Sprawozdania Archeologiczne, t. XLI, 1990 PL ISSN 0081-3834 BARBARA BARGIEŁ, MAREK FLOREK GRÓB KULTURY ZŁOCKIEJ W STARYM GARBOWIE NA STAN. 3, WOJ. TARNOBRZEG w styczniu 1987 r. Biuro Badań i Dokumentacji Zabytków w Tarnobrzegu otrzymało zgłoszenie o przypadkowym odkryciu grobu szkieletowego w miejscowości Stary Garbów, gm. Dwikozy, woj. Tarnobrzeg. U odkrywcy Stanisława Pięty zabezpieczono pozostałości szkieletów ludzkich oraz fragmenty pięciu naczyń. W maju 1987 r. przeprowadzono badania ratownicze grobu, w trakcie których znaleziono dalsze fragmenty szkieletów, w tym jedną czaszkę" i ułamki ceramiki pozwalające na pełną rekonstrukcję naczyń wcześniej znalezionych. Ponadto wydobyto jedno całe naczynie, ozdoby kościane i bursztynowe oraz krzemienny wiórek i odłupki. Uzyskano także informacje na temat odkrycia samego grobu. Ryc. 1. Plan sytuacyjny stanowiska 3 w Starym Garbowie, woj. Tarnobrzeg Situation plan of site 3a

78 BARBARA BARGIEŁ, MAREK FLOREK Stanowisko (ryc. 1) położone jest na stoku wzniesienia, opadającego stosunkowo łagodnie w kierunku wschodnim ku dolinie niewielkiego, obecnie wyschniętego cieku. Teren stanowiska został znacznie zniszczony przez zabudowę wsi oraz biegnącą płytkim wąwozem drogę polną. Grób znajdował się między drogą w wąwozie i wybetonowanym zbiornikiem na kompost na podwórku posesji nr 38. Odległość między ścianą zbiornika a wąwozem wynosi ok. 120 cm. Podczas wyrównywania ścian wąwozu natrafiono na grób, który uległ prawie całkowitemu zniszczeniu. Zachowała się jedynie północna część jamy grobowej o długości jednego boku ok. 190 cm i drugiego ok. 50 cm. Na podstawie informacji uzyskanych od odkrywcy oraz obserwacji zachowanej części grobu przypuszczać można, że jama grobowa miała kształt prostokąta z lekko zaokrąglonymi narożnikami o wymiarach ok. 190-200 cm x 120-150 cm. Płaskie dno grobu znajdowało się na głębokości ok. 150 cm, natomiast górne partie nie zachowały się. Ze względu na prawie całkowite zniszczenie jamy grobowej niemożliwe jest zrekonstruowanie ułożenia szkieletów oraz towarzyszącego im wyposażenia. W niezniszczonej, północnej części grobu znajdowała się przewrócona do góry otworem potylicznym czaszka bez żuchwy oraz fragmenty kości. Być może mamy tu do czynienia ze zbiorowym pochówkiem cząstkowym. Analiza antropologiczna wykazała, że grób zawierał szczątki około pięciu osobników w przedziale wiekowym od Infans I do Juvenis 1. Wyposażenie grobowe składało się z dwóch mis, trzech kubków, pucharka, wisiorka płytki kościanej, dwóch paciorków bursztynowych, zawieszki z zęba zwierzęcego i trzech krzemieni. Ponadto wśród kości i wyposażenia znajdowała się duża liczba muszli małży i ślimaków, które były tak kruche, że w czasie wyjmowania uległy rozsypaniu. Opis materiałów: 1. Misa (ryc. 2: 1) z lejkowato rozchylonym i wyodrębnionym kołnierzem, brzeg prosty, ścieniony od wewnątrz; dno lekko zaznaczone. Środkowa część krawędzi wylewu falista, zdobiona podwójną linią odcisków sznura; pod krawędzią wylewu i poniżej nasady kołnierza poziome pasma potrójnych odcisków sznura, a pomiędzy nimi takie samo pasmo faliste, oraz rząd potrójnych łuczkowatych odcisków stempelka. Powierzchnia gładzona, miejscami wyświecona, barwy brunatnoczarnej, gdzieniegdzie jaśniejszej; glina z domieszką drobno- i średnioziarnistego tłucznia; wys. 14,6 cm, średn. wylewu 37,2 cm, nąjw. średn. brzuśca 25,2 cm, śred. dna 9,5 cm, grub. ścianki 0.5 cm. 2. Misa (ryc. 3: 3) z wyodrębnionym lejkowatym kołnierzem i krawędzią lekko wywiniętą na zewnątrz; tuż pod nią i u nasady kołnierza dwa poziome pasma poczwórnych odcisków sznura, a między nimi pasma potrójnych falistych odcisków. Powierzchnia gładzona o barwie jasnobrązowobrunatnej, plamistej; w glinie domieszka średnio- i gruboziarnistego tłucznia; wys. 12,6 cm, średn. wylewu 27,9 cm, średn. brzuśca 23,2 cm, średn. dna 7,5 cm, grub, ścianki 0,9 cm. 3. Kubek (ryc. 3: 2) o baniastym brzuścu z wyodrębnionym dnem i taśmowatym uchem, krawędź wylewu ścięta prosto; pod nią dwa poziome pasma podwójnych odcisków sznura, u nasady szyjki takie samo pasmo potrójne, a pomiędzy nimi trzy faliste linie sznurowe. Pod dolnym pasmem rząd łańcuchów stempelkowych; na uchu sześć rzędów potrójnych łukowatych odcisków sznura. Powierzchnia gładzona, barwy niejednolitej od czarnej do jasnobrązowej, w glinie domieszka drobno- i średnioziarnistego tłucznia oraz miki: wys. 13.9 cm. średn. wylewu 15,1 cm, najw. średn. brzuśca 14,8 cm, średn. dna 8,1 cm, grub, ścianki 0,7 cm. 4. Kubek z odtrąconym uchem (ryc. 2: 3), o wysokiej lejkowatej szyjce i ostrym załomem brzuśca; dno niewyodrębnione, zachowane fragmentarycznie z dwoma blisko siebie położonymi guzkami, które prawdopodobnie znajdowały się na całym jego obwodzie (być może w pięciu grupach po dwa guzki); powierzchnia zniszczona z widocznymi śladami gładzenia, barwy brązowobrunatnej, miejscami czarnej, w glinie domieszka drobnoziarnistego tłucznia; wys. 9,6 cm, średn. wylewu 9,3 cm, najw. średn. brzuśca 9,2 cm, grub, ścianki 0,5 cm. 1 Analizę antropologiczną wykonała dr W. Kozak-Zychman i mgr B. Rutkowska z KA UMCS w Lublinie (por. aneks).

grób kultury złockiej w starym garbowie 79 Ryc. 2. Stary Garbów, stan. 3, woj. Tarnobrzeg 1-3 wyposażenie grobu; 4-6 ceramika z zasypiska jamy grobowej (?) 1-3 grave goods; 4-6 pottery from the fill of the grave pit (?)

80 BARBARA BARGIEŁ, MAREK FLOREK Ryc. 3. Stary Garbów, stan. 3, woj. Tarnobrzeg 1-9 wyposażenie grobu ceramika, kość, bursztyn, krzemień 1-9 grave goods, pottery, bone amber, flint

GRÓB KULTURY ZŁOCKIEJ W STARYM GARBOWIE 81 5. Kubek (ryc. 2: 2) z dość wysoką, lejkowatą szyjką, baniastym brzuścem i lekko wyodrębnionym dnem; nad taśmowatym uchem dwa małe, stożkowate guzki (zachowany tylko jeden); tuż pod krawędzią wylewu i poniżej nasady szyjki dwa poziome pasma potrójnych odcisków sznura, pomiędzy nimi zaś faliste pasmo poczwórnych odcisków, od pasma dolnego zwisają w dół pionowe odciski podwójnych (po obu stronach ucha) i potrójnych odcisków takiego samego sznura zakończone podwójnymi łuczkowatymi stempelkami; na uchu cztery rzędy potrójnych łuczkowatych odcisków stempelka; powierzchnia gładzona, w glinie domieszka drobnoziarnistego tłucznia i miki; wys. 10,1 cm, średn. wylewu 8,2 cm, najw. średn. brzuśca 9,9 cm, średn. dna 4,3 cm, grub, ścianki 0,4 cm. 6. Puchar (ryc. 3: 1) z lejkowato rozchyloną szyjką, krawędź wylewu ścięta prosto; u góry i u dołu szyjki dwa poziome pasma podwójnych odcisków sznura, pomiędzy nimi zaś faliste pasmo odcisków potrójnych; nieco powyżej przejścia szyjki w brzusiec cztery małe guzki; na obwodzie dna zachowało się 9 guzków (prawdopodobnie było ich 11). Powierzchnia gładzona, jasno-brązowo-brunatna; wys. 15,5 cm, średn. wylewu 13,6 cm, średn. brzuśca 14,7 cm, średn. dna 6,5 cm, grub, ścianek 0,6 cm. 7. Trapezowaty wisiorek płytka kościana (ryc. 3: 4), uszkodzona częściowo u dołu, zdobiona ornamentem rytym i nacinanym wzdłuż krawędzi; w części środkowej dwa prawie prostokątne otwory obramowane liniami rytymi, w górnej części zaś mały, okrągły otwór, służący prawdopodobnie do zawieszania; strona spodnia niezdobiona; dług. 4,8 cm, szer. przy podstawie 5,1 cm. 8. Wisiorek z zęba zwierzęcego (ryc. 3: 5). 9. Dwa rurkowate paciorki z bursztynem (ryc. 3: 6); dług. 2,3 cm i 2,7 cm. 10. Fragment środkowej części wiórka (ryc. 3: 7) z krzemienia gościeradowskiego. 11. Dwa odłupki (ryc. 3: 8-9) krzemień świeciechowski i gościeradowski. Ponadto znaleziono trzy fragmenty ceramiki, które mogą pochodzić z wypełniska jamy grobowej. 12. Fragment dolnej części naczynia (ryc. 2: 4) z zachowanymi dwoma guzkami. 13. Fragment brzegu naczynia (ryc. 2: 5) lekko wywiniętego na zewnątrz, zdobiony trzema poziomymi rzędami odcisków sznura. 14. Fragment przydennej części naczynia (ryc. 2: 6). Określenie kulturowe odkrytego obiektu na stan. 3 w Starym Garbowie nie nastręcza trudności. Zarówno forma grobu, liczba pochowanych w nim osobników (J. Machnik 1979, s. 382), jak i wydobyta ceramika są typowe dla kultury złockiej. Ceramika wykazuje dużą jednolitość pod względem technologicznym i stylistycznym. Naczynia wykonano z gliny schudzonej dość dużą ilością domieszki średnio- i gruboziarnistego tłucznia. Jako domieszki użyto także rozkruszonego wapienia i miki. Powierzchnia naczyń odznacza się znacznym wygładzeniem, niekiedy nawet dość mocnym wyświeceniem. Na większości z nich widać ponadto ślady wyraźnego przecierania. Wyjątek pod tym względem stanowi być może mały kubek (ryc. 2: 2), którego zewnętrzna powierzchnia jest mocno zniszczona. Naczynia posiadają zasadniczo niejednolitą barwę brunatną z różnymi odcieniami od jasnobrązowej do prawie czarnej. Przełom z reguły szarawy. Wszystkie są bogato zdobione. Na ornamentykę składają się mieszane motywy: sznurowy poziomy, falisty, pionowy; stempelkowy i ornament plastyczny w postaci guzków umieszczonych na brzuścu, przy dnie lub na krawędzi wylewu. Pod względem cech stylistycznych (przede wszystkim ornamentu, nieco mniej pod względem formy) omawiana ceramika nawiązuje do materiałów pochodzących z wcześniej przebadanych cmentarzysk, zwłaszcza w Złotej. Jednak zespół jako całość nie reprezentuje standardowych" cech charakteryzujących materiały kultury złockiej. Wyposażenie ceramiczne grobu ze Starego Garbowa składa się z pucharu, dwóch mis oraz trzech kubków i chociaż każde z nich jest charakterystyczne dla materiałów złockich, to oprócz mis pozostałe naczynia reprezentują formy słabo zaznaczające się w jej inwentarzach grobowych. Duży, szerokootworowy kubek (ryc. 3: 2) zbliżony jest do naczynia z grobu 4 w Złotej Nad Wawrem" (Z. Krzak 1970, s. 30, ryc. 17c) i pod względem formy nawiązuje do tzw. ceramiki towarzyszącej kultury pucharów dzwonowatych (Z. Krzak 1970, s. 187, 193; 1976, s. 45). Dwa następne kubki są interesujące ze względu na ornament 6 Sprawozdania Archeologiczne, t. XLI

82 BARBARA BARGIEŁ, MAREK FLOREK plastyczny. Różki" umieszczone nad uchem (ryc. 2: 2) w znanych nam materiałach złockich występują bardzo rzadko (Złota Nad Wawrem" grób 83 - Z. Krzak 1970, s. 100, ryc. 82; znalezisko luźne - Z. Krzak 1976, s. 134, ryc. 61b). Być może jest to daleka reminiscencja kubków z uchem ansa lunata kultury pucharów lejkowatych. Również motyw pionowo odciśniętego sznura nie jest częstym zjawiskiem w ceramice kultury złockiej (por. Z. Krzak 1976, s. 107, ryc. 38e, f)- Widoczne na kubku (ryc. 2: 3) małe guzki umieszczone przy krawędzi jego dna nie tworzące jednak nóżek nie posiadają w znanych nam materiałach tej kultury ścisłych analogii. Nową niewątpliwie formę reprezentuje naczynie pucharowate z czterema wypustkami umieszczonymi pod szyją i prawdopodobnie 11 guzkami na obwodzie dna naczynia. Pewną analogię stanowić może naczynie kultury złockiej znalezione w grobie 1 na stan. I w Mierzanowicach (T. Bąbel 1979, s. 79, ryc. 28a). Obydwie misy są natomiast standardowym elementem wyposażenia większości grobów, jakkolwiek karbowane brzegi nie występują w tej kulturze zbyt licznie (Z. Krzak 1961, ryc. 37b; 1970, ryc. 57a; W. Antoniewicz 1925, s. 210, ryc. 12). Ponadto w skład wyposażenia grobowego wchodzą trzy mało charakterystyczne wyroby krzemienne oraz ozdoby. Za typowe ozdoby związane z ludnością kultury złockiej trzeba uznać zawieszki z zębów zwierzęcych oraz długie, rurkowate paciorki bursztynowe. Do unikatowych natomiast znalezisk należy trapezowaty, kościany wisiorek płytka bogato zdobiona ornamentem rytym, do której ze względu na kształt i rodzaj zdobnictwa nie znaleziono bliskich analogii w żadnej kulturze. Nowo odkryty obiekt grobowy w Starym Garbowie znacznie wzbogacił bazę źródłową dla charakterystyki kultury złockiej. Przede wszystkim znalazły się tutaj nowe odmiany naczyń, nie znane do tej pory w materiałach tej kultury lub występujące sporadycznie. Udało się także powiększyć nieco listę typów ornamentacyjnych ceramiki, zwłaszcza o motywy plastyczne. Jednak najbardziej interesującym zabytkiem jest unikatowa płytka kościana. Cechy materiału zabytkowego zezwalają datować ten obiekt na wyróżnioną przez Z. Krzaka fazę D - czyli końcowy etap rozwoju kultury złockiej (Z. Krzak 1976, s. 45 n.). Katedra Archeologii UMCS w Lublinie i Biuro Badań i Dokumentacji Zabytków w Tarnobrzegu LITERATURA Antoniewicz W. 1925 Eneolityczne groby szkieletowe we wsi Złota w pow. sandomierskim, WA, t. 9, s. 191-245. Bąbel J. 1979 Groby neolityczne na stan. I w Mierzanowicach, woj. tarnobrzeskie, WA, t. 44, s. 47-87. Krzak Z. 1961 Materiały do znajomości kultury złockiej, Wrocław - Warszawa - Kraków. 1970 Cmentarzysko kultury złockiej Nad Wawrem", Wrocław - Warszawa - Kraków. 1976 The Złota Culture, Wrocław-Warszawa-Kraków. Machnik J. 1979 Kultura złocka, [w:] Prahistoria ziem polskich, t. II, Neolit, Wrocław-Warszawa Kraków.

GRÓB KULTURY ZŁOCKIEJ W STARYM GARBOWIE 83 BARBARA BARGIEŁ, MAREK FLOREK A GRAVE OF THE ZŁOTA CULTURE ON SITE 3 AT STARY GARBÓW, TARNOBRZEG PROVINCE Rescue excavations of site 3 at Stary Garbów, Dwikozy commune, Tarnobrzeg province, carried out in 1987, revealed remains of an inhumation burial of the Złota culture. The grave pit has been heavily damaged and therefore it is not possible to reconstruct the arrangement of the skeleton and of the grave goods. It might have been a partial collective burial. The anthropological analysis has shown that the grave contained remains of aboui 5 persons ranging in age from Infans I to Juvenis. The grave goods comprised 2 bowls, 3 mugs, 1 beaker, 2 amber beads, a pendant from an animal tooth, a pendant from a bone plate and 3 flint artifacts. On the ground of the finds it is possible to date the grave to the final phase of the Złota culture.