ha UR. W gospodarstwach tej wielkości poziom zatrudnienia obniżył się o ponad 21% (z 21,2 do 16,7 AWU na 100 ha UR), co stanowiło blisko połowę ubytku rocznych jednostek pracy w całym badanym zbiorze. Jednak nadal utrzymały się duże dysproporcje w nakładach pracy między gospodarstwami o różnej wielkości (od 32,8 AWU w odniesieniu do 100 ha UR w grupie obszarowej od 1 do 5 ha UR do 1,7 AWU w gospodarstwach 50-hektarowych i większych). Podobne konkluzje wynikają z analizy terytorialnych zmian w poziomie nakładów pracy. Utrzymujące się od lat duże zróżnicowanie terytorialne w wielkości nakładów pracy własnej w rolnictwie indywidualnym było odwzorowaniem profilu prowadzonej działalności rolniczej na różnych obszarach kraju, w ślad za którą idzie zależność, że im korzystniejsza jest struktura obszarowa gospodarstw, tym mniejsze jest też zatrudnienie. Oznacza to, że w 1 Z danych ankietowych wynika, że w latach 2000-2005 przeciętna powierzchnia badanego gospodarstwa indywidualnego wzrosła o 9,4% (z 8,5 do 9,3 ha UR), podczas gdy w okresie lat 1992-2000 średni obszar badanej jednostki powiększył się o 7,6% (z 7,9 do 8,5 ha UR). 2 W latach 1992-2005 udział gospodarstw 30-hektarowych i większych wzrósł czterokrotnie (z 1,1 do 4,3%). Zwłaszcza dynamicznie powiększała się grupa gospodarstw o powierzchni 50 i więcej ha UR, wielkość odsetka podmiotów tej wielkości wzrosła siedmiokrotnie (z 0,2 do 1,4%).
180 Bożena Karwat-Woźniak, Paweł Chmieliński 2005 roku, podobnie jak w latach wcześniejszych, w makroregionie północnym nakłady pracy własnej (6,5 AWU na 100 ha UR) były najniższe, natomiast w makroregionie południowowschodnim najwyższe (21,3 AWU na 100 ha UR). Należy również zaznaczyć, że w omawianym okresie występujące od lat przestrzenne dysproporcje w nakładach pracy własnej w rolnictwie indywidualnym uległy jeszcze pogłębieniu. W 2005 roku różnica pomiędzy najwyższym (makroregion północny) a najniższym (makroregion południowo-wschodni) przeciętnym poziomem nakładów pracy na 100 ha UR była ponad trzykrotna, podczas gdy pięć wcześniej niespełna dwukrotna. Przy rozpoznawaniu zmian w obrębie siły roboczej w gospodarstwach rodzinnych i określaniu procesów racjonalizacji zatrudnienia, należy uwzględnić nie tylko wspomniane wcześniej zmniejszenie liczby osób zatrudnionych w rolnictwie, ale również pewne zróżnicowanie skali tego zjawiska w zależności od cech demograficznych osób pracujących w gospodarstwie stale w pełnym wymiarze czasu. Świadczyły o tym między innymi zmiany w wysokości udziału tego charakteru pracy wykonywanej przez wybrane zbiorowości ludności w całkowitych nakładach pracy w rolnictwie indywidualnym w poszczególnych badanych latach. Z materiałów ankietowych wynika, że pomimo przemian w obrębie własnej siły roboczej w rolnictwie indywidualnym i wyraźnego wzrostu liczebności grupy osób pracujących okazjonalnie, w globalnych nakładach pracy nadal dominowały czynności członków rodziny rolniczej, którzy w gospodarstwie pracują stale, w pełnym wymiarze czasu. W 2005 roku praca tych osób stanowiła prawie 70% całkowitych rodzinnych nakładów pracy w badanych gospodarstwach. Był to udział o 11 pp. mniejszy niż w 1992 roku, kiedy analogiczny wskaźnik wynosił blisko 81%. Jednocześnie należy podkreślić, że te zmiany były przed wszystkim rezultatem ograniczenia udziału (z 19 do 4%) czynności wykonywanych przez osoby w wieku poprodukcyjnym oraz kobiety (z 80 do 63%). Praca najemna w rolnictwie indywidualnym Z analizy dostępnych danych empirycznych wynika, że w 2005 roku praca najemna w rolnictwie indywidualnym była i nadal pozostaje zjawiskiem marginalnym w globalnych nakładach pracy (5%) pomimo tendencji zwyżkowej, jaką odnotowano w tym zakresie wraz z rozwojem stosunków rynkowych, albowiem w 1992 roku nakłady pracy najemnej stanowiły nieco ponad 2% w ogólnych nakładach pracy w gospodarstwach rodzinnych. Tabela 3. Najem siły roboczej w gospodarstwach indywidualnych w kolejnych okresach Odsetek gospodarstw zatrudniających pracowników Przeciętna liczba Rok w tym zatrudnianych dni najmu osób ogółem stałych dniówkowych na 1 gospodarstwo z najmem stałym dniówkowym 2000 26,9 1,5 25,8 1,2 49 2005 31,1 1,2 30,7 1,5 35 Źródło: Badania IERiGŻ-PIB w latach 2000 i 2005. W latach 2000-2005 udział gospodarstw z najmem (bez względu na formę i liczbę dni) wzrósł z niespełna 27% do ponad 31% (tab. 3). Najbardziej masowym zjawiskiem był najem dniówkowy, przy czym jego popularność w ostatnim okresie wzrosła, a odsetek gospodarstw zatrudniających w tej formie pracowników wzrósł z niespełna 26% do prawie 31%. Wystę-
Zasoby pracy i ich wykorzystanie w sektorze rolnictwa indywidualnego w Polsce 181 pował on bez względu na wielkość gospodarstwa (od 19% w gospodarstwach od 1 do 5 ha UR do 64% w gospodarstwach 30-hektarowych i większych), ale rozmiary jego były niewielkie (średnio 35 dni w roku). Stali pracownicy w rolnictwie indywidualnym występowali wciąż sporadycznie i według danych z badań terenowych, w latach 2000-2005 roku odsetek gospodarstw zatrudniających stałych robotników w działalności rolniczej zmniejszył się z 1,5 do 1,2 %. Jednocześnie wzrosła liczba zatrudnionych pracowników (średnio z 1,2 do 1,5 osoby). W rezultacie udział najmu stałego w całkowitych zakupach siły roboczej w rolnictwie indywidualnym, wyrażonych w AWU, nieco się rozszerzył (z niespełna 27% do ponad 31%). W analizowanym okresie nie zaszły istotne zmiany w strukturalnym i przestrzennym obrazie gospodarstw ze stałym najmem. Występował on bez względu na obszar gospodarstwa i jego makroregionalną lokalizację. Jednak względnie najsilniej skala najmu stałego zaznaczyła się w gospodarstwach 50-hekarowych i większych (26%) oraz w jednostkach położonych na terenie makroregionu północnego (prawie 4%). Z badań wynika, że w 2005 roku obca siła robocza w rolnictwie indywidualnym ma niezmiennie znaczenie marginalne. Nakłady pracy z zakupu w przeliczeniu na 1 gospodarstwo wyniosły niespełna 0,06 AWU oraz nieco ponad 0,6 na 100 ha UR, a ich stosunek w odniesieniu do nakładów pracy rodziny wynosił 1 : 19. Wśród podmiotów korzystających z obcej siły roboczej w działalności rolniczej te relacje były nieco odmienne. W 2005 roku statystyczne gospodarstwo z najmem kupowało pracę o wielkości 0,2 AWU, a w przeliczeniu na 100 ha UR 1,27 AWU, co stanowiło 13% całkowitych nakładów pracy poniesionych na działalność rolniczą w tych jednostkach. Analiza udziału obcej siły roboczej w całkowitych nakładach poniesionych w działalności rolniczej wykazała, że najmniejszy (8%) wkład pracy najemnej w pełnych nakładach pracy wystąpił w gospodarstwach o powierzchni od 20 do 30 ha UR, najwyższy (38%) udział najmu odnotowana w jednostkach 50-hektarowych i większych. Należy również zaznaczyć, iż mimo tego, że w przeważającej grupie gospodarstw (82%) udział najmu w całkowitych nakładach pracy był niewielki (do 20%), to stwierdzono przypadki, gdzie obca siła robocza przeważała w ogólnych nakładach pracy. Taka sytuacja dotyczyła tylko 4% ogółu gospodarstw z najmem, przy czym skupiały się one głównie w makroregionie północnym. Relatywnie niewielkie znaczenie obcej siły roboczej z punktu widzenia całkowitych nakładów pracy w rolnictwie indywidualnym dokumentują również wyniki badań struktury gospodarstw rolnych GUS. Wynika z nich, że w 2005 roku nieco ponad 30% gospodarstw indywidualnych korzystało z najemnej siły roboczej w prowadzonej działalności rolniczej, z czego w większości przypadków był to najem dniówkowy. Zjawisko permanentnego zatrudnienia pracowników odnotowano tylko w około 1% gospodarstw i pracowało w nich średnio 2,6 osoby. Uwzględniając powyższe spostrzeżenia można szacować, że w 2005 roku stałą pracę najemną w gospodarstwach rodzinnych mogło znaleźć około 30 tys. osób. Skala zatrudnienia czasowego to praca dla około 500 tys. osób na okres około 1,5 miesiąca. Tym samym można stwierdzić, że miejsca pracy istniejące w rolnictwie indywidualnych w minimalnym zakresie oddziałują na wiejski rynek pracy. Nadwyżki i niedobory siły roboczej w gospodarstwach indywidualnych Zróżnicowanie gospodarstw pod względem zasobów pracy jest zjawiskiem nierozłącznym z rodzinną formą organizacji produkcji, która dominuje w polskim rolnictwie. Niemniej jednak struktura tych różnic podlega przeobrażeniom, zarówno pod wpływem generacyjnych zmian w rodzinie, jak i pod wpływem uwarunkowań zewnętrznych, w szczególności
182 Bożena Karwat-Woźniak, Paweł Chmieliński sytuacji na rynku pracy. Znalazło to odzwierciedlenie wyraz w wynikach badań IERiGŻ-PIB, zwłaszcza w relacji pomiędzy liczebnością grup gospodarstw z niedoborem i nadwyżką siły roboczej (rys. 5). W latach 2000-2005 dało się zauważyć lekką tendencje spadkową zarówno w przypadku udziału gospodarstw z całorocznym niedoborem siły roboczej (z niespełna 5 % do około 4%), jak i jednostek z nadmiarem siły roboczej (25 do 22%). Należy również zaznaczyć, że w odniesieniu do pierwszej z wymienionych grup była to kontynuacja trendów z lat wcześniejszych. Natomiast zmniejszenie skali występowania nadwyżek siły roboczej odnotowano po raz pierwszy w okresie ostatnich piętnastu lat, kiedy to wraz z wprowadzaniem zasad rynkowych do systemu gospodarczego nadwyżki zasobów pracy w rolnictwie ciągle rosły. Rysunek 5. Udział gospodarstw z niedoborami (a) i nadwyżkami (b) siły roboczej w wybranych grupach obszarowych a b Razem w tym grupy obszarowe (ha UR) 1-5 4,5 3,5 3,0 2,0 Razem w tym grupy obszarowe (ha UR) 1-5 24,9 22,1 29,7 25,4 5-10 2,9 6,8 5-10 21,3 24,8 30-50 4,9 9,3 2000 2005 30-50 14,8 13,9 2000 2005 50 i więcej 22,6 25,0 50 i więcej 5,8 16,1 0 5 10 15 20 25 30 0 10 20 30 40 Źródło: Badania IERiGŻ-PIB w latach 2000 i 2005. W 2005 roku problem niewykorzystanych i nadmiernych zasobów pracy w gospodarstwach rodzinnych dotyczył jednostek w każdym przedziale obszarowym i w każdym makroregionie, chociaż z reguły przeważała liczba gospodarstw z nadwyżkami zasobów pracy. Tylko wśród gospodarstw 50-hektarowych te relacje były odwrotne i liczebność jednostek z niedoborami siły roboczej była większa niż wielkość grupy z nadmiarem siły roboczej. Rozmiary niewykorzystanych zasobów siły roboczej w gospodarstwach indywidualnych określa wielkość grupy osób, których praca nie ma żywotnego wpływu na rozmiary prowadzonej działalności rolniczej, a ich angażowanie się w proces produkcyjny wynika przede wszystkim z braku możliwości zatrudnienia zarobkowego. Osoby takie można nazwać zbędnie zatrudnionymi i jeśli są one skłonne podjąć pracę w większym wymiarze, to de facto są to osoby bezrobotne. Ta grupa stanowi istotny element umożliwiający określenie skali ukrytego bezrobocia w rolnictwie i można ją ustalić korzystając z kryteriów obiektywnych, bądź odwołując się do poglądu kierownika w zakresie przydatności poszczególnych osób w prowadzonej działalności rolniczej. Dane ankietowe umożliwiają stosowanie różnych kryteriów przy ustalaniu osób zbędnych i oszacowania skali bezrobocia utajonego w rolnictwie chłopskim. Przy określaniu i
Zasoby pracy i ich wykorzystanie w sektorze rolnictwa indywidualnego w Polsce 183 rozpoznawaniu skali tego zjawiska za najwłaściwsze uznano kryterium niewykorzystanego czasu pracy, zgodnie z którym za zbędne uznano wszystkie osoby w wieku produkcyjnym pracujące wyłącznie bądź głównie w gospodarstwie rolnym, które w ciągu roku pracowały nie dłużej niż 3 miesiące, a także w przypadku dłuższego okresu pracy, ale nie więcej niż 3 godziny dziennie. Ponadto, te osoby nie były zarejestrowane jako bezrobotne. Zbiorowość uznana za zbędną zgodnie z powyższymi zasadami stanowiła w 2005 roku blisko 12% ogółu ludności rolniczej w wieku produkcyjnym i był to udział wyraźnie niższy niż w 2000 roku, kiedy to analogiczny wskaźnik wynosił nieco ponad 16%. Tendencje zauważone w latach 2000-2005 najsłabiej zaznaczyły się w gospodarstwach niewielkich obszarowo (od 1 do 5 ha UR), gdyż populacja uznana za zbędną zmniejszyła się tam tylko z 28 do 25%. Zdecydowanie większe zmiany zaznaczyły się w grupie jednostek największych powierzchniowo. W tym zbiorze, odnotowano dwuipółkrotny spadek udziału osób nieprzydatnych w prowadzonej działalności rolniczej i nie posiadających statusu osoby bezrobotnej (z 5 do 4%). Czyli była to zbiorowość, której udało się najlepiej dostosować wielkość zatrudnienia do rzeczywistych potrzeb gospodarstwa. W 2005 roku, podobnie jak i w latach wcześniejszych, populacja zbędna z punktu potrzeb gospodarstwa była relatywnie młodsza i lepiej wykształcona niż pozostali członkowie rodziny rolniczej, poza tym w połowie tworzyły ją kobiety. Ponadto większość z tych osób wiązało swe plany zawodowe z możliwością podjęcia pracy zarobkowej (84%), a tylko nieliczni deklarowali chęć migracji (16%). Na podstawie przeprowadzonych badań można określić, że w połowie w 2005 roku w gospodarstwach rolnych powyżej 1 ha UR przebywało około 500 tys. osób zbędnych z punktu potrzeb prowadzonej działalności rolniczej, co stanowi szacunkową wielkość ukrytego bezrobocia w sektorze rolnictwa indywidualnego. Tym samym była to liczba o około 30% mniejsza niż pięć lat wcześniej, kiedy do analogiczna grupa liczyła 720 tys. osób. Podsumowanie Z przeprowadzonych badań wynika, że lata 2000-2005 były kolejnym okresem zmniejszania się populacji rolniczej. Odnotowane w tym czasie około 6% spadek liczby osób z rodzin z użytkownikiem gospodarstwa indywidualnego, podobnie jak w latach ubiegłych było w głównej mierze powiązane ze zmianami w liczbie gospodarstw. W 2005 roku ciągle utrzymywała się korzystna struktura demograficzna ludności rolniczej. Natomiast dalszej poprawie uległ ich poziom wykształcenie ogólnego i zawodowego. Te pozytywne zmiany miały charakter powszechny, zaznaczyły się również wśród osób wykonujących głównie zajęcia rolnicze. Nie zmienia to faktu, że populacja wiążąca swoją aktywność zawodową głównie z pracą we własnym gospodarstwie cechowała się w porównaniu z osobami pracującymi poza rolnictwem niższym poziomem skolaryzacji. Z analizy aktywności zawodowej populacji rolniczej wynika, że w badanym okresie nastąpiło zmniejszenie się udziału (z 72 do 66%) osób pracujących w gospodarstwie, natomiast wzrósł odsetek (z 28 do 34%) pracujących poza rolnictwem. Ponadto fakt zatrudnienia poza rodzinnym gospodarstwem, coraz częściej wiązał się z całkowitą rezygnacją z pracy w gospodarstwie, a odsetek takiej ludności podwoił się (z 4 do 10%). W konsekwencji, w latach 2000-2005 liczba pracujących w gospodarstwie zmniejszyła się o ponad 13%, głównie na skutek zmniejszenia się zbiorowości zatrudnionej przy produkcji rolniczej stale w pełnym wymiarze czasu (o 22%). W dwukrotnie wolniejszym tempie (o 11%) ubywało osób pracujących krócej niż 8 godzin w gospodarstwie. W przypadku grupy angażującej się tylko doraźnie w produkcję rolniczą odnotowano niewielki jej wzrost. W 2005 roku całkowity poziom nakładów pracy w rolnictwie indywidualnych wyniósł 1,19 AWU na 1 gospodarstwo i 12,4 AWU na 100 ha UR. Był to poziom wyraźnie niższy niż
184 Bożena Karwat-Woźniak, Paweł Chmieliński w 2000 roku, kiedy to analogiczne wskaźniki stanowiły odpowiednio 1,33 i 15,0 AWU. To zmniejszenie miało charakter powszechny i było głównie wynikiem ograniczenia nakładów pracy członków rodzinny rolniczej, która niezmienne dominowała (95%) w czynnościach wykonywanych w gospodarstwie. W latach 2000-2005 nakłady pracy własnej spadły zarówno przeliczeniu na 1 gospodarstwo (z 1,27 do 1,13 AWU, tj. o 11%), jak i w relacji do 100 ha UR (z 14,7 do 11,8 AWU, czyli o około 20%). Jednocześnie należy dodać, że procesy racjonalizacji zatrudnienia w rolnictwie indywidualnym zaznaczały się przez cały okres lat dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku, ale w pierwszym pięcioleciu dwudziestego pierwszego wieku przybrały one znacznie na sile. Przyśpieszenie tych tendencji należy wiązać w głównej mierze z poprawą struktury obszarowej gospodarstw indywidualnych i postępującą koncentracją ziemi oraz wzrostem poziomu wyposażenia w maszyny i urządzenia techniczne i rozwojem usług rolniczych, a także ze zwiększeniem migracji zarobkowej, głównie do krajów tzw. starej Unii Europejskiej. Badania potwierdziły, że nadal utrzymuje się wybitnie rodzinny charakter gospodarstw będących w użytkowaniu osób fizycznych, mimo że w latach 2000-2005 udziału rolników zatrudniających pracowników zwiększył się z 27% do 31%, a ich praca stanowiła 13% ogólnych nakładów pracy poniesionych w tych jednostkach na działalności rolniczej. To gospodarstwa o przewadze obcej siły stanowiły tylko nieco ponad 1% ogółu gospodarstw indywidualnych. Na podstawie analizy danych o rozmiarach pracy obcej w działalności rolniczej można twierdzić, że zatrudnienie w gospodarstwach indywidualnych w niewielkim stopniu oddziałuje na łagodzenie nierównowagi na wiejskim rynku pracy. W 2005 roku w rolnictwie indywidualnym znalazło zatrudnienie stałe tylko około 30 tys. osób, natomiast sezonowe 500 tys. Jednocześnie należy dodać, że rolnicy, w oparciu o majątek gospodarstwa, prowadzą również pozarolniczą działalność gospodarczą i tworzą tam około 110 tys. stałych miejsc pracy. Z przeprowadzonych prac wynika, że w latach 2000-2005 nie zmieniła się w istotny sposób sytuacja gospodarstw indywidualnych pod względem wykorzystania rodzinnych zasobów pracy. Zmniejszyła się co prawda skala niewykorzystanego potencjału siły roboczej, jednak nadal utrzymuje się duża grupa ludności zbędnej z punktu potrzeb prowadzonej działalności rolniczej. Jej liczebność określa rozmiary bezrobocia ukrytego w sektorze rolnym, które w połowie 2005 roku można oszacować na około 500 tys. osób. Należy również zaznaczyć, że obok tego w rodzinach rolniczych przebywało około 300 tys. osób zarejestrowanych jako bezrobotne. BIBLIOGRAFIA: 1. Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005 roku (2006), GUS, Warszawa, s. 26-27. 2. Frenkiel I., (2005) Struktura demograficzno-zawodowa ludności wiejskiej w świetle wyników Narodowego Spisu Powszechnego 2002, [w:] Uwarunkowania i kierunki przemian społeczno--gospodarczych na obszarach wiejskich, pod red. A. Rosnera, IRWiR PAN, Warszawa, s. 92. 3. Gall, M. D., Gall, J. P. & Borg, W. R. (2003). Educational research: An introduction. Boston: Allyn & Bacon, s 34. 4. Kaleta A., (2005), Wielozawodowość na obszarach wiejskich perspektywa globalizacji, [w:] Polska wieś 2025, red. J. Wilkin, Fundusz Współpracy, Warszawa, s. 130. 5. Kłodziński M., Wilkin J., (1998), Rozwój obszarów wiejskich w Polsce, [w:] Identyfikacja priorytetów w modernizacji sektora rolno-spożywczego w Polsce, FAPA, Warszawa, s. 174. 6. Ostrowski L., (1997), Procesy transformacji wsi i rolnictwa do gospodarski rynkowe.
Zasoby pracy i ich wykorzystanie w sektorze rolnictwa indywidualnego w Polsce 185 Synteza, IERiGŻ, Warszawa, s.15-6. 7. Szemberg A., (1998), Przemiany agrarne i ludność w indywidualnym rolnictwie, [w:] Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji w rolnictwie i gospodarce żywnościowej w 1997 roku, IERiGŻ, Warszawa, s. 192. 8. Zatrudnienie na obszarach wiejskich: wypełnianie luki w zatrudnieniu, (2006), COM 857, wersja ostateczna a dn. 21.12.2006, Bruksela.