Styl życia i ryzyko występowania ostrych zespołów wieńcowych

74 Probl Hig Epidemiol 213, 94(4): 74-746 Styl życia i ryzyko występowania ostrych zespołów wieńcowych Lifestyle and the risk of occurrence of acute coronary syndrome Maria Kózka 1/, Anna Majda 2/, Kinga Wróbel 1/ 1/ Zakład Pielęgniarstwa Klinicznego, Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie 2/ Pracownia Teorii i Podstaw Pielęgniarstwa, Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Wprowadzenie. Choroby układu krążenia pozostają niezmiennie od 5 lat najważniejszą przyczyną umieralności mieszkańców Polski. Do czynników determinujących ryzyko zgonów i incydentów z przyczyn sercowo-naczyniowych należy sześć głównych czynników ryzyka oraz trzy czynniki kardioprotekcyjne. Do czynników ryzyka zalicza się zaburzenia lipidowe, palenie tytoniu, nadciśnienie tętnicze, cukrzycę, otyłość brzuszną oraz czynniki psychospołeczne. Do czynników kardioprotekcyjnych zalicza się konsumpcję warzyw i owoców, niewielkie spożycie alkoholu oraz aktywność fizyczną. Cel pracy. Ocena stylu życia i ryzyka występowania ostrych zespołów wieńcowych. Materiał i metody. Badaniem objęto 5 pacjentów po przebytym zawale serca i 5 osób zdrowych. Do badań wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, technikę ankiety i trzy wystandaryzowane narzędzia badawcze: kwestionariusz zdrowego stylu życia, kwestionariusz oceny czynników ryzyka chorób serca, inwentarz pomiaru radzenia sobie ze stresem. Wyniki. W obu grupach badanych (zarówno zdrowych jak i po zawale serca) przeważało umiarkowane oraz wysokie ryzyko wystąpienia chorób serca. Zdecydowana większość badanych w obu grupach nie podejmowała regularnej aktywności fizycznej, nie odżywiała się prawidłowo, nie radziła sobie ze stresem w życiu. Najczęściej występującymi zachowaniami prozdrowotnymi w obu grupach było unikanie szkodliwych przyzwyczajeń, tj. palenia tytoniu, nadużywania alkoholu, w tym istotnie częściej przez osoby po zawale serca, które również częściej wykorzystywały strategię aktywnego radzenia sobie ze stresem oraz istotnie rzadziej zażywały środki psychoaktywne. Wnioski. Osoby zdrowe i po zawale serca prowadząc niezdrowy styl życia narażone są na wystąpienie ostrych zespołów wieńcowych. Introduction. For 5 years the diseases of the circulatory system have invariably remained the most important reason of the mortality of Polish citizens. There are six main risk factors and three cardioprotective factors which determine the risk of deaths and incidents from cardiovascular reasons. Lipid disturbances, tobacco smoking, hypertension, diabetes, abdominal obesity and psycho-social issues are the risk factors. Consumption of fruit and vegetables, small amounts of alcohol and physical activity are cardioprotective factors. Aim. To evaluate lifestyle and risk of the occurrence of acute coronary syndrome. Material & methods. The study examined 5 patients after heart attack and 5 healthy persons. The study used the diagnostic survey method, the technique of questionnaire and three standardized research tools i.e. the questionnaire of healthy lifestyle, the questionnaire of risk factors for heart diseases and the inventory of the measurement of coping with stress. Results. Both the examined groups (healthy and after heart attack) revealed the average and high risk of cardiopathies. The vast majority of the examined in both groups did not undertake regular physical activity, did not eat correctly, could not cope with stress in life. The most frequent health-promoting behaviors in both groups was the avoidance of harmful habits, i.e. tobacco smoking and alcohol abuse. Those behaviors were significantly more often observed among persons after heart attack who also more often used an active strategy of coping with stress and significantly more seldom took psychoactive medicines. Conclusions. Both healthy persons and those after heart attack are at risk of acute coronary syndrome when leading an unhealthy lifestyle. Key words: lifestyle, acute coronary syndrome Słowa kluczowe: styl życia, ostry zespół wieńcowy Probl Hig Epidemiol 213, 94(4): 74-746 www.phie.pl Nadesłano: 2.9.213 Zakwalifikowano do druku: 2.11.213 Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr n. med. Anna Majda Wydział Nauk o Zdrowiu CM UJ ul. Michałowskiego 12, 31-126 Kraków tel. 56 26 71 7, fax 12 632 48 81, e-mail: majdanna@poczta.onet.pl Wprowadzenie Choroby układu krążenia pozostają niezmiennie od 5 lat najważniejszą przyczyną umieralności mieszkańców Polski. Według najnowszych dostępnych danych w 29 r. około 45% zgonów spowodowanych było chorobami układu krążenia (CHUK), które należą do wiodących przyczyn umieralności przedwczesnej, chorobowości szpitalnej oraz trwałej lub okresowej niezdolności do pracy. Liczba zgonów w Polsce w 29 roku z powodu chorób serca i naczyń wyniosła 177

Kózka M iwsp. Styl życia i ryzyko występowania ostrych zespołów wieńcowych 741 965, w tym 83 613 dotyczyło mężczyzn, zaś 94 352 kobiet. Na początku transformacji społeczno-ekonomicznej w Polsce, tj. w latach 1989-199 CHUK były przyczyną ponad 52% zgonów, zaś bezwzględna liczba zgonów spowodowana chorobami serca i naczyń wynosiła 21 w ciągu roku. Od 1991 r. do połowy pierwszej dekady XXI wieku obserwowano spadek liczby zgonów z powodu chorób serca i naczyń. Wśród czynników odpowiedzialnych za korzystne zmiany wymieniane były: przemiany w sposobie żywienia (zmniejszyło się spożycie tłuszczów zwierzęcych i czerwonego mięsa, wzrosła konsumpcja tłuszczów roślinnych, owoców, drobiu), ograniczenie palenia tytoniu wśród mężczyzn, nieco większy poziom aktywności fizycznej, 6-krotny wzrost liczby zabiegów koronarografii, ponad 2-krotny wzrost liczby pacjentów poddanych ratującej życie angioplastyce naczyń wieńcowych. Korzystny spadkowy trend umieralności z powodu CHUK uległ zahamowaniu w połowie pierwszej dekady XXI stulecia [1, 2]. Wyniki najważniejszych badań epidemiologicznych przeprowadzonych w Polsce w latach 1995-25 (WOBASZ, POLMONICA, NATPOL, CINDI, POLSCREEN) wskazują na bardzo duże rozpowszechnienie najważniejszych czynników ryzyka chorób serca i naczyń. Częstość hipercholesterolemii (ponad 5%), nadciśnienia tętniczego (3-4%), otyłości (2-25%), zespołu metabolicznego (2%) wśród dorosłych Polaków jest wysoka i w odniesieniu do niektórych czynników ma tendencję wzrostową. Wysoki odsetek osób o niedostatecznej aktywności fizycznej (ponad 5% dorosłych Polaków), palenie papierosów czy niewłaściwe odżywianie zwraca uwagę na konieczność dalszych działań w zakresie promocji zdrowia wśród dorosłych i dzieci [1, 3-6]. W ostatnich dekadach wykryto najważniejsze czynniki determinujące ryzyko zgonów i incydentów z przyczyn sercowo-naczyniowych. W opublikowanym w 24 r. wieloośrodkowym badaniu INTER- HEART przeprowadzonym w 52 krajach wykazano sześć głównych czynników ryzyka oraz trzy czynniki kardioprotekcyjne. W badaniu tym wśród głównych czynników ryzyka uwzględniono zaburzenia lipidowe, palenie tytoniu, nadciśnienie tętnicze, cukrzycę, otyłość brzuszną oraz czynniki psychospołeczne, zaś wśród czynników kardioprotekcyjnych konsumpcję warzyw i owoców, niewielkie spożycie alkoholu oraz aktywność fizyczną [za: 2, 7]. Jak pokazują dane Europejskiego Biura Regionalnego Światowej Organizacji Zdrowia z 23 r. odsetek umieralności na choroby układu krążenia w Polsce jest 2,5 razy większy niż w krajach Europy Zachodniej. Przy utrzymaniu obecnego tempa redukcji umieralności Polska osiągnie wskaźniki Unii Europejskiej z 21 roku dopiero w 218 r. Niekorzystna sytuacja epidemiologiczna Polski ściśle wiąże się ze stylem życia statystycznego Polaka [8]. Ograniczanie występowania czynników ryzyka, propagowanie czynników kardioprotekcyjnych zmniejsza możliwość zachorowania, zwłaszcza u osób z jeszcze nierozpoznaną chorobą układu krążenia, zapobiega ponownym incydentom wieńcowym u osób z rozpoznaną chorobą układu krążenia. Przyczynia się do redukcji częstości powikłań (w tym zgonów) i nawrotów choroby, hamuje progresję zmian patologicznych [9, 1]. Według aktualnych wytycznych Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego (European Society of Cardiology ESC) dotyczącego postępowania z pacjentami z ostrymi zespołami wieńcowymi (OZW): niestabilną chorobą wieńcową, zawałem serca bez uniesienia odcinka ST (NSTEMI), zawałem serca z uniesieniem odcinka ST (STEMI), powinno kłaść się duży nacisk na wczesną edukację chorych, zachęcać do zmiany stylu życia jeszcze podczas pobytu w szpitalu. Zaleca się zaprzestanie palenia tytoniu, redukcję masy ciała, regularną aktywność fizyczną, racjonalną dietę, obniżenie ciśnienia tętniczego krwi oraz złego cholesterolu [11]. Liczne dane wskazują na istnienie związku między czynnikami psychologicznymi a chorobami układu krążenia. Uważa się, że zarówno ostry, jak i przewlekły stres może przyczynić się do rozwoju nadciśnienia tętniczego, a także wyzwolić wystąpienie zawału serca. Ze stresem emocjonalnym wiążą się często różne sytuacje, takie jak: smutek, depresja, utrata pracy czy zajęcia wymagającego większego zaangażowania. Związek między stresem psychologicznym a miażdżycą i chorobami układu krążenia może wynikać z bezpośredniego uszkodzenia śródbłonka naczyniowego i pęknięcia blaszki miażdżycowej. Ponadto związek taki może mieć charakter pośredni, poprzez wpływ stresu na inne czynniki ryzyka, takie jak: palenie tytoniu, nadciśnienie tętnicze, cukrzyca [12]. Cel pracy Ocena stylu życia i ryzyka występowania ostrych zespołów wieńcowych. Materiał i metody Do zebrania danych wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, technikę ankiety i trzy wystandaryzowane narzędzia badawcze: kwestionariusz zdrowego stylu życia, kwestionariusz oceny czynników ryzyka chorób serca, inwentarz pomiaru radzenia sobie ze stresem. Ch.B. Corbin i G.J. Welk opracowali wystandaryzowany kwestionariusz zdrowego stylu życia. Kwestionariusz składał się z 3 pytań, które miały pomóc w analizie stylu życia i zachowań pomocnych

742 Probl Hig Epidemiol 213, 94(4): 74-746 w utrzymaniu zdrowia. Zachowania dotyczyły: aktywności fizycznej, odżywiania, kontroli stresu, przejęcia bezpiecznych nawyków, unikania szkodliwych przyzwyczajeń, znajomości udzielania pierwszej pomocy, posiadania nawyków prozdrowotnych, stosowania się do porad lekarza. Za każde udzielenie pozytywnej odpowiedzi ankietowany otrzymywał jeden punkt. Całkowita liczba punktów równa lub wyższa od 26 oznaczała zdrowy styl życia. Wynik mniejszy niż 26 nie świadczył o prowadzeniu złego stylu życia, ponieważ nie wszystkie zachowania stwarzają takie samo ryzyko, np. palenie papierosów ma negatywny wpływ na zdrowie, podczas gdy znajomość zasad udzielania pierwszej pomocy wpływa na zdrowie okazjonalnie. Dlatego w pracy dokonano głównie interpretacji wyników w zakresie aktywności fizycznej, odżywiania i kontroli stresu [13]. Drugim narzędziem badawczym był kwestionariusz oceny czynników ryzyka chorób serca autorstwa Ch.B. Corbin i G.J. Welk w przekładzie M. Kowaleczko-Szumowskiej i M. Trojańskiego z 27 r. Kwestionariusz składał się z 1 pytań, podzielonych na dwie grupy czynników: dających się kontrolować oraz nie dających się kontrolować. Na każde pytanie możliwe były cztery warianty odpowiedzi, którym przypisane było ryzyko od 1 do 4 punktów. Uzyskanie 31 punktów i więcej świadczyło o bardzo wysokim ryzyku chorób serca, natomiast liczba punktów poniżej 15 świadczyła o niskim ryzyku chorób serca [13]. Kolejnym narzędziem wykorzystanym w pracy był inwentarz pomiaru radzenia sobie ze stresem Mini- COPE autorstwa Ch.S. Carver w polskiej adaptacji Z. Juczyńskiego i N. Ogińskiej-Bulik. Kwestionariusz zawierał 28 stwierdzeń, które wchodziły w skład 14 strategii i trzech styli radzenia sobie ze stresem: stylu skoncentrowanym na problemie, stylu skoncentrowanym na emocjach, stylu wykorzystującym zachowania unikowe. Do każdego ze stwierdzeń przyporządkowana była czterostopniowa skala ( prawie nigdy tak nie postępuję; 1 rzadko tak postępuję; 2 często tak postępuję; 3 prawie zawsze tak postępuję). Ankietowany przy każdym stwierdzeniu mógł wybrać jedną z cyfr, wskazując na stopień podejmowanej aktywności [14, 15]. Do analizy badań zastosowano metodę ilościową i jakościową. Wyniki przedstawiono opisowo i graficznie. Zależności między zmiennymi obliczono stosując program statystyczny Statistical Package for the Social Science (SPSS). W analizie statystycznej wykorzystano trzy rodzaje testów: Kołmogorowa-Smirnowa, t-studenta, U Manna-Whitney a. Badaniem objęto 1 respondentów, w tym było 5 osób po przebytym zawale serca () i 5 osób zdrowych (grupa porównawcza P). Badania zostały przeprowadzone w Oddziale Kardiologii Inwazyjnej, Elektroterapii i Angiologii w Oświęcimiu oraz w NZOZ Hipokrates w Kętach. Dyrektorzy obu placówek oraz respondenci wyrazili zgodę na przeprowadzenie badań. Ankietowani zostali poinformowani o anonimowości udzielanych odpowiedzi. Wiek badanych wahał się od 31 do 89 lat. Połowa badanych miała powyżej 54 lat. Średni wiek badanych wynosił 58,3 lat (w grupie Z 56,6; w grupie P 59,9). Rozkład płci był porównywalny. Ponad połowa badanych w obu grupach mieszkała w mieście (6%), posiadała wykształcenie średnie (53%). Wyniki Analiza stylu życia badanych wykazała, że większość z nich ( 82%; 84%) nie podejmowała regularnej aktywności fizycznej, nie stosowała zasad zdrowego odżywiania się ( 86%; 78%). Z grupy Z 3%, z grupy P 36% badanych nie kontrolowało stresu w życiu codziennym. Unikanie szkodliwych przyzwyczajeń, tj. palenia tytoniu, nadużywania alkoholu deklarowało w grupie Z 82%, w grupie P 74% badanych. Zdecydowana większość badanych w obu grupach (grupa Z 82%; 82%) nie znała zasad udzielania pierwszej pomocy. Nawyki prozdrowotne, takie jak wystarczającą ilość snu każdej nocy, regularne szczotkowanie zębów deklarowała zdecydowana mniejszość badanych ( 18%; 22%). Ponad połowa badanych uważała, że stosuje się do porad lekarzy (w grupie Z 56%; w grupie P 54%). Prawie wszyscy badani uznali, że prowadzą niezdrowy styl życia ( 96%; 98%). Dominującym stylem radzenia sobie ze stresem w obu grupach był styl skoncentrowany na problemie oraz na emocjach, obejmujący aktywne radzenie sobie, poszukiwanie wsparcia emocjonalnego. Najrzadziej występującym stylem radzenia sobie ze stresem w obu grupach było wykorzystanie zachowań unikowych, obejmujących zaprzestanie działań, zażywanie substancji psychoaktywnych oraz poczucie humoru (ryc. 1). W obu grupach przeważało umiarkowane oraz wysokie ryzyko wystąpienia chorób serca (ryc. 2). Przeprowadzono porównania między badanymi, którzy mieli zawał serca () a osobami zdrowymi () pod względem takich zmiennych, jak czynniki ryzyka chorób serca, elementy stylu życia, styl życia ogółem, strategie radzenia sobie ze stresem. W tabeli I przedstawiono analizę rozkładu normalności dla analizowanych w badaniu zmiennych. W tym celu przeprowadzono test Kołmogorowa-Smirnowa. W przypadku czynników ryzyka chorób serca oraz stylu życia ogółem odnotowano rozkłady zbliżone do rozkładu normalnego, dlatego dla tych zmiennych

Kózka M iwsp. Styl życia i ryzyko występowania ostrych zespołów wieńcowych 743 5 45 4 35 3 % 25 2 15 1 5 44% 36% 34% 34% 3% 26% 24% 24% 24% 26% 22% 24% 2% 2% 18% 16% 14% 12% 1% 12% 14% 1% 1% 1% 8% 8% Aktywne radzenie sobie Planowanie Pozytywne przewartościowanie Akceptacja Poczucie humoru Zwrot ku religii Poszukiwanie wsparcia emocjonalnego Poszukiwanie wsparcia instrumentalnego Zajmowanie się czymś innym Zaprzeczanie Wyładowanie Zażywanie substancji psychoaktywnych Zaprzestanie działań Obwinianie siebie Ryc. 1. Style radzenia sobie ze stresem przez badanych Fig. 1. Ways of coping with stress in the subjects 7 6 5 4 % 3 2 32% 58% 6% 4% 2% 2% 1 6% 2% 2% % Bardzo wysokie Wysokie Umiarkowane Niskie Ryc. 2. Ocena czynników ryzyka chorób serca wśród badanych Fig. 2. Assessment of risk factors of coronary diseases among the subjects Tabela I. Wyniki testu Kołmogorowa-Smirnowa dla analizowanych w badaniu zmiennych Table I. Results of Kolmogorov-Smirnov test for analyzed variables Zmienna Wynik testu K-S Istotność Czynniki ryzyka choroby serca,93,353 Aktywność fizyczna 2,1, Odżywianie 2,26, Kontrola stresu 2,1, Unikanie szkodliwych przyzwyczajeń 2,88, Uprawianie bezpiecznego seksu 2,75, Przyjęcie bezpiecznych nawyków 3,95, Znajomość zasad udzielania pierwszej pomocy 2,3, Nawyki prozdrowotne 2,57, Stosowanie się do porad lekarzy 1,84,2 Ochrona środowiska 4,17, Styl życia ogółem 1,25,89 Aktywne radzenie sobie 1,8,3 Planowanie 2,15, Pozytywne przewartościowanie 2,83, Akceptacja 2,2, Poczucie humoru 1,96,1 Zwrot ku religii 1,57,15 Poszukiwanie wsparcia emocjonalnego 2,4, Poszukiwanie wsparcia instrumentalnego 1,73,5 Zajmowanie się czymś innym 2,2, Zaprzeczanie 1,95,1 Wyładowanie 1,63,1 Zażywanie substancji psychoaktywnych 2,5, Zaprzestanie działań 1,57,14 Obwinianie siebie 1,75,4 zostały przeprowadzone parametryczne analizy, a dla pozostałych nieparametryczne. W celu sprawdzenia, czy badane osoby z grupy Z i grupy P różniły się pod względem czynników ryzyka chorób serca przeprowadzono test t-studenta dla prób niezależnych (t=1,86; p=,66). Analiza wykazała, że nie było istotnych statystycznie różnic pomiędzy osobami z grupy Z, a tymi z grupy P pod względem czynników ryzyka chorób serca. Za pomocą testu U Manna-Whitney a w tabeli II przedstawiono różnice w elementach stylu życia między badanymi grupami. Analizy testem U Manna-Withne a dostarczyły następujących wyników: aktywność fizyczna (Z=,68; p=,496), odżywianie (Z=,73; p=,467), kontrola stresu (Z=,16; p=,871), unikanie szkodliwych przyzwyczajeń (Z=2,54; p=,11), uprawianie bezpiecznego seksu (Z=,6; p=,955), przyjęcie bezpiecznych nawyków (Z=,6; p=,549), znajomość zasad udzielania pierwszej pomocy (Z=,51; p=,68), nawyki prozdrowotne (Z=1,28; p=,22), stosowanie się do porad lekarzy (Z=,38; p=,71), ochrona środowiska (Z=2,56; p=,11). Na tej podstawie można stwierdzić, że osoby z grupy Z miały jedynie istotnie wyższy statystycznie poziom unikania szkodliwych przyzwyczajeń oraz ochrony środowiska w porównaniu do osób z grupy P. Dane prezentuje rycina 3. W celu sprawdzenia, czy osoby z grupy Z różniły się od osób z grupy P pod względem stylu życia ogółem przeprowadzono analizę testem t-studenta dla prób niezależnych (t=1,3; p=,21). Analiza wykazała, że nie było istotnych statystycznie różnic pomiędzy osobami z grupy Z i P pod względem stylu życia ogółem. Następnie przeprowadzono analizę z użyciem testu U Manna-Whitne a w celu sprawdzenia, czy osoby badane z grupy Z i P różnią się pod względem poszczególnych strategii radzenia sobie ze stresem (tab. III). Analizy testem U Manna-Whitne a dostarczyły następujących wyników: aktywne radzenie sobie (Z=2,37; p=,18), planowanie (Z=,8; p=,938), pozytywne przewartościowanie (Z=1,9;

744 Probl Hig Epidemiol 213, 94(4): 74-746 Tabela II. Wyniki statystyki opisowej dla poszczególnych elementów stylu życia badanych Table II. Results of descriptive statistics for individual elements of lifestyle of the subjects Styl życia Średnia Odchylenie standardowe Średnia ranga Aktywność fizyczna 1,48 1,32 1,31 1,32 5241, 48,59 Odżywianie 1,56 1,5,93 1,36 52,53 48,47 Kontrola stresu 2,2 2,1,91 1,5 5,5 5,95 Unikanie szkodliwych przyzwyczajeń 3,38 3,3,99,93 57,3 43,7 Uprawianie bezpiecznego seksu 1,3 1,3,71,68 5,65 5,35 Przyjęcie bezpiecznych nawyków 1,62 1,52,57,68 51,97 49,12 Znajomość zasad udzielania pierwszej pomocy,84,9,79,68 49,12 51,88 Nawyki prozdrowotne 1,12,94,69,71 53,89 47,11 Stosowanie się do porad lekarzy 2,6 2,56 1,32 1,16 51,58 49,42 Ochrona środowiska 1,78 1,5,58,65 56,52 44,48 Tabela III. Wyniki statystyki opisowej dla poszczególnych strategii radzenia sobie ze stresem przez badanych Table III. Results of descriptive statistics for individual strategies of coping with stress by the subjects Strategie radzenia sobie ze stresem Średnia Odchylenie standardowe Średnia ranga Aktywne radzenie sobie 1,3 3,56 1,22 1,53 57,2 43,78 Planowanie 3,82 3,78 1,27 1,59 5,28 5,57 Pozytywne przewartościowanie 3,72 3,44 1,28 1,39 53,52 47,48 Akceptacja 3,6 3,56 1,28 1,49 51,2 49,98 Poczucie humoru 2,26 2,4 1,79 1,51 51,92 49,8 Zwrot ku religii 2,82 2,6 1,95 1,84 25,23 48,77 Poszukiwanie wsparcia emocjonalnego 3,6 3,7 1,59 1,7 51,36 49,64 Poszukiwanie wsparcia instrumentalnego 3,52 2,98 1,33 1,76 55,22 45,78 Zajmowanie się czymś innym 3,4 2,94 1,65 1,87 54,2 46,98 Zaprzeczanie 2,18 2,26 1,73 1,82 5,6 5,94 Wyładowanie 2,7 2,28 1,39 1,55 54,82 46,18 Zażywanie substancji psychoaktywnych,68 1,86 1,24 1,58 37,35 63,65 Zaprzestanie działań 1,98 2, 1,45 1,58 51,61 49,39 Obwinianie siebie 2,9 2,48 1,39 1,75 54,62 46,38 % 7 6 5 4 3 57% 57% 44% 44% % 7 6 5 4 3 57% 48% 37% 64% 2 2 1 1 Unikanie szkodliwych przyzwyczajeń Ochrona środowiska Aktywne radzenie sobie Zażywanie substancji psychoaktywnych Ryc. 3. Średnie rangi dla unikania szkodliwych przyzwyczajeń oraz ochrony środowiska w grupie Z i P Fig. 3. Mean ranges of avoiding harmful habits and environment protection in group Z and P Ryc. 4. Średnie rangi dla aktywnego radzenia sobie ze stresem oraz zażywania substancji psychoaktywnych w grupie Z i P Fig. 4. Mean ranges of active coping with stress and use of psychoactive medicines in group Z and P

Kózka M iwsp. Styl życia i ryzyko występowania ostrych zespołów wieńcowych 745 p=,274), akceptacja (Z=,19; p=,852), poczucie humoru (Z=,5; p=,617), zwrot ku religii (Z=,6; p=,546), poszukiwanie wsparcia emocjonalnego (Z=,3; p=,762), poszukiwanie wsparcia instrumentalnego (Z=1,66; p=,97), zajmowanie się czymś innym (Z=1,24; p=,216), zaprzeczanie (Z=,15; p=,877), wyładowanie (Z=1,52; p=,129), zażywanie substancji psychoaktywnych (Z=4,75; p<,1), zaprzestanie działań (Z=,39; p=,696), obwinianie siebie (Z=1,45; p=,147). Na tej podstawie można stwierdzić, że osoby z grupy Z istotnie częściej aktywnie radziły sobie ze stresem oraz istotnie rzadziej zażywały środki psychoaktywne w porównaniu do osób z grupy P. Omówione zależności przedstawia rycina 4. Dyskusja Pomimo istnienia licznych doniesień na temat korzystnego wpływu zdrowego stylu życia na zmniejszenie występowania OZW [9, 1, 16-19] w badaniach własnych okazało się, że w grupie Z (po zawale serca) 4%, a w grupie P (osób zdrowych) 2% respondentów zadeklarowało prowadzenie zdrowego stylu życia. Zapobieganie oraz leczenie OZW sprowadza się w pierwszym rzędzie do eliminacji lub kontroli istniejących czynników ryzyka, takich jak: niski poziom lub brak aktywności fizycznej, radzenie sobie ze stresem, nieprawidłowe odżywianie. Zgodnie z zaleceniami Instytutu Żywności i Żywienia prawidłowe odżywianie powinno opierać się na racjonalnych, regularnie spożywanych, zbilansowanych posiłkach [13]. Jednak jak wykazały badania badana grupa osób po zawale (Z) w 86%, grupa osób zdrowych (P) w 78% nie stosowała zasad prawidłowego odżywiania. Według licznych danych równie ważna jak odżywianie dla zachowania zdrowia jest aktywność fizyczna [13, 2-22]. Stosowanie regularnej aktywności fizycznej oraz zmniejszenie masy ciała pozwala zapobiegać wielu chorobom oraz spowalnia ich rozwój. Regularną aktywność fizyczną stosowało jedynie 18% badanych z grupy Z i 16% z grupy P. Zdecydowana większość badanych nie podejmowała regularnej aktywności fizycznej. Równie ważnym dla zachowania zdrowia jest radzenie sobie ze stresem. Liczne badania dowodzą o wpływie silnego stresu na występowanie OZW [13, 15, 23]. Większość badanych, bo aż 7% w grupie Z oraz 64% w grupie P twierdziła, że nie radzi sobie ze stresem w życiu codziennym. Dominującym stylem radzenia sobie ze stresem wymienianym przez respondentów był styl skoncentrowany na problemie i emocjach. Ten drugi może negatywnie wpływać na zdrowie, ze względu na koncentrowanie się na własnych przeżyciach a nie na rozwiązywaniu problemu. Na zdrowie wpływ mają też szkodliwe przyzwyczajenia, jak palenie papierosów, nadmierne picie alkoholu [13]. Przeprowadzone badania wykazały, iż zdecydowana większość badanych w obu grupach (Z i P) unikała palenia papierosów oraz picia alkoholu w nadmiarze. Kończąc, należy zauważyć, że jeśli nie można wpływać na czynniki ryzyka chorób serca niezależne od naszej woli (wiek, płeć, dziedziczenie choroby), warto zmieniać te, na które można oddziaływać (ćwiczenia fizyczne, dieta, stres, używki) zarówno wśród osób zdrowych jak i po przebytych incydentach wieńcowych. Podsumowanie wyników badań i wnioski 1. W obu grupach badanych (zarówno zdrowych jak i po zawale serca) przeważało umiarkowane oraz wysokie ryzyko wystąpienia chorób serca. 2. Zdecydowana większość badanych (zarówno zdrowych jak i po zawale serca) nie podejmowała regularnej aktywności fizycznej, nie odżywiała się prawidłowo, nie radziła sobie ze stresem w życiu. 3. Prawie wszyscy badani (zarówno zdrowi jak i po zawale serca) deklarowali prowadzenie niezdrowego stylu życia. 4. Najczęściej występującymi zachowaniami prozdrowotnymi w obu grupach badanych (zarówno zdrowych jak i po zawale serca) było unikanie szkodliwych przyzwyczajeń, tj. palenia tytoniu, nadużywania alkoholu, w tym istotnie częściej przez osoby po zawale serca. 5. Dominującym stylem radzenia sobie ze stresem w obu grupach badanych (zarówno zdrowych jak i po zawale serca) był styl skoncentrowany na problemie oraz emocjach, ale osoby po zawale istotnie częściej wykorzystywały strategię aktywnego radzenia sobie ze stresem oraz istotnie rzadziej zażywały środki psychoaktywne.

746 Probl Hig Epidemiol 213, 94(4): 74-746 Piśmiennictwo / References 1. Szymborski J (red). Zdrowie publiczne i polityka ludnościowa. Tom II. Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa 212. 2. Zdrojewski T, Bandosz P, Szpakowski P i wsp. Rozpowszechnienie głównych czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego w Polsce. Wyniki badania NATPOL PLUS. Kardiol Pol 24, 61, Supl. 4: IV-5-IV-26. 3. Cybulska B, Szostak WB, Kłosiewicz-Latoszek L. Zapobieganie chorobom układu krążenia. [w:] Choroby wewnętrzne. Szczeklik A (red). Med Prakt, Kraków 25: 123-133. 4. Broda G, Rywik S. Wieloośrodkowe ogólnopolskie badanie stanu zdrowia ludności projekt WOBASZ. Zdefiniowanie problemu oraz celu badania. Kardiol Pol 25, 63, Supl. 4: 61-64. 5. Tykarski A, Posadzy-Małaczyńska A, Wyrzykowski B i wsp. Rozpowszechnienie nadciśnienia tętniczego oraz skuteczności jego leczenia u dorosłych mieszkańców naszego kraju. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol Pol 25, 63, Supl. 4: 614-619. 6. Podolec P, Karch I, Pająk A, et al. Review of epidemiologic studies in cardiology in Poland. Kardiol Pol 26, 64(9): 131-137. 7. Modrzejewski W, Musiał WJ. Stare i nowe czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego jak zahamować epidemię miażdżycy? Cz. I. Klasyczne czynniki ryzyka. Forum Zaburzeń Metabol 21, 2: 16-114. 8. Poręba R, Gać P, Zawadzki M, Poręba M. Styl życia i czynniki ryzyka chorób układu krążenia wśród studentów uczelni Wrocławia. Pol Arch Med Wewn 28, 118(3): 1-9. 9. Ponikowski P, Banasiak W. Czy można skutecznie zapobiegać występowaniu ostrych zespołów wieńcowych? Kardiol Dypl 23, 8: 3-7. 1. Podolec P. Czynniki ryzyka chorób układu krążenia ujednolicone wytyczne w Polsce. Polskie Forum Układu Krążenia, VII Konferencja. Kraków, 15 kwietnia 29. 11. Strzelak A. Modyfikacja stylu życia w profilaktyce wtórnej choroby niedokrwiennej serca u pacjentów po ostrym zespole wieńcowym z uniesieniem odcinka ST. Kardiol Na Co Dzień 28, 3(4): 15-18. 12. Pakalska-Korcala A, Zdrojewski T, Piwoński J. Stres i niskie wsparcie społeczne jako psychospołeczne czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Kardiol Pol 26, 64: 8 86. 13. Corbin BCh, Welk JG. Fitness i wellness. Koordynacja, sprawność i zdrowie. Zysk i S-ka, Poznań 27. 14. Juczyński J, Ogińska-Bulik N. Narzędzia pomiaru stresu i radzenia sobie ze stresem. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 29. 15. Ogińska-Bulik N, Juczyński Z. Osobowość stres a zdrowie. Difin, Warszawa 21. 16. Bochniak A. Zachowania zdrowotne jako element zdrowego stylu życia. Lek Wojsk 21, 2: 187-193. 17. Ślusarska B, Nowicki G. Zachowania zdrowotne w profilaktyce chorób układu krążenia wśród osób pracujących. Probl Hig Epidemiol 21, 91(1): 34-4. 18. Knypl K. Redukcja ryzyka rezydualnego w chorobach układu krążenia. Kardioprofil 29, 7: 1. 19. Sryczyński Ł. Zmiany zachowań prozdrowotnych chorych w rok po przebytym ostrym zespole wieńcowym. Pol Arch Med Wewn 26, 5(11): 139-143. 2. Rudzik J. Zdrowie jako odzwierciedlenie aktywnego trybu życia. Med Dydakt Wychow 29, 41(5): 33-35. 21. Wysoki W. Aktywność fizyczna a zdrowie. Med Sport Pract 2, 41 (2): 1-2. 22. Rudzik J. Choroby cywilizacyjne a aktywność fizyczna. Med Sport Pract 28, 41(5): 3-31. 23. Woynarowska B. Edukacja zdrowotna. PWN, Warszawa 212.